Ons Erfdeel. Jaargang 48

De mist van het Zeewijkse verleden

Waan en het verlies van contact met de werkelijkheid, dat is de centrale gedachte achter het nog jonge oeuvre van Robert Haasnoot. Na vier boeken heeft hij met de fictieve dorpsgemeenschap van Zeewijk een besloten denkwereld geschapen die verwant is aan die van Brakman. Zijn proza is wel veel doorzichtiger, maar hij bedient zich ook van een geheel eigen soort fantastiek. Haasnoot neemt bijvoorbeeld vaak een historisch gegeven als uitgangspunt, maar hij doet daar graag extra mistig over. Zo lijkt zijn nieuwste boek De heugling wel in de donkere middeleeuwen te spelen, maar laat het tegelijk als geen ander het verleden voor onze ogen opleven.

Zeewijk is geïnspireerd op Katwijk aan Zee, waar Haasnoot (geboren in Paterson, New jersey in 1961) het grootste deel van zijn jeugd doorbracht en zich na vier jaar New York in 1982 definitief vestigde. Afgezien van de kunstenaarskolonie, de stoomtram en de Daimler van een van de ingeweken dorpelingen waan je je in De heugling veel verder terug dan het begin van het moderne tijdperk. Dat komt doordat de verteller de kroniekschrijver is van het dorp, die teruggaat op een heel geslacht van voorvaderlijke ‘heuglingen’. Zijn geheugen is nogal weids en bloemrijk, waardoor hij enigszins op drift raakt in de tijd. ‘Ik schrijf voor de doden. Voor mijn overleden vader, voor onze voorvaders, voor de duizenden Zeewijkse doden van wier armzalig bestaan zonder de jaarkronieken alle sporen zouden zijn uitgewist.’

De heugling is bovendien geschreven als een kroniek. De naamloze ikverteller brengt verslag uit over een nare periode in de geschiedenis van Zeewijk, waarin het dorp geteisterd wordt door een zwerm raven die de door ziekte getroffen konijnenpopulatie in de duinen komt uitdunnen. Haasnoot laat zich in zijn effecten inspireren door Poe en Hitchcock, maar de vogels vallen vooralsnog geen mensen aan - verder dan hun dromen bevolken komt het niet. De dorpsschrijver is toevallig ook dromenuitlegger en hij komt op het idee dat de raven misschien iets met het onderbewuste van de mensen te maken hebben, maar de ware symboliek ontglipt hem. Die moet je bij Haasnoot sowieso tussen de regels door lezen.

Een bevriende schilder heeft de dorpsschrijver geportretteerd: ‘Het heeft met uw roeping van heugling te maken,’ verklaart hij. ‘Ik zag in uw ogen de Zeewijkse geschiedenis die u meesleept. Een geschiedenis die al eeuwenlang gekleurd wordt door het grauwe, calvinistische geloof. En door bijgeloof, laten we dat niet vergeten - er bestaat hier veel bijgeloof. Op het schilderij pers ik als het ware alle

[p. 633]

oerangst en vrome vrees van heel dit dorp en van alle tijden uit uw ogen.’ Dat heeft de kunstenaar goed gezien: de wereld verandert, maar de strijd tussen het hogere en het primitieve blijft de mens bepalen. Om dat te illustreren laat Haasnoot de Zeewijkse gemeenschap collectief dromen over een heilige duinpan waarin het beter toeven is, maar dat belet een rijke weduwe niet om zich bij de dromenuitlegger aan te bieden met een droom waarin haar schaamhaar weggeknipt wordt.

Diepere roerselen worden in dit gistende wereldje uiteraard bedolven onder stilzwijgen. Daar draagt ook de verteller zijn steentje toe bij. Haasnoot probeert zijn verhaal spannend te maken door de heugling beetje bij beetje zijn persoonlijke rol te laten prijsgeven in een drama waarbij een villabewoner met aanzien zich van het leven beneemt. Het heeft met de diefstal van zijn portret te maken dat in diens bezit was, maar de kern van de zaak is dat de verkeerde persoon in de gevangenis terechtkomt. De dorpsschrijver vat zijn memoriaal op als een soort schuldbekentenis, die pas na zijn dood openbaar mag worden gemaakt. Het komt omslachtig over, maar inmiddels is duidelijk dat alles aan de heugling geforceerd is: zijn omgang, zijn verslaggeving, alles wijst op mythomaan gedrag.

Ook in zijn vorige boeken verkende Robert Haasnoot verrassende vergezichten, waarin waan en werkelijkheid niet ver uit elkaar liggen. Steeds bediende hij zich van het ongerijmde om zijn intriges uit te bouwen. Noem het artistieke vrijheid, maar meteen al in zijn debuut, De kracht van het woud, bracht hij heel uiteenlopende zaken met elkaar in verband. Een atleet uit het oerwoud komt in een Noord-Amerikaanse stad een marathon lopen en wordt net voor de finish neergeschoten door een geflipte industrieel. Hun twee levenslopen worden nadrukkelijk afzonderlijk afgewikkeld en komen alleen samen in de kogel die de marathonloper velt. Geen probleem daarmee, maar het circus van toevalligheden dat Haasnoot daarna nog uit zijn hoed tovert, is er te veel aan. Een pakkend verhaal over menselijk falen gaat op die manier de mist in.

Ook in zijn tweede, meest geroemde roman Waanzee kent Haasnoot geen maat, maar het gaat dan ook over het bizarre fenomeen van religieuze waanzin. We bevinden ons opnieuw in Zeewijk, ten tijde van de Eerste

Robert Haasnoot (^o1961) - Foto Klaas Koppe.

Wereldoorlog. Aan boord van een vissersboot beweert een matroos dat Christus aan hem verschenen is met de waarschuwing dat het einde nabij is. Hij brengt de hele bemanning in een staat van hysterie en zet eigenhandig de ongelovigen overboord. Het dolle schip wordt uiteindelijk weer de haven binnengetrokken, waar de gestoorde matroos in een instelling verdwijnt. Een en ander berust op authentieke gegevens, maar Haasnoot laat zijn verteller aan wal, veilig voor de geestelijke aberratie van de visser. Al schrijft hij nog zo plastisch, het klinkt allemaal wat te veel aangedikt en van horen zeggen.

Sterker is zijn derde roman Steenkind, waarin een tiener visioenen heeft van zijn dode moeder. Het verhaal speelt zich opnieuw af in Zeewijk, deze keer in een recenter verleden. Na een nachtelijke zwempartij in zee is het lichaam van de vader van de jongen opgevist en zijn moeder als vermist opgegeven. Zijn oudere broer probeert de schilderijen te versjacheren waar de ouders in handelden, maar voor de jongste gaat het allemaal iets te snel. De dood laat hem te onverschillig, de reactie van zijn broer vindt hij te nuchter, die van het dorp te bekrompen. Het spookbeeld van zijn moeder lokt hem naar de duinen en naar zee, de branding in. Steenkind is beslist Haasnoots gaafste boek, omdat hij de in zichzelf terugge-

[p. 634]

trokken jongen zo subtiel neerzet. De grens tussen waan en werkelijkheid is zo goed als onmerkbaar, maar lijkt daardoor des te verraderlijker.

Ook De heugling had in zijn soort een knappe historische thriller kunnen zijn, waar zelfs Thomas Rosenboom zich niet voor had hoeven te schamen. Het beeld dat je krijgt van de dorpsschrijver als een naïeve en uitermate benepen kerel doet je soms ronduit walgen, maar Haasnoot laat hem op een wel erg onbeholpen manier zijn memoriaal naar een pointe stuwen - op het karikaturale af eigenlijk. Het is of de dorpsidioot een misdaadverhaal zit te vertellen, voortdurend gooit hij visjes uit. Met zo'n alwetende verteller lijkt het boek wel een pastiche op een Marten Toonderverhaal, al moet gezegd dat de meeste scènes op zichzelf indrukwekkend zijn en de personages bijzonder raak getroffen. Robert Haasnoot trekt genadeloos het laatste laagje beschaving af en confronteert ons met de diepste schijn en huichelarij, maar zijn boeken zijn vooralsnog sterker in hun delen dan in het geheel.

Karel Osstyn

robert haasnoot, De heugling, De Geus, Breda, 2005, 222 p.
robert haasnoot, Steenkind, De Geus, Breda, 2002, 159 p.
robert haasnoot, Waanzee, De Geus, Breda, 1999, 188 p.
robert haasnoot, De kracht van het woud, De Geus, Breda, 1997, 123 p.