Ons Erfdeel. Jaargang 49

Twee letterkundige congressen

Op 17 en 18 februari 2006 vond op de Stads-campus van de Universiteit Antwerpen een congres plaats met de vlot bekkende titel ‘Van Hugo Claus tot hoelahoep. Vlaanderen in beweging (1950-1960)’. Dat het zoeklicht van de titel voornamelijk om publicitaire redenen op Hugo Claus viel, bleek uit de diversiteit van onderwerpen die om en rond de centraal geplaatste Claus belicht werden. Sprekers uit uiteenlopende disciplines - hoewel de meesten letterkundigen waren - wiegden beurtelings de Vlaamse jaren vijftig om de heupen, en plaatsten hun hoepels als kaders in en om elkaars vertogen.

De breedste hoepel was in handen van Els Witte: bij wijze van inleiding schetste ze de maatschappelijke context van Vlaanderen in de jaren vijftig. Centrale elementen in deze context waren de legitimiteitscrisis en heropleving van de Vlaamse Beweging, de verzuiling en de schoolstrijd en de doorbraak van het Amerikaanse consumentisme. Opmerkelijk is dat de Belgische economie een trage groei kende omdat deze onvoldoende op die nieuwe consumptie inspeelde.

In de beeldvorming over de jaren vijftig, waaraan ook de literatuurgeschiedenis meewerkt, overheerst de aandacht voor een vage kleinburgerlijkheid en voor een katholicisme dat als een loden deken op de vitale aders van de cultuur drukte. Nogal wat sprekers appelleerden aan dit beeld, kropen onder de deken en nuanceerden het gewicht. Ed Taverne beklemtoonde de vrolijke jaren vijftig, met vooral in Nederland welvaart, reconstructie, consumptie, populaire cultuur en esthetiek.

Kevin Absillis relativeerde de invloed van de katholieke zuil op de boekenverkoop in zijn lezing over de ‘slechte boeken’ van Manteau.



Hoewel de uitgeefster het verlies van Claus en Boon aan De Bezige Bij altijd heeft geweten aan de banvloeken van de kerk (die hun boeken onverkoopbaar maakten), kan een lineair verband tussen verkoopcijfers en kerkelijk boekenadvies door cijfermateriaal niet worden aangetoond.

Een opmerkelijke tegenvoeter in dit debat was Jos Joosten. Hij had het over Jan Walravens, de centrale figuur in het Vlaamse cultuurleven van de jaren vijftig (onder meer via Tijden mens) en tevens een notoire vrijzinnige. Uitgaande van wat velen wellicht als een anekdote zouden beschouwen - de jonge Walravens raakte kortstondig maar vurig in de ban van een der Vlaamse schonen: de Katholieke Arbeiders Jeugd (KAJ) - interpreteerde Joosten Walravens' culturele activiteit als een hardnekkige doorwerking van een op jeugdige leeftijd opgelopen infectie met de katholieke, messianistische microbe. In de KAJ zou hij met name de efficiëntie hebben leren kennen van media als tijdschrift en theater, die hij later

[p. 477]

gebruikte voor de verspreiding van zijn boodschap aan Vlaanderen en de wereld.

Clauskenner Georges Wildemeersch gaf een overzicht van de ontvangst van Hugo Claus in de jaren vijftig, zowel van zijn vernieuwende literatuur als van zijn kleurrijke persoonlijkheid. Hij schetste het beeld van een zeer zelfbewuste auteur, die niet terugdeinst voor een conflict met zijn uitgever. Ondanks het cliché dat vernieuwing slecht ontvangen wordt - a fortiori in arm Vlaanderen - toonde Wildemeersch aan dat Claus' proza en poëzie door de kritiek vrijwel unaniem geloofd werd, enkele wereldbeschouwelijke kanttekeningen daargelaten. Merkwaardig is dat zijn boeken pas op het einde van de jaren vijftig het publiek bereiken. Wildemeersch wijt dit aan het ontstaan van een idolencultuur, waarbij Claus bij de jeugd een vedettestatus verwierf.

Tot dusver veel empirisch onderzoek en circumstantial evidence, maar met de lezing van Bart Vervaeck kwam ook een sterk tekstgerichte aanpak aan bod. Vervaeck schoof het Vlaamse romanexperiment uit de jaren vijftig door een multipolair raster en slaagde er zo in de relatieve posities in dat veld te bepalen van auteurs als Raes, Gils, Michiels en Dhaese. Het werk van deze schrijvers werd nauwkeurig onderzocht op experiment, zowel vormelijk (de vertelstructuur) als inhoudelijk (elementen van existentialisme of surrealisme). Ook maakte Vervaeck het onderscheid tussen de verwerking van romanconventies en de import van elementen uit andere disciplines zoals film, schilderkunst of muziek.

Andere interessante lezingen waren er van Yves Knockaert over de muzikale avant-garde van de jaren vijftig en de rol die de Vlaming Karel Goeyvaerts daarin speelde, en van Kris Humbeeck over de verhouding van Louis Paul Boon tot de populaire cultuur. Ten slotte wil ik nog de lezingen vermelden van Patrick Lefévre over de Vlaamse strip, en van Katrien Jacobs over het beeldende werk van Hugo Claus, en hoe dat de grenzen van Cobra overschrijdt.

Een maand later, van 15 tot 17 maart 2006, treffen we de karavaan der Nederlandse letterkunde aan in het Erasmushuis van de K.U. Leuven, waar zij halt houdt voor het congres ‘Achter de verhalen’. Zoals uit de titel blijkt, stelde dit congres zich tot doel de verhalen te traceren die over literatuur de ronde doen. Verhalen die in het zog van hun vertellers een eigen, nomadisch parcours afleggen, tot ze zich ten slotte in het literair-historische onbewuste zelfvoldaan neervlijen. Meteen een afdoende reden om deze schone slapers wakker te porren en tot lopen aan te manen.

Eerste in het oog springende spreker was rector Marc Vervenne, die het congres opende met bemoedigende (troostende?) woorden voor de verzamelde letterkundigen, en hen feliciteerde met de kritische zelfreflectie die aan de basis van dit congres lag. Enigszins centraal op dit congres stond Hugo Brems, aangezien van zijn hand net een nieuwe geschiedenis van de Nederlandse naoorlogse literatuur was verschenen. Literaire geschiedschrijving was dan ook het thema van zijn lezing. In een delicate evenwichtsoefening zette hij zich zowel af tegen een ideologisch geladen geschiedschrijving als tegen een kritiekloos relativisme. Met zijn nieuwe boek als balans-as schommelde hij behoedzaam heen en weer tussen het postmoderne inzicht dat geschiedschrijving verhalen produceert en het besef van de ongelijksoortigheid van literaire feiten.

Dick van Halsema presenteerde zijn recente onderzoek naar de epifanie in de moderne Nederlandse literatuur. Hij plaatste het moderne epifaniebegrip, vooral bekend dankzij James Joyce, tegenover zijn klassieke, religieuze voorloper. Aan de hand van enkele concrete passages uit poëzie en proza toonde Van Halsema aan dat de epifanie in het werk van zowel Gorter, Leopold, Nijhoff als Ter Braak een betekenisvolle rol speelt op thematisch, formeel en metaliterair niveau. Het begrip opent dan ook nieuwe perspectieven voor de literaire geschiedschrijving.

De lezing van Erica van Boven, over de beeldvorming rond de literatuur van Tachtig, vormde een mooi contrast met de lezing van Dick van Halsema. Waar Van Halsema had gefocust op enigszins veronachtzaamde aspecten van Tachtig, gaf Van Boven aan dat in de receptie van Tachtig precies die elementen worden belicht die de Tachtigers zelf - als polemisten, pamflettisten en spindoctors - in de schijnwerpers hadden geplaatst. Vooral de vooroorlogse critici, ook zij die ethisch en esthetisch ver van Tachtig verwijderd waren, hadden als literaire handelsreizigers de poëticale slagzinnen van Tachtig steeds bij de hand. Niet alleen Tachtig zelf, maar ook de literatuur van voor

[p. 478]

en na Tachtig werd aan de hand van Tachtigercriteria geclassificeerd.

Hoe de kritiek de mens kan veranderen, bleek uit de lezing van Dietlinde Willockx over Guido Gezelle. IJverig spittende critici groeven een beeld op van de grote dichter uit zijn poëzie en begroeven het opnieuw in een bloempot op hun werktafel: zowel over Gezelles poëzie als over zijn persoon werd lange tijd in termen van planten, bloemen en bloei gesproken. Tegenover dit beeld van Gezelle als natuurmens en natuurdichter stelde Willockx de intertekstualiteit in Gezelles werk, die hem in een culturele traditie plaatst. Bovendien suggereerde ze een deconstructivistische analyse van natuur en cultuur in Gezelles poëzie: het motief van de sprekende bloem in ‘Ego flos’ toont aan dat de natuur zelf al door en door cultureel is.

Vrolijke momenten waren er ook tijdens dit congres. Jos Joosten relativeerde in een vermakelijke lezing het sombere beeld van de jaren vijftig, en argumenteerde tegen het dominante beeld in dat het gezin Van het Reve veeleer intellectueel was, en de jonge Gerard veeleer kleinburgerlijk. Dankzij een combinatie van lucide tekstanalyse en biografisme vond hij deze verhoudingen ook terug in het gezin Van Egters uit De avonden. Net daarvoor had Hans Vandevoorde, in het kader van een lezing over Karel van de Woestijne, een herwaardering van de auteursintentie bepleit als aanvulling op en alternatief voor tekstimmanente kritiek. Meer dan instemming of afkeuring oogstte hij hiermee gegniffel. Daarnaast verdedigde hij de stelling dat de receptie van Van de Woestijne door zijn vroege gedichten bepaald wordt, zodat zijn rijpe epische gedichten - hoogtepunten uit de Europese poëzie volgens Vandevoorde - niet naar waarde geschat worden.

Bart Vervaeck gaf een overzicht van de ontwikkelingsstadia en de verschillende generaties van het postmoderne proza in Vlaanderen en Nederland, en onderscheidde dat proza van het ‘andere proza’ en het ‘Revisorproza’. Opvallend is dat de postmoderne prozaschrijvers zich veeleer met de grote modernisten verwant voelden dan met de Vlaamse en Nederlandse experimentelen uit de jaren zestig en zeventig. Vervaeck merkte ook op dat pas in de loop van de jaren tachtig de term postmodernisme in de kritiek opduikt, en dat ook pas dan het postmoderne proza nadrukkelijk als stroming in de internationale context van postmodern proza en poststructuralistische theorie wordt geplaatst. Terwijl oudere postmodernisten als Brakman en Ferron wereldbeschouwelijk aanleunen bij die kritische theorie, lijkt de jongere generatie inspiratie op te doen in poststructuralisme (Februari, Mutsaers) of chaostheorie (Jongstra).

Andere boeiende lezingen waren er van Geert Buelens over de verwerking van de Eerste Wereldoorlog in de (Noord-)Nederlandse literatuur en specifiek bij Couperus, van Matthijs de Ridder over de verweving van politiek en literatuur bij activistische schrijvers zoals Wies Moens, en van Odile Heynders over de stem van enkele vrouwelijke dichters in de postmoderne literatuur. Bij wijze van uitleiding sprak Dirk de Geest zich enigszins polemisch uit over wat hij tijdens dit congres had ervaren als het overwicht van contextstudies en het gebrek aan tekstanalyse. Hiermee was meteen de autodeconstructie van dit congres ingezet.

Sven Vitse