Ons Erfdeel. Jaargang 44

Schittering en schandaal

Het moet een indrukwekkende begrafenisstoet zijn geweest die op 5 september 1653 de Grote Kerk in Den Haag verliet. Meer dan vijfhonderd leden liepen mee: familieleden, vrienden en bekenden van de overledene, en tal van vertegenwoordigers van lokale, gewestelijke en generaliteitsinstellingen. Aan de aankleding was niets te wensen overgelaten. Het rouwpaard en de kist met het stoffelijk overschot van de overledene werd vooraf gegaan door de garde van de Staten van Holland met slepende vaandels en pieken, tamboers, trompetters en een kurassier in vol harnas. De kist zelf was behangen met een lang zwart kleed, en omgeven door symbolische toebehoren van de overledene: zijn grote vlag, kleine standaard, gesneden wapenschild, ijzeren handschoenen, gepluimde helm, riddersporen en degen. Vanuit Den Haag voer het gezelschap met schuiten naar Delft, waar het werd opgewacht door de plaatselijke schutterij, die de stoet begeleidde naar de Oude Kerk. Daar

[p. 625]

werd het stoffelijk overschot in een plechtige ceremonie ter aarde besteld. Buiten klonken drie saluutschoten.

Dit alles deed sterk denken aan de begrafenis van de stadhouder, zoals die na het overlijden van prins Maurits in 1625 vorm had gekregen. Ditmaal werd echter niet de laatste eer bewezen aan een telg uit het illustere huis van Oranje, maar aan Maerten Harpertszoon Tromp, de zoon van een eenvoudig zeeofficier die was opgeklommen tot opperbevelhebber van de vloot en was uitgegroeid tot het ideaaltype van een nieuw Hollands fenomeen: de zeeheld. Als boegbeeld van krijgshaftigheid en burgerlijke deugdzaamheid had Maerten Tromp al tijdens zijn leven mythische trekken gekregen. Bestevaer (‘grootvadertje’), werd hij liefkozend genoemd. Zelf was hij betrekkelijk nuchter gebleven onder alle roem, maar anderen waren ermee aan de haal gegaan. Zijn dood, tijdens de Slag bij Ter Heide op 10 augustus 1653, was door sommigen dan ook met de nodige dramatiek beschreven. Een wel zeer onbetrouwbare verslaggever had hem zelfs de beroemde laatste woorden van Willem van Oranje in de mond gelegd: ‘O Heer, weest mij en dit arme volk genadigh’. In werkelijkheid had Maerten Tromp niet eens de gelegenheid gekregen famous last words uit te spreken. Hij was op slag dood, geraakt door een musket-kogel in de linkerborst boven de tepel, die dwars door het hart was gegaan.

Door die heldendood had hij ondertussen wel een staatsbegrafenis en een praalgraf verdiend. Want zo waren de regels. Sneuvelde een vlagofficier in de strijd, dan kon hij op een marmeren graftombe en eeuwige roem rekenen. Deed hij dat niet, dan wachtte slechts de dood in bed. Wat dat betreft was Maerten Tromps leven een successtory geweest, die om navolging vroeg. Zo ook bezag Cornelis het, zijn op een na oudste zoon. Cornelis had bij de begrafenis verstek moeten laten gaan, omdat hij op zee was. Maar hij wist wat hem te doen stond: profiteren van zijn vaders populariteit en pogen in diens voetsporen te treden als opperbevelhebber van de vloot. Fortes creantur fortibus, luidde zijn veelzeggende zinspreuk: helden komen uit helden voort. Het zou niet helemaal uitkomen. Een kleine veertig jaar later was Cornelis een rancuneus en eenzaam man, die zich steeds vaker terugtrok op zijn buiten de Syllisburgh. Veel rust vond hij er niet. Geplaagd door familieruzies en een kwaad geweten sleet Cornelis zijn laatste levensdagen. Op 29 mei 1691 blies hij zijn laatste adem uit, 's ochtends om zes uur, ‘in een seer ellendige conditie; als gantsch en t'eenemael wanhopig van sijn zaligheijdt, exclameerende daerover loseer, in sijn uyterste, dat alle de omstaenders verbaest en met hem bewogen waren’. Een marmeren monument zat er voor hem niet in, wel een enkel onopvallend gelegenheidsgedicht, een opvallend formele condoleance van de Staten en geruzie in de familie over de erfenis.

Dit contrast in levenseinde vraagt om uitwerking en verklaring. En dat is ook precies wat Ronald Prud'homme van Reine heeft geprobeerd in Schittering en schandaal, een dubbelbiografie van vader en zoon Tromp. De levensverhalen van beide zeeofficieren worden daarin met veel verve en plezier als tegenpolen gepresenteerd. Eerst lezen we dus het succesverhaal van Maerten Harpertszoon Tromp. Hoe hij, de man van bescheiden komaf, na zijn benoeming in 1637 tot luitenant-admiraal uitgroeide tot een held, die al tijdens zijn leven werd overladen met eerbewijzen, roem en financiële toelagen. Tromp bleek telkens de juiste man op de juiste plaats, de man die als geen ander de overgang tussen de ‘oude’, nog grotendeels op ad hoc basis samengestelde vloot, en de ‘nieuwe’, staande marine vormgaf. Hij ijverde voor het herstel van discipline, streefde naar een grotere, en vooral modernere vloot en introduceerde de tactiek van de kiellinie die hem vanaf de Slag bij Duinkerken (1639) vele successen en overwinningen bracht. Voor zijn bemanning was hij een aanvoerder om naar op te kijken, een lichtend voorbeeld, ‘want zijn manieren waren niet vreeselijk of rouw, gelijk de Inboorlingen van Neptuyn uit de onstuimigheid van de Zee gemeenlijk verkrijgen, maar tot alle beleefdheid genegen’.

Dit alles stond ondertussen een ongekende sociale stijging niet in de weg. Maerten Tromp werd omstreeks 1640 door zijn huwelijk met Cornelia Teding van Berckhout zelfs opgenomen in de patriciërskringen. De bruiloft zelf had bijna 16.000 gulden gekost. Maar Maerten, zo beklemtoont zijn biograaf, liet zich er niet door verblinden. Hij bleef de rustige, bescheiden en vrome man die hij altijd geweest was, gemakkelijk in de omgang en de eerste

[p. 626]

om de soms overdreven verheerlijking te relativeren. Hij was bovendien een weinig controversieel man. Met de politiek liet hij zich bijvoorbeeld amper in. Hij was ooit een cliënt van stadhouder Frederik Hendrik geweest, maar met het beleid van diens opvolger Willem II had hij weinig op. Tijdens het stadhouderloos tijdperk kon hij aldus gewoon verder functioneren en vereerd worden als held.

Zijn zoon Cornelis was uit geheel ander hout gesneden. Hij bleek weliswaar een dappere vechtjas met veel oog voor de geheimen van de zeetactiek, maar ook een onaangenaam mens, die door zijn roekeloze, trotse en eigengereide gedrag velen voor het hoofd stootte. Het leven van Cornelis werd dan ook getekend door ruzies, achterklap, frustratie, complotten en uiteindelijk mislukking. De schittering die het leven van vader Tromp had omgeven, maakte plaats voor schandaal. Ronald Prud'homme van Reine meet dat schandaleuze leven breed uit, met veel oog voor smakelijke details.

Cornelis had de grote pech dat hij een groot deel van zijn leven moest concurreren met een man die hem als zeeman en mens overtrof: Michiel Adriaenszoon de Ruyter. Voor raadpensionaris Johan de Witt was er dan ook maar een man die voor het opperbevelhebberschap in aanmerking kwam. Cornelis Tromp kon dat maar moeilijk verkroppen. Hij moest bovendien toezien hoe hij in 1666 de schuld in de schoenen geschoven kreeg voor de nederlaag tijdens de Tweedaagse Zeeslag en werd ontslagen. Moeilijke jaren ‘in de wildernis’ volgden. Waar vader Tromp tijdens zijn leven ‘geld, roem en een mooie vrouw’ ten deel waren gevallen, leek Cornelis het te moeten doen met financiële zorgen, drank en een ‘lelijk wijf’. Pure frustratie maakte van Cornelis een intrigant en complotteur. Aldus hoopte hij eindelijk te kunnen afrekenen met Michiel de Ruyter en Johan de Witt, de bron van al zijn ellende. In 1672, tijdens het Rampjaar, zag hij zijn kans schoon en had hij een actief aandeel in de moord op de gebroeders De Witt.

Het herstel van het stadhouderlijke regime bracht Cornelis Tromp in ieder geval eerherstel. Hij keerde terug als luitenant-admiraal en verwierf na de dood van De Ruyter in 1678 zelfs de functie van admiraal-generaal. Maar veel roem zou het ambt hem niet meer opleveren. De hoogtijdagen van de Nederlandse vloot waren voorbij. Zijn persoonlijke leven bleef bovendien getekend door ruzies, verwanten die maar niet wilden deugen en een definitieve breuk met stadhouder Willem III, de man aan wie hij zijn lot had verbonden. Uiteindelijk bleef hem in zijn laatste levensjaren geen ‘ander soulagement als mijn goedt gemoedt’, en ook dat hield niet over, als we zijn biograaf mogen geloven. Er kleefde immers bloed aan zijn handen.

Schittering en schandaal is aldus een tweeluik in zwart en wit, dat door de auteur met overtuiging en overduidelijk plezier wordt gepresenteerd. Ronald Prud'homme van Reine is bovendien een vaardig biograaf, die met veel vaart zijn verhaal vertelt, een goed oog heeft voor sprekende details en er in zijn beschrijvingen van zeeslagen in slaagt ‘'t gekraak van Gevechten [te laten] hooren, door welker verwoedheid de Zee met bloed geverwd wierd’, om de reclametekst van de uitgevers van een zeventiende-eeuwse bestseller (Leeven en daden der doorluchtighste zeehelden van Lambert van den Bosch) te citeren. Lezing van het boek is dan ook bepaald geen straf. Pas na afloop komen de vragen en de twijfel. Was het leven van Maerten wel zo wit en dat van Cornelis werkelijk zo zwart als de auteur ons wil voorspiegelen? En waar is de ontwikkeling in beider levensverhalen? Maerten lijkt niets fout te kunnen doen. Hij is welhaast voorbestemd om tot held uit te groeien. Cornelis daarentegen is geboren als een schurk. En eens een schurk, altijd een schurk, moet zijn biograaf hebben gedacht. Maar is dat aantrekkelijke spel met zwart en wit niet al te mooi om waar te zijn?

De auteur levert in zijn boek ieder geval zelf hier en daar het materiaal aan om andere accenten in de levensloop van beide hoofdfiguren te kunnen leggen. Zo wordt de sociale stijging en de daarbij gepaarde gaande ‘aristocratisering’ in levensstijl van vader Tromp onvoldoende aangezet. Maerten Tromp, zo blijkt telkens weer, was zich maar al te bewust van de maatschappelijke positie die hij zich door zijn successen als zeeheld had verworven. Hij onderstreepte dat met een goed huwelijk, het voeren van een grote huishouding, de bouw van een buitenverblijf en het laten vervaardigen van een familieportret vol adellijke connotaties. Voor tegenstanders - die hij wel degelijk had - was hij dan ook geen ‘God van de Zee’, maar een nietsnut die graag met zijn

[p. 627]

echtgenote ‘lancx Den Haech in een carosse’ reed en ‘de fraye joncker’ speelde. Sommigen zagen in hem zelfs een oplichter, die ‘met sijn wijf wel soo veel groote vrienden behilyckt [heeft], die sullen 't wel voor hem uytvoeren’. Zakkenvullen, het liefst over de ruggen van anderen, daar ging het Maerten Tromp volgens zijn tegenstanders om. Maerten lag er niet wakker van. Hij was gehaaid genoeg om zich in de maritieme wereld van zijn dagen staande te houden. Want successen ter zee konden dan roem, aanzien en geld opleveren, zij waren ook een bron van ruzies over de verdeling van buitgelden en van geruchten en achterklap over vals spel, lafhartig gedrag en verraad. Voor de een was Maerten Tromp dus een held, voor de ander een opgedirkte prins. Prud'homme van Reine kiest, voortvloeiend uit de rode draad van zijn boek, steevast voor het eerste perspectief. Zijn taalgebruik heeft hij daarbij aangepast. Maerten Tromps optreden en acties zijn doorgaans ‘meesterlijk’, ‘fantastisch’, ‘briljant’ of ‘gevat’.

Maerten Tromp bleek als geen ander in staat zich in de hogere maritieme en politieke kringen staande te houden. Zijn zoon Cornelis slaagde daarin niet. Of hem dat tot een onscrupuleuze schurk maakte? Rancuneus was hij ongetwijfeld, en een onaangenaam mens, met een neus voor verkeerde vrienden en verwanten, en een overdreven eigendunk ook. Maar de reconstructie van zijn ultieme schurkenstreek - een aandeel in de moord op de gebroeders De Witt - overtuigt niet. Al eeuwen wordt er gespeculeerd over de rol die Willem III en Cornelis Tromp op de achtergrond hebben gespeeld in de lynchpartij. Prud'homme van Reine voegt daar nu zijn eigen lezing aan toe. Veel meer dan een aaneenrijging van incidenten, vermoedens en reeds langer bekende getuigenissen is het niet. Zijn oordeel moet het dan ook vooral van retoriek hebben: ‘Er kleefde nu echter bloed aan zijn handen, dat al het zeewater dat hij de volgende jaren nog zou zien, er niet meer af kon wassen’ (p. 308).

Schittering en schandaal is zo een informatieve en spannende, maar ook niet helemaal overtuigende dubbelbiografie geworden. Daarvoor heeft Ronald Prud'homme van Reine zich uiteindelijk te veel laten inspireren door het jongensboek van weleer, met overduidelijke helden en schurken, bloedstollende avonturen en duistere praktijken. Een schande is dat niet. Er zijn voor een boek over echte Hollandse zeelieden uit ‘de tijd van Jan de Witt’ slechtere inspiratiebronnen denkbaar.

Paul Knevel

ronald prud'homme van reine, Schittering en schandaal. Biografie van Maerten en Cornelis Tromp, Uitgeverij De Arbeiderspers, Amsterdam, Antwerpen, 2001, 490 p.