Ons Erfdeel. Jaargang 49

[p. 421]

De sleutel
Frederik van Eeden, ‘De waterlelie’

Paul Claes

‘De waterlelie’ van Frederik van Eeden heeft iets betoverends. Nog voor we de zin van de verzen begrepen hebben, worden we door hun klank meegevoerd.

Waarom klinkt de beginregel zo dwingend? Omdat ‘Ik heb de witte water-lelie lief’ haast helemaal uit klankspiegelingen bestaat. De w en de t van ‘witte’ worden weerkaatst in ‘water’, de dubbele l en de ie van ‘lelie’ verrimpelen in ‘lief’.

Subtieler nog is het dubbele halfrijm in vers 4: ‘Rijzend uit donker-koelen vijvergrond’. Hier assoneert ‘Rijzend’ met ‘vijver’ en ‘donker’ met ‘grond’. De ij-klank van ‘Rijzend’ en ‘vijver’ echoot even in ‘zij’ en ‘blij’, pas in de volgende strofe vindt ‘Rijzend’ een rijm in ‘peinzend’. Zoals het ‘licht’ uit de eerste strofe terugkeert in de tweede, zo keert het ‘water’ van de eerste strofe terug in de derde.

Nergens klinkt de jambische maat als een dreun. De wisselende verslengte en de accentvariaties geven dynamiek aan het ritme. De twee enjambementen ‘uitplooit’ en ‘Rijzend’ zijn beeldend. De versprongen klemtoon versterkt het effect: men verwacht tweemaal een jambe in plaats van een trochee. De vloeiende beweging krijgt in het tweede vers van elke strofe een nieuwe impuls door een nevenschikkend ‘en’. Het afbreken van de derde strofe na het tweede vers verrast en suggereert: stilstand wordt verstilling.

Pas bij het herlezen wordt de betekenis duidelijker. De structuur berust op twee grondtegenstellingen: donker en licht, diepte en oppervlakte. De werkwoorden ‘uitplooit’, ‘rijzend’, ‘gevonden’, ‘ontsloot’, ‘rust’ en ‘wenscht’ maken van het gedicht een verhaal. Als zoveel verhalen is het een zoektocht, een queeste. In den beginne is het duister: een vijvergrond. Vanuit de diepte gaat de waterlelie op zoek naar de oppervlakte: het watervlak. Daar ontsluit ze zich om het licht te ontvangen. Die vervulling brengt rust.

Wie deze parafrase vergelijkt met de loop van het gedicht, bemerkt hoe het verhaal niet chronologisch wordt verteld. De eerste strofe beeldt het ontplooien in het licht uit, de tweede de zoektocht naar het licht, de derde de uiteindelijke rust. Die voorstellingswijze benadrukt meer het bereikte einddoel dan het streven ernaar. Dat is geen toeval: alle streven wordt ten slotte afgewezen.

[p. 422]

Het verhaal wordt ingeleid door een liefdesverklaring. De dichter bewondert de waterlelie om haar wezen (haar blankheid) en om haar handelen (haar ontplooiing). In de natuurallegorie schuilt een moraal. De slotstrofe onthult wat die is.

De levenshouding van de waterlelie bestaat uit drie elementen: rust (afzien van handelen), peinzen (mediteren of geestelijk schouwen) en niet meer wensen (opheffen van de wil). In de christelijke traditie definiëren die elementen de via contemplativa, ‘de weg van de contemplatie’, die staat tegenover de via activa, ‘de weg van het handelen’. Door overgave aan de goddelijke wil wordt de mysticus één met het geschouwde. Het gouden hart van de waterlelie verbeeldt de mystieke eenwording met de gouden zon. Zo gelezen is de waterlelie de ziel en de zon God. Een frappante parallel biedt een gedicht dat geschreven is in hetzelfde jaar als dat waarin ‘De waterlelie’ werd gepubliceerd (1898): ‘Ego flos’ van Guido Gezelle. ‘Ik ben een blomme en bloeie vóór uwe oogen...’

Het drietal meditatie, contemplatie en mystieke eenwording vinden we in tal van religies en filosofieën terug. De radicaalste daarvan is de leer van Boeddha, ‘de Verlichte’, die het uitdoven van de begeerte en het opgeven van alle strevingen predikte. De eeuwige zoeker Van Eeden is lang bekoord geweest door het boeddhisme. Hij gaf dit gedicht enkele jaren later een plaats in de bundel Van de passielooze lelie (1902), waar de passieloosheid duidelijk verwijst naar het opheffen van de begeerte, het niet-meer-wensen van het eindvers. De lichtsymboliek ligt in dezelfde lijn: de waterlelie is een symbool van de verlichte denker, de boeddha.

Bij nader onderzoek blijkt zelfs de waterlelie een boeddhistisch beeld te zijn. Een van de heiligste teksten uit het noordelijk boeddhisme is De lotus van de goede leer (Saddharma-pundarika). Daarin wordt de verlichte levenshouding vergeleken met die van de witte lotus (pundarika). De slijkerige omgeving waaruit de lotus opstijgt symboliseert samsara, de kringloop van geboorte en dood, het zintuiglijke leven, de verblinding van het niet-weten. De lotus zelf verbeeldt het onbevlekt (blank!) gebleven wezen van de mens, die de rust van het nirvana kan bereiken door innerlijke verlichting en opheffing van de wil. De bekende Indische mantra Om mani padme hum (‘Om, het juweel is in de lotus, amen’) betekent dat de individuele ziel (het juweel) deel uitmaakt van het universele zijn (de lotus).

Van Eeden gebruikte de waterlelie als vignet op zijn publicaties. Hoe hij het symbool heeft leren kennen, is moeilijk te achterhalen. Door de bibliotheek van zijn vader had hij al jong contact met filosofische werken. Het gedicht is ontstaan omstreeks 1888, het jaar waarin Madame Blavatsky The Secret Doctrine publiceerde. Zoals veel van zijn tijdgenoten was Van Eeden gefascineerd door de theosofie, die de oosterse wijsheid populariseerde.

[p. 423]

Een prozaversie van ‘De waterlelie’ staat in zijn beruchte recensie van Een liefde door Lodewijk van Deyssel: ‘Een onzedelijk boek’ (Nieuwe Gids, III, 2, april 1888). In dat stuk spreekt hij over ‘het oude volk der Egypters, het heilige volk met hun lotusbloemen’. Het is een cliché in de esoterie dat de Egyptenaren hun wijsheid aan de Indiërs zouden hebben ontleend. De theosofe Madame Blavatsky beschouwde de lotus als een universeel symbool. In The Secret Doctrine stelde ze de Egyptische lotus en de Indische witte lotus gelijk met de westerse waterlelie, al zijn dat eigenlijk drie verschillende planten.

In de mystiek vallen alle tegenstellingen samen: hoog is laag, nirvana is samsara. Zo spiegelt ook Van Eedens verheven poëzie zich in deze aardse pastiche door Ben Cami:

De aardappel heb ik lief daar hij,
Strevend naar volkomen rondheid,
Altijd ànders rond is,
En oogjes heeft
Als van een blindgeboren diertje.

Ik heb hem lief daar hij, zo lekker,
Door de Groten wordt miskend;
Daar zijn kruid zo lelijk
En zijn bloem zo onaanzienlijk is.

En vooral daar hij
(Alsof hij wist dat hij in vrouwenhand Belandt)
Bescheiden en beschaamd
Zijn klootjes
Verborgen houdt onder het zand.