Ons Erfdeel. Jaargang 42

Domheid in de hemel en op aarde en op alle plaatsen

Iedereen kent de scène: het konijn Bugs Bunny rent over de rand van de afgrond, wandek een eindje door de lucht en pas als hij naar beneden kijkt en zich van zijn precaire luchtwandeling bewust wordt, valt hij.

Zo bestaat onze intelligentie uit volharden in de dwaling. Zolang je niet weet - en dus dom blijft - ben je veilig. Op deze gedachte - domheid als noodzakelijk, toegedekt fundament voor al onze handelingen en strevingen, voor maatschappij en beschaving - bouwt Matthijs van Boxsel (º1957) zijn boek met de ambitieuze titel Encyclopedie van de domheid.

Bij wijze van levenswerk houdt de auteur zich als ‘morosoof’, ‘domgeer’ onledig met het verschijnsel. Een topografie van de Domheid, waarin alle plaatsen (van Kampen tot Olen?) verzameld zullen worden die spreekwoordelijk bekend staan als dom, hebt u nog te goed. Een inleiding op het hele project met een veelbelovend werkplan verscheen in 1986, net als een vertaling van Musils rede Über die Dummheit. In 1988 volgde een verhandeling over methodische domheid aan de hand van de brieven van Flaubert. Van Boxsel werkte intussen aan een definitieve theorie van de domheid, die hij uittestte in het lezingencircuit op scholieren en managers. De sluitende theorie kwam niet opdagen, en na een inzinking levert de auteur nu dit boek af. In tegenspraak met wat de titel laat vermoeden - maar die is in deze post-encyclopedische tijden natuurlijk ironisch - bevat het boek een reeks mini-essays die telkens dezelfde idee opnemen, en vanuit een andere hoek belichten: dat cultuur het product is van een reeks min of meer

[p. 631]

mislukte pogingen met de domheid in het reine te komen. Sterker nog: alle mislukte pogingen greep te krijgen op de domheid vormen bij elkaar onze intelligentie. Cultuur is schadebeperking achteraf. Uiteindelijk bleek alleen het essay met zijn subjectiviteit en grilligheid gewaagd aan de behandeling van de domheid. Alleen de retorische waarheid kan met haar vorm (een speelse en ironische imitatie van de domheid) de gewraakte inhoud overstijgen. Dat was althans de bedoeling.

Van Boxsel ontleedt domheid - dit is maar een greep - aan de hand van tuinarchitectuur, barokplafonds, grappen, Plato, A Fish called Wanda en talrijke anekdotes, o.a. die van een in 1976 in Engeland opgerichte blunderclub, alleen toegankelijk voor beroepsstuntelaars. De kok die het diner ter gelegenheid van de oprichting van de club verzorgt, kan niet koken, de serveerster laat de soepkom vallen. Die wordt opgevangen door de voorzitter. Die consequent geroyeerd wordt. Terwijl hij juist tot erevoorzitter benoemd had moeten worden, vindt Van Boxsel, omdat hij een blunder had begaan door de kom op te vangen.

Pièce de résistance van het boek is het uitgesponnen (en blijkbaar apart geconcipieerde) essay Over de noodzakelijke domheid van de constitutionele monarchie, een heuse declamatio oftewel retorische oefening in de trant van de lof op de vlieg of de kaalhoofdigheid zoals de rondreizende sofisten die ten gehore brachten in de Oudheid. Van Boxsel haalt zijn ideeën vooral bij de politieke filosoof Claude Lefort, die het typische van de democratie ziet in het feit dat zij de plaats van de macht ‘leeg’ laat. In het Ancien Régime werd deze plaats bezet door de vorst die naar God verwees. De Franse Revolutie heeft deze vorst letterlijk en figuurlijk onthoofd. De ‘machthebbers’ in de democratie zijn tijdelijk verkozenen die voortdurend gecontroleerd worden: zij vallen nooit samen met de plaats van de macht. De onderdaan die tijdelijk de macht uitoefent, is plaatsvervanger van de onmogelijke heerser. Daarom is de democratie een voortdurend interregnum. ‘In een democratie staat niemand boven de partijen. Er is geen punt van waaruit het algemeen belang bepaald kan worden. Ook de wetgevers zelf zijn aan de wet onderworpen. De legitimiteit van de wet is voortdurend onderwerp van een discussie die de definitieve bepaling van de wil onmogelijk maakt.

Die zwakte is tegelijk de kracht van de democratie. De democratie bloeit juist in het gekwaak van voor en tegen, in het permanente debat over wat de wil van het volk is. In de democratie is het conflict geïnstitutionaliseerd, Iedere oplossing is voorlopig. Democratie is niets dan het product van een reeks beotische pogingen greep te krijgen op de democratie.’ (p. 139)

Als de plaats van de macht te lang leeg blijft, dreigt anarchie; als er zich echt iemand meester van maakt, dictatuur. Deze impasse van de democratie wordt volgens Van Boxsel doorbroken door de domheid zelf een plaats te geven: die van de constitutionele monarch. Zijn ‘macht’ is puur symbolisch. Van Boxsel gaat nog verder: ‘Omdat de functie van de vorst zuiver negatief is, doen zijn kwaliteiten niet ter zake, en moet de vraag wie vorst moet zijn, worden overgelaten aan het toeval van teeltkeus en voortplanting. Alleen zo wordt de futiliteit van zijn persoon duidelijk.’ (p. 152) Daarom moet de monarch slim genoeg zijn om zich van de domme te houden en moet hij zich bij publieke optredens als een marionet gedragen. Hij is het punt van gekte binnen de democratie. Door in zijn idiotie te herinneren aan de wankele grondslag van de democratie houdt hij de orde bijeen. Van Boxsel geeft hier een nieuwe interpretatie van het sprookje van Andersen over ‘De nieuwe kleren van de keizer’: we doen allemaal alsof de keizer kleren aanheeft, dat wil zeggen dat wij hem allemaal vorstelijk behandelen, niet omdat hij van nature vorstelijk is, maar omdat hij de enige is die de orde bijeen kan houden. Weg dus met de verlichte domoren van het Republikeins genootschap, volgens Van Boxsel, die zich, net als het kind uit het sprookje, houden aan de ‘naakte’ feiten. We moeten juist doen alsof de orde is gefundeerd, want het bedrog regelt de orde. Tot zover de ingenieuze declamatio van deze sofist. Zullen ze daar ten paleize blij mee zijn?

Dit fraai uitgevoerde boekwerk met leeslint deed me terugdenken aan de Laus Stultitiae, bedacht op een paardenrug tussen Italië en Engeland en door Erasmus in een week geschreven in het Londense huis van Thomas More, en aan Bouvard et Pécuchet, waaraan Flaubert de laatste jaren van zijn leven gedreven werkte. Maar dat zijn boeken die geschreven moesten worden. De lof op de Zotheid wordt gezongen

[p. 632]

door Vrouwe Zotheid zelf in een wervelende paradoxale laudatio, waarin Erasmus zijn eigen tijd en haar religieus fanatisme op de korrel neemt. In zijn twee rusteloze klerken die van wetenschap naar wetenschap pendelen, viseert Flaubert het negentiende-eeuwse sciëntisme. Maar zijn roman blijft actueel omdat hij eigenlijk het halve weten, dat aan elkaar hangt van gemeenplaatsen (idées reçues), het dilettantisme en gebrek aan methode in de wetenschappelijke praktijk, als onderwerp heeft. Tegelijk blijven Bouvard en Pécuchet in hun onbevangenheid en absoluut geloof in wetenschap en kennis aandoenlijke figuren. Zoals zijn twee helden, leed ook Flaubert aan een teveel aan ideeën. Van Boxsel daarentegen kuiert onderhoudend maar vrijblijvend door Beotië en stalt zijn verzameld rariteitenkabinet uit. Hij krijgt een prijs voor zijn monomanie, maar de betrokkenheid bij zijn onderwerp ontbreekt. En zijn retorische waarheid overstijgt helaas de inhoud niet.

Luc Devoldere

matthijs van boxsel, De Encyclopedie van de Domheid, Amsterdam, Querido, 1999, 184 p.