Ons Erfdeel. Jaargang 39

De schepping van vormen

Er is echt wel een serieuze dosis goede wil en doorzettingsvermogen nodig om de recente poëzie van Christine D'haen te lezen. Zo gesloten, versleuteld, ingedikt en impliciet is die geworden. De verklarende aantekeningen, die allerminst overbodig zijn, nemen acht bladzijden in beslag, voor 26 gedichten. En dan nog blijft het tobben, niet alleen, of misschien zelfs niet in de eerste plaats over de betekenis van de gedichten, want die is meer dan eens helder en direct af te lezen uit de noten, maar over het verband tussen die betekenis en de tekst van het gedicht. Of zelfs meer nog over de samenhang van die woorden, over zulke eenvoudige kwesties als zinsbouw, onderwerp, werkwoord en gezegde. Begin alvast met de eerste strofe van het eerste gedicht, ‘Musa’:

Wil, wereld, mij ontzien mijn Musa, blind.
Zij droomt voorwoordelijk in gedachtekrocht
waar woord om woord mijn oordeel haar bevocht
die onbetwijfelbaar is maar ontzind.

[p. 270]

Alleen al dat eerste vers! Of willekeurig, de aanhef van het zesde gedicht uit de reeks ‘Psychomachia’:

Gebogenhoofds bezin ik dromend waar
de Geest verzinkt in zich; maar Slaap de macht
bemachtigt, en de vruchten van de nacht
laat aan den dag, het dubbel werkzaam paar.

En wat volgt, is beslist niet helderder. Het lijkt erop dat de gedichten vooral dienen om de gedachten en betekenissen (die uit de aantekeningen) te verduisteren, te verwarren en te ontvreemden. En misschien is dat ook wel zo en moet het ook zo zijn. Wat hier aan de hand is, zou je misschien nog het best kunnen beschrijven als ‘het woord is vlees geworden’. De transparantie van heldere en eenduidige begrippen - die natuurlijk een pretentieuze illusie is - verschijnt belichamend: vast, tastbaar, levend, beweeglijk. En daardoor ook vol tegenspraak, te zien maar niet helemaal te begrijpen. En toch naar die definitieve helderheid strevend, en die vrezend. Zinnelijk, maar belust op zin.

Ik gebruik deze karakterisering van haar schrijfwijze niet toevallig (en ook mijn stijl blijkt al aangetast). Een van de centrale thema's in deze bundel is immers ook de spanning tussen aardse materialiteit en vergeestelijking. Om maar eens uit de ‘Aantekeningen’ te citeren: ‘Denkend aan het “hiernamaals” bevangt ons onwil, vrees en afkeer: helemaal, geest en lichaam, zijn we geëvolueerd in aanpassing aan deze wereld (deze aardbol) en we kunnen er ons niet los van denken’ (p. 51), met vlak daarna de complementaire formulering: ‘De mens is een kosmisch wezen. Ofschoon hij helemaal gevormd is voor zijn zelfbehoud op deze aarde (...) droomt hij zich toch een god’ (p. 51).

Juist die spanning is ook in de stijl van de gedichten voelbaar gemaakt. En daarom is het misschien niet helemaal waar, wat ik in de eerste zin van deze recensie schreef, dat er veel doorzettingsvermogen nodig is om deze poëzie te lezen. Je kan je als lezer ook overgeven aan de zinnelijke bedwelming die ervan uitgaat en waaruit hoe dan ook het vermoeden opdoemt van een spirituele en intellectuele betekenis. En pas dan beslissen of je al of niet op die uitnodiging tot nadenkend zoeken ingaat. Het vinden en ontcijferen daarvan geeft een meerwaarde, maar is geen voorwaarde. Een schitterend voorbeeld van zo'n taallichaam, en als het ware een leeswijzer voor dit type van lectuur, is het gedicht ‘Woord en wereld. Het gaat uit van de wereld, nl. de Place Stanislas in Nancy, volgens de aantekeningen een achttiendeeeuws plein, ‘omgeven door paviljoenen met arcades, met smeedijzeren en vergulde hekken, balkons en fonteinen’. Maar het is ook een woordenreeks, waarvan de klanken en letters elkaar herhalen en spiegelen, niet ongelijk aan het spiegelend spel van gebouwen, volumes en vormen op en rond zo'n plein. Zo ontstaat dan een plein in taal, volgens de principes van Mallarmé, ook in de aantekeningen aangehaald: ‘dat in het gedicht niets anders aanwezig is dan het gedicht zelf: taal- en verswetten; aan de feitelijkheid is verzaakt, het bewustzijn in de vorm van gedachten en gevoelens is schimmig geworden; het gedicht is een afgeleide, een geheel dat bestaat uit elementen die nauwe betrekkingen met elkaar hebben’ (p. 49).

Vergeet vervolgens de aantekeningen en geniet van het spel van echo's, herhalingen, variaties, omkeringen, anagrammen, rijmen en binnenrijmen - van wat het gedicht toch in de eerste plaats is, ook al reikt het naar betekenis: a thing of beauty:

Nancy, Place Stanislas, glansvolle maan, die naam,

[p. 271]

 

die klank, die zaak, hoe dan verwant? Het ding een ding.

 

Het beeld daarvan in mij is verinwendiging,

 

grenzeloos band van beeld en denkwerk: dioraam.

 

De naam een ding ook, daarvan de onaanraakbaarheid,

 

tot van de naam het beeld met beeld en beeld verbindt,

 

en taal het al in strengen vangt van labyrinth.

 

Terwijl de maan stijgt, ijlend door de korte tijd

 

komt klank, al dadelijk geprangd in een cadans,

 

van steeds herhaalde steeds veranderende dwang,

 

verzwonden zaak en naam, beeld en gedachtengang.

 

Gedicht, gezicht: in lichaam danst al wat er was,

 

a, n, i, s op zilvertrillende balans,

 

de zang, glansvolle maan, Nancy, Place Stanislas.

Op die manier kan Christine D'haen een reeks van ‘Zes lezingen over lezen’ schrijven, met onder meer geleerd klinkende titels als ‘Lezen en zijn’, ‘Intertextualteit’ en ‘Filologie’. En het zijn in zekere zin ook erudiete betogen, maar veel meer nog zijn het gedichten die navolgen wat de titel van de reeks hun voordoet: woorden elkaar laten oproepen. Zo worden het niet alleen lezingen in de didactische betekenis, maar vooral in de betekenis van leesverslagen, gelezen teksten, die op hun beurt leesteksten worden en demonstreren wat lezen is. Het is plezier, het is verlustiging in schoonheid. Zoals ook het gedicht ‘Lezen en zijn’ duidelijk maakt. Het hele gedicht is een prachtig taalbouwsel, maar tegelijk een samenvatting van alle prototypische wreedheden uit de Ilias van Homeros. Er worden botten gebroken, armen afgerukt, hoofden afgehakt en gespleten. Bloed, slijk en modder alom, maar zo prachtig in taal. En het gedicht besluit: ‘Lezen is heerlijk, leven zelf een vreselijk lot’ (p. 14).

Vanuit dat perspectief bekeken is de tweedeling van de bundel, in gedichten en aantekeningen, eigenlijk heel functioneel. De aantekeningen dienen niet alleen als uitleg, ze vormen samen als het ware een eigen tekst, een essayistisch-filosofische tekst, die naast en tegenover de gedichten staat en de thematiek van de bundel op een geheel eigen wijze ter sprake brengt. Al begint ook daar soms de poëzie door te dringen, zoals in de gedichten zelf natuurlijk ook wel de essayistische component soms naar voren komt. Een aantekening als gedicht, om te besluiten:

‘Willen wij dat er zijnde zij? Wij hebben het niet zelf gewild, wij kunnen het alleen maar willen als een ander ons wil, wiens wil goed is en ons goed vindt. Samen een derde scheppend wordt het zijnde beaamd.’

Hugo Brems
christine d'haen, Morgane, Querido, Amsterdam, 1995, 54 p.