Ons Erfdeel. Jaargang 49

[p. 561]

Het verticale leven
Steensculpturen van Jan Timmer

José Boyens
Is neerlandica en kunsthistorica. Publiceerde ‘Oscar Jespers, zijn beeldhouwwerk met een overzicht van de tekeningen’ (een bewerking van haar proefschrift, 1982) en ‘De genesis van “Bezette stad”. “Ik spreek met de mannen en regel alles wel”’ (1995), brieven van Oscar Jespers aan Paul van Ostaijen. Voorts drie boeken over negenentwintig Nederlandse beeldhouwers, waaronder ‘Ruimte in het beeld’ (1991). In 1998 verscheen ‘Leo de Vries, beelden’, in 2001 ‘Arie Berkulin’.
Adres: Hogewaldseweg 33, NL-6562 KR Groesbeek

‘Soms denk ik
als we alle tegenstellingen
gewenste en ongewenste
wegnemen uit ons leven
(stel dat het mogelijk zou zijn)
waar blijft dan de spanning
die nodig is om te creëren?’⁽¹⁾

Jan Timmer

Het is de spanning waarnaar de beeldhouwer Jan Timmer (^o1935) in zijn tekst over de menselijke creativiteit verwijst als de bron van zijn werk. Die spanning wordt veroorzaakt door tegenstellingen van allerlei aard. Dankzij zijn voortreffelijk vakmanschap - hij is vooral een steenbeeldhouwer - weet hij tegenstellingen wakker te roepen uit de steen die soms de uiterste mogelijkheden van bewerking omspannen. Zo stelt hij het ruwe breukvlak van het loswrikken van de rots tegenover een deel dat gepolijst is in hoogglans, dat gezoet is of gestructureerd. Het lijkt wel eens of de delen in hoogglans van buitenaf aan de sculptuur werden toegevoegd. Door goed te kijken beseft de toeschouwer echter dat ook die delen uit dezelfde steen zijn gehakt.

Spectaculair paste Jan Timmer dit idee toe in 1985 in het monumentale ‘Verbroken verbinding’, in hardsteen. Koningin Beatrix kocht dit beeld voor haar persoonlijke collectie. Deze oprijzende pyloon, 210 cm hoog, is ruw van aanzicht en toont de afdrukken van de drijfstangen waarmee hij van de rots werd losgedreven. In dit opzicht past ‘Verbroken verbinding’ in de beeldhouwkunst van de tweede helft van de twintigste eeuw. Verankerd in zijn voet rust, diagonaalsgewijs, een zware ring die de pyloon binnendringt en weer verlaat: dat is de suggestie. De titel laat ons echter weten dat de

(1) Steenbeeldhouwerssymposium, Amersfoort 1987 met een inleiding van marius van beek en informatie over of teksten van de acht deelnemers, p. 29. Een uitgave van de Amersfoortse Culturele Raad, 1988.

[p. 562]

Jan Timmer, ‘Mexicaanse beweging’, marmer, 210 cm hoog, Museum voor Moderne Kunst, Mexico-stad.

pyloon de ring verbreekt. En dat terwijl de kijker zou zweren dat de ring, dit symbool van onverbrekelijkheid in deze krachtige vorm, zijn ronding voortzet dwars door de pyloon heen. Dat is de magie van deze beeldhouwkunst.

Twee jaar later vond in Alcoman, bij Mexico-stad, een beeldhouwsymposium plaats. Tijdens zo'n symposium werken de uitgenodigde deelnemers gewoonlijk in het materiaal dat het gastland voortbrengt. Ze kunnen een aantal weken hun technische kennis uitwisselen. Soms laten zij zich ook door de cultuur van het gastland inspireren. De meestal monumentale sculpturen vinden doorgaans een plaats in de omgeving.

Zo hakte Jan Timmer in gekleurd marmer, ook 210 cm hoog, een sculptuur die hij ‘Mexicaanse beweging’ noemde. De architecturale vorm ervan suggereert, mede door een horizontaal beitelschrift, een trappiramide zoals die in Mexico op heel wat archeologische vindplaatsen wordt aangetroffen. Beroemd zijn die van Teotihuacán, zestig kilometer van het centrum van de stad Mexico. Het contrasterende element van ‘Mexicaanse beweging’, uitgevoerd in hoogglans, losjes omgeslagen maar toch zwaar en concies van vorm,

[p. 563]

Jan Timmer, ‘Signaal’, graniet, 175×35×50 cm.

laat ons raden welke associatie eraan ten grondslag ligt. Het blijkt de poncho te zijn, de zwierig gedragen omslagmantel; vandaar ook dat het woord ‘beweging’ in de titel terechtkwam. De sculptuur, die bij het Museum voor Moderne Kunst in Mexico-stad werd geplaatst, toont een aantal manieren waarop het marmer is bewerkt; de contrasten zetten zich voort tot en met het onbewerkte breukvlak zoals dat lange tijd deel uitmaakte van de onberoerde rots.

Zich verheffen

Over het geven van een titel aan zijn beelden zegt de kunstenaar: ‘Dat is nog steeds erg moeilijk voor mij, want eerst komt het idee en de vorm en daarna pas de benoeming. Een titel fungeert daardoor bij mijn beelden meer als een richtingaanduiding van waaraan men denken kan ...’.⁽²⁾ En ook: ‘Daarom adviseer ik altijd om een titel niet te serieus te nemen, omdat iedereen bij een woord zijn eigen associaties heeft.’⁽³⁾

Een sculptuur met een betrekkelijk algemene titel is ‘Signaal’ uit 1999, in rood Olindagraniet uit India, 175 cm hoog. Graniet is veel harder dan

(2) Uit een tekst die Jan Timmer schreef ter gelegenheid van een tentoonstelling om zijn werk nader toe te lichten.

(3) In een gesprek met José Boyens in zijn atelier in Dordrecht op 28 september 2005. Het interview werd op band opgenomen.

[p. 564]

Jan Timmer, ‘Endless River’, 180 × 1.350 × 200 cm, urbanisatieproject Sjanghai.

hardsteen of marmer door het hoge kwartsgehalte. Gepolijst graniet kan de eeuwen doorstaan. Over de keuze van deze titel zegt Jan Timmer dat dit een signaal betreft dat van de aarde komt als een vuur.⁽⁴⁾ Omdat dit een van de vier elementen vertegenwoordigt, moet het signaal wel uitermate krachtig zijn. Net als ‘Mexicaanse beweging’, is ‘Signaal’ gebaseerd op contrasten. Tegenover het ruwe brok aan de basis als een symbool van de aarde - het kreeg natuurlijk wel degelijk zijn vorm van de beeldhouwer - plaatste hij de opgaande, aerodynamische vorm, die zich verheft en contact zoekt met de lucht. Die gewelfde vorm is diagonaal gericht, wat de sculptuur verlevendigt. Ook deze opgaande vorm kent nog een tegenstelling: aan de onderkant is hij gewelfd, aan de bovenkant horizontaal afgesneden. Zulk een afsnijding contrasteert wellicht met de verwachting van de kijker, die opeens geconfronteerd wordt met de eigengereidheid van de sculptuur. Alsof het beeld aan zijn maker een teken heeft gegeven dat het zulk een onvoegzaamheid wenste. Zoals alle beelden van Jan Timmer kent ‘Signaal’ geen aarzeling, maar is het helder en strak van vorm, een luisterrijk beeld.

Zo zijn er een aantal sculpturen in het, oeuvre van deze beeldhouwer die zich verheffen, een beweging tot uitdrukking brengend die wijst op de wens deel te nemen aan het verticale leven. ‘Signaal’ wordt hier gepresenteerd als een pars pro toto.

(4) Zie (3).

Een echte taoïst

Het laatste symposium waar Jan Timmer aan deelnam, was een internationaal symposium in in Guilin, China, in 2003. In opdracht vervaardigde hij

[p. 565]

daar een groot werk voor een urbanisatieproject in Sjanghai. Het materiaal waarmee hij werkte, was inheems graniet. De vorm van de sculptuur betekende, net zoals het beeld in Mexico, een vernieuwing in zijn oeuvre. Ook het motief, ‘Endless River’, was nieuw in zijn werk, maar niet het thema van de beweging. Het stromen van de rivier werd verbeeld in het op en neer golven van het graniet, 1.350 cm lang. Onder deze gestrekte vorm werden twee grote stenen geplaatst, stem en tegenstem, maar ook omdat de rivier, om te kunnen stromen, een vrije bedding moet hebben.

Om ‘Endless River’ niet een geïsoleerde sculptuur te laten zijn, maar te betrekken bij het omgevende landschap, legde Jan Timmer nog drie grote, losse stenen bij het beeld neer. Het zijn er drie omdat met drie steunpunten een sculptuur solide geplaatst kan worden. De vijf stenen kunnen symbool staan voor de vingers van de beeldhouwershand. Het stromen van de rivier, die de mens kan verontreinigen of proberen te zuiveren, was voor de kunstenaar van de beweging een inspirerend gegeven. Zijn Chinese collega's, met wie de communicatie via de taal moeizaam verliep, kwamen desondanks tot de overtuiging dat deze Nederlandse beeldhouwer een echte taoïst was.

Drama

Wanneer Jan Timmer een idee heeft voor een beeld, kan het zijn dat hij kleine krabbels maakt op een stukje papier. Als hij de behoefte voelt om het beeld waarvoor de plannen nog alleen in zijn hoofd bestaan, beter te leren kennen, snijdt hij een stuk papier van een dikke rol die in zijn werkkamer staat. Daarop tekent hij dan een uitgewerkte, driedimensionale schets die hem houvast geeft. Maar vaak ook tekent hij in het atelier waarin hij hakt, rechtstreeks op de steen. Het voordeel daarvan is dat hij dat op alle zijden van het blok kan doen en dus kan denken in de ware verhoudingen. Hij werkt graag in ‘taille directe’ zoals hij zegt, volgens deze laatste methode.⁽⁵⁾ Als hij niet helemaal tevreden is over de opzet, schuurt hij de lijnen weg en tekent hij opnieuw. Net zo vaak tot hij wél tevreden is. Vooral witte en lichte stenen gebruikt hij graag als massief kladblok.

Over zijn werk zei hij onlangs: ‘In mijn beelden zoek ik naar kracht, weerbestendigheid en soberheid.’⁽⁶⁾ Weerbestendigheid valt het beste te bereiken met een harde steensoort, zoals graniet. Dat is een van de redenen dat Timmer daar zo graag in werkt. Graniet maakt het ook mogelijk de vorm tot grote helderheid te brengen. Kracht kan in iedere steen worden uitgedrukt, maar vooral toch in graniet. En soberheid is inderdaad een van de kenmerken van het werk van Jan Timmer; overdaad en overvloed zijn zijn beelden vreemd.

Toen de beeldhouwer bezig was met een concept voor een grote, hellende sculptuur voor Amersfoort schreef hij kortweg: ‘beweging is voor mij het

(5) Zie (3).

(6) Zie (3).

[p. 566]

Jan Timmer, ‘Open sculptuur’, graniet, 38 cm hoog.

leven.’ En ‘Het beeld wil zo'n beweging tot uitdrukking brengen.’⁽⁷⁾ En elders in een interview zei hij: ‘Alle leven ontstaat uit deling of scheuring. Dat is een onomkeerbaar proces, dat niet altijd zachtzinnig tot stand komt. Niets kan meer terug in zichzelf. Dat gegeven komt tot uitdrukking in mijn werk, waarin delen worden opgetild, gespleten of gescheurd. De resultaten refereren aan plantaardige vormen of andere natuurlijke elementen.’⁽⁸⁾

In 1991 kwam in rood-grijs graniet een ‘Open sculptuur’ tot stand, die slechts 38 cm hoog is, maar het vermogen bezit om monumentaal te worden uitgevoerd. De zware ring suggereert dat de twee einden verbroken werden: een dramatisch beeld. Hun vertakkingen doen een organische groei veronderstellen, terwijl de volmaaktheid van de ring naar een anorganisch bestaan verwijst; hier blijft de kijker staan met de spanning van een open vraag. Daardoor raakt hij op bijzondere wijze betrokken bij ‘Open sculptuur’. De dramatische kracht ervan wordt vergroot doordat de twee intrigerende ‘uiteinden’ niet in elkaars verlengde liggen, maar uiteengerukt lijken als gevolg van een innerlijke spanning. Ze zullen elkaar nooit bereiken. Een drama als dit ontstaat door een ontspoorde beweging, zoals ‘Open sculptuur’ op aangrijpende wijze verbeeldt.

(7) Steenbeeldbouwerssymposium, Amersfoort 1987 met inleidingen van r.h. fuchs en cor blok, p. 42. Eveneens een uitgave van de Amersfoortse Culturele Raad, 1988.

(8) piet augustijn, ‘Jan Timmer hakt levensfilosofie in steen’, in de rubriek Kunst Keuze, in De Dortenaar, 19 juni 1996.

De kosmos

Dat Jan Timmer thematisch of abstract ging werken, was een gevolg van het inzicht dat hij het werk van Marino Marini, Pablo Picasso of José Vermeersch nooit zou kunnen verbeteren. ‘Maar er is een kosmos in je hoofd en die is nog niet ontgonnen. (...) Daarmee kreeg ik de ruimte. Nou kan ik ma-

[p. 567]

ken wat ik wil. Het risico was, dat je heel steriel en heel academisch en ook heel buitenaards gaat werken. En dat wil ik niet. De mens blijft wel centraal. (...) Mijn werk gaat over menselijke relaties en biedt geen cultuurhistorische beschouwing of kritiek.’⁽⁹⁾

In 1978 zei de beeldhouwer al over de oorsprong van een beweging: ‘Deze begint voor wat de met hersens uitgeruste wezens betreft in de onvoorstelbare sterke krachtbron van het denk- en gevoelscentrum. (...) De beweging ontstaat van binnenuit, de ronde naar de aarde toebuigende vorm, en is in zijn oorsprong aards. Hieruit volgt dus ook kosmisch verbonden.’⁽¹⁰⁾

Het lijkt of Jan Timmer met ‘de ronde naar de aarde toebuigende vorm’ het concept van zijn beeld uit 1985 in Villany, in Hongarije, al voor zich zag. Dit in marmer gehakte beeld is inderdaad ‘in zijn oorsprong aards’, want van voor tot achter zoekt het ruwe marmer breed aansluiting bij de aarde, waaruit het is ontstaan. Dat de beweging bij de aarde begint, is goed te zien, want de aanzet van de cirkel neemt ruim de tijd voor hij zijn rondgang begint, alsof hij bij de aarde extra krachten moet opdoen vóór hij zich kan verheffen. Als dat eenmaal gebeurd is, beschrijft het twee meter hoge beeld een zuivere cirkel. Deze sculptuur, die vergaand verbonden blijft met het ruwe marmer, ontleent aan deze verbondenheid haar kracht. Het is dit dualisme van ruwe tegenover fijn geschuurde delen, dat kenmerkend is voor het werk van Jan Timmer. Dit helpt hem zijn beelden vrijvan academische steriliteit te houden. Het beeld dat hierin een prachtig evenwicht wist te bewaren, noemde de maker ‘Kosmische beweging’.

In de werkkamer van Jan Timmer staat een beeld in rood Olindagraniet uit India. Het grote gebeuren van deze kleine sculptuur is, net als in Villany, de rondgaande beweging. Ook bij deze ronde schijf is aan de basis veel van het zogenaamd onbehakte graniet achtergebleven. Daardoor werd het kleine beeld opgeladen met kracht.

In 2001 werd dit het uitgangspunt voor een monumentale sculptuur voor Bronbeek, het verzorgingshuis voor oud-militairen van de Koninklijke Landmacht bij Arnhem. Zoals te verwachten was bij een monumentale versie werden er keuzes voor het informele ingewisseld voor monumentale duidelijkheid. De schijf van fijnkorrelig Olindagraniet met een doorsnee van 150 cm bij 80 cm diepte is strakker en strenger; op de cirkelvorm kon een tekst gebeiteld worden. En het rondom aanwezige, ruwe graniet van het ontwerp werd in Bronbeek beperkt tot een achtergrondgebeuren.

Zoals in de militaire bevelsstructuur gebruikelijk, bereikte Jan Timmer van het ministerie van Defensie een order om op het monument een tekst te plaatsen die een filosofische verwijzing inhoudt naar een kosmische cirkelgang. De dichter ervan viel al vier jaar na dato niet meer te achterhalen.

(9) Zie (3).

(10) Zie (7).

[p. 568]

Jan Timmer, ‘Kosmische beweging’, 190 cm hoog, Openluchtmuseum Villany, Hongarije.

Opvallend in het oeuvre van Jan Timmer is de rijke diversiteit ervan binnen de discipline van het beeldhouwen in steen. Deze diversiteit laat zich moeilijk onderbrengen in afgebakende periodes van zijn beeldhouwkundige activiteit. In mijn bespreking hebben als noemers dienst gedaan: het zichtbaar maken van de verborgen mogelijkheden van de steen, zich verheffen, beweging, drama en de kosmos. Maar de opsplitsende werking van deze karakteristieken is betrekkelijk. Op een aantal beelden zijn meerdere ervan van toepassing.

Eigenlijk heeft het oeuvre in zijn geheel een kosmische connectie. En gaat het steeds om de verborgen mogelijkheden van de steen, met als verschil dat deze al of niet op spectaculaire wijze onder de aandacht worden gebracht. De eenheid van het oeuvre ontstaat door het verbond tussen vakmanschappelijke kwaliteit en de zich rondom de beeldhouwkunst bewegende gedachtewereld van de maker.

Dit betekent niet dat er sprake is van filosofische concepten die in steen worden vertaald. Als Jan Timmer over zijn beelden praat, merk je hoe zijn gedachten zich losmaken van de concrete beelden en hun eigen weg gaan in het raadselachtige gebied van de verhouding tussen beeldhouwkunst, kosmos en het menselijk bestaan. Ik stel me voor dat dit de omkering is van de eerdere beweging waarbij de handtastelijke dialoog met de steen het heft in

[p. 569]

handen neemt en zijn weg vindt buiten de paden van het beschouwelijke brein.

De beschouwelijke achtergrond van Timmers werk zorgt voor een meer uitgesproken driehoeksverhouding tussen beeldhouwer, beeld en kijker dan bij impulsief werkende kunstenaars het geval is. Je kunt niet zeggen dat deze achtergrond in al zijn beelden doorschemert. Maar waar dat gebeurt, raakt de toeschouwer betrokken bij het innerlijk gesprek waarvan het beeld het in de zwijgzaamheid van de steen gehulde teken is. Daarom zegt Jan Timmer terecht dat zijn werk over menselijke relaties gaat en een vorm van communicatie is.

Zie www.jantimmer.nl.
Recent verscheen bij Van Spijk in Venlo een beknopte monografie, Jan Timmer.