Ons Erfdeel. Jaargang 48

[p. 212]

Gebouw voor de Chinese staatstelevisie (ontwerp), 2002-2008 © OMA.

[p. 213]

Een passie voor het nooit vertoonde
Rem Koolhaas & OMA

Hans Ibelings
werd geboren in 1963. Was lange tijd als tentoonstellingsmaker verbonden aan het Nederlands Architectuurinstituut te Rotterdam. Publiceerde tal van artikelen over de Nederlandse architectuur en stedenbouw in de 20ste eeuw. Is uitgever-redacteur van het architectuurtijdschrift ‘A10. New European Architecture’
Adres: Javakade 542, NL-1019 SE Amsterdam

Voor de Nederlandse architect Rem Koolhaas (Rotterdam, 1944) vormt de hele wereld het werkterrein. En dat mag je letterlijk nemen. Als architect heeft hij opdrachten van Beijing tot de Bahamas, van Los Angeles tot Almere en van Chicago tot Porto. Bovendien beperken zijn werkzaamheden zich in toenemende mate niet meer tot architectuur en stedenbouw. Zijn activiteiten omvatten inmiddels bijvoorbeeld ook een adviseurschap voor uitgeefreus Condé Nast en het ontwerpen van een nieuw logo voor de Europese Unie. Dat logo is een kleurige streepjescode, samengesteld uit de vlaggen van de EU-landen, dat als levendig alternatief voor de saaie gele sterren op blauwe ondergrond de Europese eenheid van een sterkere identiteit zou moeten voorzien.

In toenemende mate analyseert Koolhaas bovendien de toestand van de wereld. Dat doet hij in lezingen, publicaties in de serie The Harvard Project on the City, tentoonstellingen over eigen werk of over de geschiedenis van de EU en in eenmalige projecten, zoals een gastredacteurschap van het Amerikaanse tijdschrift Wired. Daarnaast begeeft hij zich op het terrein van marketing en communicatie. Voor het modemerk Prada hebben Koolhaas en zijn medewerkers niet alleen winkels ontworpen en een hele reeks digitale snufjes die de interactie tussen klant, product en verkoper verbeteren, maar ook complete strategieën voor de wereldwijde positionering van het merk, inclusief voorstellen voor een reclamecampagne. Dergelijke projecten illustreren hoe breed het werkterrein is dat Koolhaas en zijn bureau bestrijken, ver buiten de traditionele grenzen van het architectenberoep.

Rem Koolhaas geldt al enige jaren als een van de belangrijkste levende architecten ter wereld. In de Verenigde Staten wordt hij beschouwd als een ontwerper die zich in invloed en betekenis voor het vak kan meten met een grootheid als Le Corbusier. Ook elders in de wereld heeft hij een status die

[p. 214]

het midden houdt tussen popster, halfgod en goeroe in. Elk woord van Koolhaas en elke nieuwe ontwikkeling in zijn oeuvre wordt op de voet gevolgd en geïnterpreteerd door een grote groep ingewijden. Niemand anders heeft zo'n grote invloed op het debat in de wereld van de architectuur. Zijn onaantastbare positie en zijn scherpzinnigheid zorgen ervoor dat elk onderwerp waar hij zijn aandacht op richt alleen al belangrijk en betekenisvol wordt omdat hij dat doet. Met zijn boek over shopping heeft hij van winkels en winkelcentra een vanzelfsprekend onderwerp gemaakt, zijn aandacht voor de turbulente en ongeplande ontwikkelingen van de stad Lagos (Nigeria) heeft architectuur en stedenbouw in Afrika in de belangstelling gebracht, net zoals hij dat eerder deed met de even turbulente maar tot op zekere hoogte zeer streng geplande dynamiek in de vrijhandelszones in het zuiden van China. En met de publicatie van het vuistdikke boek S,M,L,XL in 1995 zette hij de toon voor een nieuw genre architectuurboek.

Manifest voor Manhattan

Koolhaas richtte zijn ‘Office for Metropolitan Architecture’ (OMA) op in Londen in 1975, samen met Madelon Vriesendorp en Elia en Zoe Zenghelis. Koolhaas had eerder in Londen gestudeerd aan de AA School of Architecture. In 1980 opende OMA een kantoor in Rotterdam, tot op heden de hoofdvestiging van het bureau. De eerste jaren maakte OMA inventieve en conceptuele architectonische ontwerpen die niet verder kwamen dan papier, zoals het ontwerp van een drijvend zwembad dat door de spierkracht tegen de richting van de zwemmers in vanuit Rusland naar de Verenigde Staten zou varen. Dit project, ‘The story of the pool’ (1977), is kenmerkend voor alle papieren architectuur van OMA: het heeft niet alleen een grote visuele kracht, maar ook een sterke symbolische dimensie. In dit geval vervoerden de zwemmers niet alleen een zwembad naar de overzijde van de Atlantische Oceaan, maar achteruitzwemmend stuwden zij met het bad ook het modernisme van de avant-garde naar voren (‘they have to swim toward what they want to get away from and away from where they want to go to’).

De tocht van Rusland naar de VS is niet willekeurig gekozen. Beide landen vertegenwoordigen de op dat moment voor Koolhaas meest inspirerende architectuur: Rusland met het constructivisme, Amerika met de wolkenkrabber, het gebouwtype dat centraal staat in het boek Delirious New York waarin projecten als ‘The story of the pool’ een plaats kregen. Koolhaas publiceerde dit boek in 1978 en maakte er internationaal naam mee. Het is, zoals de ondertitel verklaart, een ‘retroactief manifest voor Manhattan’. Het boek is een kruising tussen een historische beschrijving van en een lyrisch pleidooi voor de dynamische complexiteit van Manhattan, die zonder vooropgesteld doel is ontstaan, maar die achteraf kan worden beschouwd als een manifest

[p. 215]

Het ‘Educatorium’ van de Universiteit Utrecht, 1993-1997 - Foto Hans Werlemann.

voor een bepaald genre architectuur en stedenbouw, waarvoor ‘congestie’ een sleutelwoord is. In 1997 zei Koolhaas in een interview, sprekend over dit boek, dat ‘anders dan in Europa waar manifesten werden geschreven waarvan nauwelijks iets is uitgevoerd, in Amerika geen manifesten werden geschreven, maar de realiseringen wel tot stand kwamen’. Congestie, waarvan de wolkenkrabber het symbool en het voorbeeld bij uitstek is, is ook het tegendeel van de ruimtelijke scheiding van functies zoals die in de Europese architectuur en stedenbouw vanaf de jaren dertig gebruikelijk was geworden. Simpel gezegd had daarin elk gebouw één functie en was de stad denkbeeldig opgedeeld in vier gescheiden gebieden voor de hoofdingrediënten van de stad, wonen, werken, recreatie en verkeer. Het is geen toeval dat Koolhaas in hetzelfde interview benadrukte dat Delirious New York weliswaar handelt over Amerika, maar geschreven is voor het toenmalige architectuurdebat in Europa.

Selectieve manipulatie

De publicatie van het boek viel vrijwel samen met het begin van Koolhaas' loopbaan als bouwend architect (nadat hij eerder kortstondig journalist en filmer was geweest). Zeker in de beginjaren was er een duidelijk verschil tussen de grote ambities die uit de ontwerpen sprak en de harde realiteit van alledag. OMA maakte bijvoorbeeld een ontwerp voor kantoorgebouwen aan de oever van de Maas in Rotterdam. Onderdeel van dat plan was dat de door de aanleg van een tunnel overbodig geworden spoorbrug overeind op de oever werd gezet en als toren een panoramisch restaurant zou gaan dragen. Dat plan is niet doorgegaan, in tegenstelling tot dat voor een nauwelijks opmerkelijk

[p. 216]

Villa Floirac te Bordeaux, 1994-1998 - Foto Hans Werlemann.

politiebureau in Almere-Haven, dat Koolhaas tegenwoordig niet meer tot zijn oeuvre rekent. Hetzelfde geldt voor twee andere werken uit de jaren tachtig: het stedenbouwkundige plan en de woningbouw op het IJ-plein in Amsterdam-Noord en het woon- en kantoorcomplex Byzantium in het centrum van Amsterdam.

Deze selectieve manipulatie van het eigen werk is in de architectuur geen zeldzaamheid. Bij heel wat architecten bestaat er een verschil tussen wat ze doen en waarmee ze zich willen afficheren en identificeren. Dat geldt niet alleen voor jeugdzondes, maar ook voor allerlei opdrachten die de schoorsteen laten roken, maar waar liever niet te veel ruchtbaarheid wordt gegeven. Omdat ongeveer alles wat Koolhaas doet, zegt of nalaat wel de aandacht trekt, rest hem weinig anders dan onwelgevallige onderdelen van zijn oeuvre hardhandig te verstoten.

Dat Koolhaas zeker in de beginjaren niet de opdrachten kreeg die hij wilde, is ondubbelzinnig duidelijk. Er zijn weinig architecten van zijn kaliber die in hun oeuvre zo'n spoor van niet gerealiseerde plannen hebben achterlaten, zo vaak achter het net hebben gevist bij grote prijsvragen, zo veel veelbelovende opdrachten door samenlopen van omstandigheden aan zich voorbij hebben zien gaan. Om een korte opsomming te geven: in de laatste ronde van de prijsvraag voor het Parc de la Villette in Parijs (1983) legde OMA het af tegen Bernard Tschumi, bij de meervoudige opdracht voor het nieuwe stadhuis in Den Haag (1986) koos de politiek voor Richard Meier, bij de meervoudige opdracht voor het Nederlands Architectuurinstituut in Rotterdam viel de keus op Jo Coenen. Een winnend plan voor de Seaterminal van Zeebrugge is gestrand, de nieuwbouw voor het Kunst- und Medienzentrum

[p. 217]

in Karlsruhe is niet doorgegaan omdat de instelling een voormalig fabrieksgebouw betrok. Van een ontwerp voor de wereldtentoonstelling van 1989 die Parijs wilde organiseren is niets terechtgekomen omdat de manifestatie niet doorging. Het plan voor de bibliotheek Jussieu in Parijs in de jaren negentig is slachtoffer geworden van een wisseling van de wacht in het stadsbestuur. In de prijsvraag voor de Nationale Bibliotheek in Parijs kwam het plan van OMA ver, maar gaf president Mitterand, naar wie de bibliotheek vernoemd werd, de voorkeur aan het ontwerp van Dominique Perrault. Zeer onlangs ving Koolhaas opnieuw bot in Parijs. OMA was een van de vier bureaus die gevraagd waren een ontwerp te maken voor het gebied waar ooit de Hallen stonden en sinds de jaren tachtig een ondergronds winkelcomplex is. In december 2004 maakte burgemeester Bertrand Delanoë bekend dat niet het spectaculaire plan van OMA (noch dat van Jean Nouvel of MVRDV) maar het ontwerp van David Mangin de basis zal gaan vormen voor de herinrichting.

Ondanks het grote aandeel Franse plannen die niet zijn doorgegaan, heeft Koolhaas aan ditzelfde land zijn eerste omvangrijke opdracht te danken: het stedenbouwkundige plan voor een nieuw centrum in Rijsel, Euralille (1989-1994) en het bijbehorende congres- en expositiegebouw. Samen met de Kunsthal in Rotterdam (1988-1992) vormde Euralille het begin van een reeks grote en prestigieuze opdrachten, van het Educatorium voor de Universiteit Utrecht (1993-1997) en het hoofdgebouw voor het Illinois Institute of Technology in Chicago (1997-2003) tot de openbare bibliotheek van Seattle (1999-2004), het Casa da Musica in Porto (1999-2004), de Nederlandse ambassade in Berlijn (1998-2004) en het hoofdkwartier voor de Chinese Staatstelevisie in Beijing (2002-08).

De ontwikkeling van Euralille was gebaseerd op de gewaagde aanname dat Rijsel zich dankzij de aanleg van de kanaaltunnel zou kunnen ontwikkelen van stad in de periferie van Frankrijk tot knooppunt tussen Parijs, Brussel en Londen. Dit soort ongebruikelijke opdrachten zijn een kolfje naar de hand van Koolhaas en zijn medewerkers van OMA, dat een nooit aflatende passie voor het nooit vertoonde als handelsmerk heeft. Dat heeft er in de loop der jaren toe geleid dat er nogal wat opdrachtgevers met een ongebruikelijk verzoek bij Koolhaas hebben aangeklopt. Een Guggenheim museum in een van de casino's van Las Vegas bijvoorbeeld, of de totale transformatie van het centrum van Almere, een nieuwe stad die nog geen kwarteeuw oud is. Andersom geldt dat, als de opdracht gewoon is, OMA er altijd een onverwachte wending weet aan te geven. Een winkel van OMA is niet zomaar een winkel, maar een poging om de hele idee van wat een winkel is ter discussie te stellen, in twijfel te trekken en te ondergraven.

De wens om alles anders te doen dan tot dan toe is gebeurd, spreekt ook uit de tentoonstelling ‘Content’, die Koolhaas in Berlijn en Rotterdam over

[p. 218]

zijn eigen werk maakte. De tentoonstelling was anders dan alle andere monografische architectuurtentoonstellingen, net zoals de catalogus van tien euro, vormgegeven als een extra dik nummer van een goedkoop tijdschrift en volgestopt met tekst en beeld, anders was dan alle andere catalogi.

Kenmerkend voor Koolhaas en zijn bureau is de creatieve lenigheid waarmee opgaven tegemoet worden getreden, ingegeven door het verlangen om zowel op technologisch als artistiek terrein architectuur en stedenbouw te vernieuwen. De Villa Floirac in Bordeaux (1994-1998), ontworpen voor een man in een rolstoel, is tekenend voor de benadering van OMA. Het huis is niet simpelweg rolstoeltoegankelijk gemaakt, maar geheel ontwikkeld vanuit de rolstoelpatiënt, met als centrum een bibliotheek met een bewegende vloer, die alle verdiepingen met elkaar verbindt.

Dit huis toont aan dat de architectuur van OMA niet zomaar gebouwen oplevert, maar ook altijd retorische uitdrukkingen van een idee. Er bestaat in dit opzicht een directe verbinding tussen ‘The story of the pool’ en dit huis: beide zijn gevormd door een vergelijkbare paradox, een van de geliefde stijlfiguren van Koolhaas. Het liftplatform biedt niet alleen de mogelijkheid aan de bewoner om overal in het huis te komen, maar omgekeerd ook om zonder zijn bibliotheek te verlaten het hele huis naar zich toe te halen.

De liefde voor omkeringen bleek eens te meer toen Koolhaas in 2000 de Pritzkerprijs kreeg toegekend, een prijs die wordt geafficheerd als de Nobelprijs voor de architectuur. Op de Nederlandse televisie zei hij toen dat de toekenning van de prijs aantoonde dat de jury voor het eerst niet had gekozen voor het establishment. Dat was een typische Koolhaas-omkering, want evengoed kon worden gezegd dat het de definitieve toetreding van Koolhaas tot het establishment markeerde. De opdracht om de Nederlandse ambassade in Berlijn te bouwen, is daarvan eveneens een uiting, net als de acceptatie van de opdrachtgever dat budget en bouwtijd ruimschoots werden overschreden.

Koolhaas bevindt zich wat dat betreft inmiddels in de buitencategorie waarbij het niet meer precies is te bepalen wie er nu prestige ontleent aan wie of wat. Voor de meeste architecten geldt dat hun opdrachten prestigieus zijn. Bij Koolhaas geldt inmiddels minstens even sterk het omgekeerde. Dat betekent ook dat hij in een situatie is terechtgekomen waarin niet alleen van zijn diensten gebruikgemaakt wordt, maar ook van zijn naam. Dat geldt net zo goed voor modemerk Prada, waarvoor Koolhaas winkels in New York en Los Angeles heeft gebouwd, als voor de Chinese staatstelevisie, waarvoor hij het hoofdkantoor gaat bouwen.

Van al zijn opdrachten is het hoofdkantoor voor de Chinese staatstelevisie de meest gewaagde, niet alleen vanwege het spectaculaire ontwerp, maar juist ook vanwege het controversiële karakter van de opdrachtgever, die nog altijd als een gecensureerd verlengstuk van de Chinese staat kan worden gezien.

[p. 219]

Openbare bibliotheek van Seattle, 1999-2004 - Foto Hans Werlemann.

Koolhaas heeft kort nadat hij de opdracht had gekregen, gezegd dat hij deze heeft willen aanvaarden omdat hij het vermoeden heeft dat de Chinese staatstelevisie de komende tijd een BBC-achtige onafhankelijkheid zal kunnen gaan verwerven. Of dat zo zal zijn, moet blijken. De Chinese staat is door de economische ontwikkelingen en de liberaliseringen misschien niet meer te vergelijken met het regime dat in 1989 de studentenopstand hardhandig beëindigde, maar China is niet zonder reden nog altijd onderworpen aan een wereldwijd wapenembargo. Door zo'n prominent gebouw te realiseren voor een staatsinstelling, draagt Koolhaas gezien zijn status hoe dan ook bij aan de respectabiliteit van dit China.

Zie www.oma.nl