Ons Erfdeel. Jaargang 44

[p. 88]

Toon Tellegen (^o1941) - Foto Willy Dee.

[p. 89]

Ik zag de liefd onder ogen
Over de poëzie van Toon Tellegen

Marjoleine de Vos
werd geboren in 1957 te Oosterbeek. Studeerde Nederlandse taal- en letterkunde aan de Un iversiteit van Amsterdam. Is redacteur van ‘NRC-Handelsblad’, waarin ook haar tweewekelijkse column verschijnt. Publiceerde o.a. het kinderboek ‘De wereldworst’ (1986); een schoolboek voor tekstanalyse ‘Als er verteld wordt’ (1987); de dichtbundel ‘Zeehond graag’ (2000) en de bundel bespiegelingen ‘Nu en altijd’ (2000).
Adres: Frans van Mierisstraat 106, NL-1071 SB Amsterdam

Na enige tijd in de gedichten van Toon Tellegen te hebben gelezen, vraag ik me altijd weer af - oh, héél veel vraag ik me dan af, maar ook: ‘Wat is een gedicht ook weer?’ Iets van woorden, zoveel is zeker, een dingetje van taal, met regels waarvan de dichter de lengte bepaald heeft en niet de zetter. Goed. Dat geeft houvast. Wie Tellegen leest of net gelezen heeft, snakt enorm naar houvast. Die gedichten van Tellegen, ze zijn van taal, ze hebben versregels dus dat zit wel goed, maar ze scheppen toch verwarring. Allereerst al als je er alleen maar naar kijkt. Naar de versregels en het wit. Niets van te begrijpen. Zit geen greintje regelmaat in. Soms is een versregel heel lang, terwijl in hetzelfde gedicht een andere regel al na zeven woorden wordt afgebroken, teneinde één woord op de volgende regel te kunnen zetten:

Ik moet het er nooit mee eens zijn.

Zo'n regel staat in een gedicht dat heet ‘Voorwaarden waaraan een gedicht moet voldoen’. Geen woord over de vorm in dat gedicht. Maar misschien geldt die bewering ‘Ik moet het er nooit mee eens / zijn’ ook wel voor de vorm. Want met zo'n rare regelafbreking kan niemand het eens zijn. Misschien zou je zoiets zelfs wel pijnlijk kunnen noemen. ‘Het moet pijnlijk zijn’.

Dit is wel een leerzaam gedicht dat misschien een soort sleutel zou kunnen zijn voor de andere gedichten. Er staat bijvoorbeeld in dat men moet zoeken naar de logica die een gedicht telkens laat vallen. Dat is geen probleem, als bewering, maar er staat wel weer bij dat dat zoeken moet gebeuren ‘op mijn knieën en vervolgens op mijn buik -’ en dat daar ook nog

[p. 90]

een lantaarn en een vergrootglas bij gebruikt moeten worden. Nu heeft niemand moeite met de uitdrukking dat iets ‘met een lantaarntje te zoeken is’ maar we nemen die nooit letterlijk. En als iemand, of desnoods een gedicht, de logica laat vallen dan nemen we over het algemeen niet aan dat die logica dan wel ergens zal liggen.

Het wordt steeds gekker in dit gedicht, want er wordt beweerd dat het gedicht zich moet ‘verheffen’ (redelijk begrijpelijk, gewoon metaforisch opvatten), altijd moet het zich verheffen ‘uit zijn nederige stoel’. Hier wordt het metaforisch lezen al een stuk lastiger en ja hoor, als je het niet dacht, daar heb je de poppen al aan het dansen: het gedicht moet ‘de ramen opendoen / en zingen - luidkeels, schor en onzinnig -’. Nu kan ‘de ramen opendoen’ staan voor ‘het zicht verruimen’, ‘een frisse wind binnen laten’, maar terwijl ik dit opschrijf is de Tellegen-infectie al te ver gevorderd. Meteen komt de gedachte op: hoe verruim je zicht? Duwen? Oprekken? En wat die frisse wind eenmaal binnen niet allemaal zal kunnen aanrichten! Daar heb je hem dan: ‘Hallo, ik ben een frisse wind’ - er bestaat vast ook een gedicht van Tellegen waar de mensen dan huiverend beginnen te roepen dat ze daar geen behoefte aan hebben, of juist die wind bij zijn jas grijpen en hem smeken te blijven. En wat heeft dat dan allemaal te betekenen?

Een gedicht moet dus zingen:

over de liefde en over mij,
de geur van rozen en onsterfelijkheid, bijna geloofwaardig, om zich heen,

en nog pijnlijker moet het zijn, nog véél pijnlijker.

Liefde, rozen, onsterfelijkheid en ‘over mij’. Dat klinkt ineens allemaal tamelijk ouderwets - dichters en rozen, het was ooit een zo vaste combinatie dat bijna geen dichter het woord ‘roos’ nog op durft te schrijven. Ook hier alweer zo'n typisch Tellegen woord: ‘bijna’. Het moet ‘bijna’ geloofwaardig zijn. Er is een ander gedicht waarin uit het niets en tussen aanhalingstekens een vraag wordt gesteld: ‘Wat is jouw lievelingswoord?’. Antwoord: ‘Bijna’. Vraag: ‘Waarom?’ Antwoord: ‘Het is nooit helemaal.’

Wat een handige sleutel is dit gedicht zeg. Wat is er trouwens zo ontzaglijk pijnlijk aan rozen en onsterfelijkheid? Wat zou dan ‘nog pijnlijker’ kunnen zijn?

In ieder geval vallen een paar dingen uit dit gedicht op te maken: dat men alle uitdrukkingen letterlijk kan nemen, dat dat een vreemde kijk op de wereld geeft, dat er evenzo goed iets gezegd wil worden, dat een gedicht vooral pijnlijk moet zijn en dat het moet zingen, zij het ook schor en onzinnig. Dat laatste lijkt nog het minste probleem van alles.

[p. 91]

Niet wakker kussen. Onder geen voorwaarde

Sommige gedichten van Tellegen vind ik enorm pijnlijk. Het volgende bijvoorbeeld:

De een zei, heel zachtjes:
‘Zal ik maar weggaan?’
‘Ja,’ zei de ander, nog zachter.

‘Zal ik nog terugkomen?’
vroeg de een, bijna onhoorbaar.
Ja, dacht de ander
en schudde haar hoofd.

Het pijnlijke zit hem in het ‘zachtjes’ ‘nog zachter’ ‘bijna onhoorbaar’ - dat geeft aan dat deze dingen niet makkelijk gezegd worden. Het laatste ‘ja’ is zelfs helemaal onhoorbaar geworden, het wordt alleen nog maar gedacht. Daarom is dat het allerpijnlijkst, want het nee wordt zwijgend geuit, tegen de wil van beiden in denk je, en tegelijk kan het niet helemaal tegen de wil van ‘de ander’ in zijn want dan had ze misschien nog heel, heel zachtjes ‘ja’ kunnen zeggen. Maar mensen doen of zeggen soms niet wat ze het liefste zouden doen of zeggen. Dat is onlogisch - onlogica moet van Tellegen. Heeft dit gedicht zich verheven om de ramen open te zetten, heeft het schor en onzinnig gezongen? Dat eigenlijk niet. Het heeft wel pijn gedaan, en het heeft in plaats van luidkeels heel zacht gezongen. Zacht hoort ook meer bij Tellegen, al wordt er ook wel gegild. Er wordt opmerkelijk vaak gefluisterd en zachtjes gepraat. Of (ten onrechte) gezwegen. Bijvoorbeeld door Doornroosje die de prins onverrichter zake hoort weggaan, omdat hij naast haar hoofdkussen een brief aantreft: ‘Niet wakker kussen. / Onder geen voorwaarde. / Ook niet na honderd jaar’. Ze zwijgt als ze zijn dodelijk vermoeide stappen weer de trap af hoort gaan, ‘en haar hart werd verscheurd’. Waarom zei ze dan niets, waarom sloeg ze haar ogen niet op als ze wel onder haar oogleden door kan gluren, als ze wel die prins kan horen, waarom ligt die brief daar uberhaupt? Wat wil dat Doornroosje eigenlijk? Ze weet het vermoedelijk zelf niet. Ze verlangt misschien. Zoals er in Tellegens gedichten vaak stilzwijgend verlangt lijkt te worden, misschien naar een wereld waarin begrippen en gevoelens, de ene mens en de andere, de ene mens met zichzelf, wél samen zouden kunnen vallen. Maar die wereld bestaat niet, niet bij ons en al zeker niet in deze poëzie.

Personages hebben last van zichzelf en van hun gedachten, letterlijk natuurlijk weer (‘Een man, bonkend op zijn gedachten: / “Jullie maken mij altijd, altijd verdrietig!”’)

Doordat Tellegen letterlijk en figuurlijk taalgebruik door elkaar schudt en

[p. 92]

abstracte begrippen verzelfstandigt en personifieert, zodat de vrede langs kan wandelen in een blauwe jas, of het verlangen vreemde harkerige handen heeft, raken zulke woorden en begrippen hun vanzelfsprekendheid kwijt en daar lijkt het hem ook om te doen. Mensen verscheuren zich en daar kunnen ze eindeloos mee doorgaan, ze zijn ‘de wanhoop nabij’ zeggen ze en dan klinken er stemmen ‘opgetogen stemmen, klaterende stemmen: / “Ik ook! Ik ook!”’

De vraag blijft: wat heeft dat allemaal te betekenen? De woorden worden er vrij van, de begrippen worden vrij - maar wij, gebruikers van die begrippen, wij die op een paar dingen willen kunnen rekenen, wij worden wanhopig. Nu ja: wij raken ‘de wanhoop nabij’. Ik ook!

Geen uitzicht op de wereld, uitzicht op de taal

Soms lijken de gedichten van Tellegen op schilderijen van Salvador Dali. Word ik ook altijd wanhopig van. Of angstig. Je ziet op die schilderijen en in deze gedichten een surrealistische wereld, een waarin je nergens zeker van kunt zijn. De tijd gaat er niet zoals je denkt - en dat is trouwens ook zo in de bekende wereld, de tijd gaat zelden zoals je denkt, de tijd gaat altijd op eigen houtje sneller of langzamer. In die andere wereld is de dood niet zoals je denkt, de dood staat in een portiek, of de mensen sterven onder je raam en roepen dat dat heel gemakkelijk gaat - in de bekende wereld toont de dood zich ook steeds anders. Soms is iedereen er bang voor, soms gaat het iemand ineens heel gemakkelijk af, sterven. Toch lijkt het ‘bij ons’ nooit zo te zijn als bij Tellegen. Die kan gewoon schrijven:

En toch is het leven geen fatale reis
en loopt het nooit slecht af Met niemand.
Integendeel!

Ah juist, integendeel dus. Misschien is de dood wel een goed einde, dat kan ook. En is het woord ‘fataal’ daarop helemaal niet van toepassing. Het woord ‘fataal’ lijkt in deze gedichten uberhaupt niet van toepassing, hooguit als een woord waarvan niemand meer weet wat het betekent. In zijn gedichten wil Tellegen nooit uitgaan van alles wat we vanzelfsprekend vinden - dat als we zeggen ‘fataal’ dat we bedoelen ‘dodelijk’, dat de dood het ergste is wat ons kan overkomen, dat wanhopigheid uitzonderlijk is en dat we weten wat liefde is. De gedichten van Tellegen bieden geen uitzicht op de wereld, ze bieden uitzicht op de taal, dat is iets heel anders.

Iedereen is of lijkt wanhopig in Tellegens gedichten. Niet alleen omdat al die stemmen dat roepen, maar so wie so, de vertwijfeling slaat telkens weer toe (oh nee - daar heb je er weer één). Er zijn nogal eens ‘mensen’ of anders is er ‘een man’ of ‘iemand’ of ‘wij’ die geen raad weten met woorden die buiten

[p. 93]

de Tellegense taalwereld zich altijd keurig lijken te voegen in de zin. Geluk. Woede. Dood. Liefde. De waarheid. Niet de geringste begrippen.

Met woorden om je heen zwaaien

Misschien laten Tellegens gedichten ons wel zien dat wij ook eigenlijk geen idee hebben van waar we het over hebben als we zeggen dat we weten wat liefde is, als we zeggen dat we verscheurd worden door twijfel of dat we de waarheid onder ogen zien. Tellegens methode is dan vaak om dat eens letterlijk te nemen:

Je moet, zeiden ze, de waarheid onder ogen zien.
Nu! Nu meteen!
Ik zag de waarheid onder ogen.

Dat is absurd. Niemand zal ooit stampvoetend eisen dat je ‘nu!’ de waarheid onder ogen ziet en niemand zal dan ook reageren met dat te doen. Want ineens is onduidelijk geworden wat het eigenlijk is: ‘de waarheid onder ogen zien’. En omdat alles wel kan als we ‘de waarheid’ ‘onder ogen’ kunnen zien, wordt in datzelfde gedicht dan ook maar meteen ‘de liefde’ onder ogen gezien en ‘de onnadenkendheid met haar reusachtige vleugels’ en ‘de eenvoud van het maanlicht op mijn muur’. Dat laatste kun je wel zien, maar niet ‘onder ogen’. En zo lezend begin je onder ogen te zien dat je het houvast dat je dacht te hebben, niet hebt en nooit gehad hebt. Dat je meestal maar wat met woorden om je heen zwaait en net doet alsof het zonneklaar is wat die zoal te betekenen hebben. Dat niet Tellegen degene is die alles op losse schroeven zet, maar wij, die meenden die woorden getemd te hebben door ons niet meer af te vragen wat ze eigenlijk betekenen.

De liefde. Dat is bijvoorbeeld zoiets. Misschien is dat wel, dat en het verdriet, waar Tellegen het het meest over heeft. ‘Weet iemand wat liefde is?’ Nu, dat schijnt iedereen te weten. Maar er wordt ook nogal eens geroepen of gefluisterd dat de liefde niet bestaat. En dan bestaat-ie toch weer wel. Of de mensen kunnen het omhelzen niet laten, hoe schitterend er ook vastgesteld is dat de liefde niet bestaat.

De liefde is buitengewoon ongrijpbaar.

Zeg maar eens dat het niet zo is.

Bibliografie:

toon tellegen, Gedichten 1977-1999, Querido, Amsterdam, 2000, 660 p.