Ons Erfdeel. Jaargang 39

Theater

Multimediaal theater: de kunst van het doseren

De additionele elementen van multimediaal theater, kortom van theater - of misschien beter: van toneel - waaraan één of meer vormen van uitvoerende kunst zijn toegevoegd, zullen naar alle waarschijnlijkheid vooral effect sorteren op de gevoelsmatige betrokkenheid van de toeschouwer. Door de aanwezigheid, naast het drama, van bijvoorbeeld muziek en dans, zal immers niet zozeer het intellect worden verrijkt, als wel het gevoel, de emotie die men bij het vertoonde ondergaat (extra) worden geprikkeld.

Hermans' Hand - Een pro-memoriam, een productie van de Johan Wagenaar Stichting in samenwerking met onder meer Theatergroep Hollandia, is een geslaagd voorbeeld van een vertoning die een bijna onbeschrijfelijke zintuiglijke ervaring oplevert. Componist Dick Raaijmakers bewijst met Hermans' Hand opnieuw zijn extra kwaliteiten als theatermaker en beeldend kunstenaar, maar maakt deze keer vooral indruk als ‘theatercineast’.

Dat begint al bij de aanleiding tot deze productie: een in 1992 op film vastgelegd voorval, waarin de auteur Willem Frederik Hermans zich op een markt in Parijs over een antieke typemachine buigt en zijn hand verwondt. De voorstelling zelf is, in aansluiting daarop, volledig op cinematografische procédés gebaseerd. In feite is er slechts sprake van drie lange ‘shots’ waarin regisseur Paul Koek zich zeer terughoudend kon opstellen, omdat ze hun aantrekkelijkheid vooral ontlenen aan de wijze waarop de van de acteurs vereiste lichaams-beheersing samenvalt met de machinale perfectie van de hen omringende licht-, geluids- en bewegingstechniek.

Hans Dagelet als Hermans voert de slowmotion en beeld-voor-beeld bewegingen inderdaad met akelige precisie uit. In het tweede ‘shot’ play-backt hij volstrekt synchroon zijn eigen stem, let wel: nadat hij ten behoeve van de bandopname eerst de stem van Hermans zeer nauwgezet heeft geïmiteerd. Aan het eind reikt hij, in zijn val gesteund door een antieke stoommachine en door zijn begeleider Dennis Rudge, in een uiterst trage valbeweging - slowmotion in het kwadraat - naar een oude Underwood-machine om daarna uit beeld te verdwijnen en, een pas de deux dansend met zijn engelbewaarder, vrolijk weer op te staan.

Inhoudelijk staat de vermeende, door Hermans tegengesproken onverenigbaarheid van (typemachines) verzamelen enerzijds en kunstbeoefening anderzijds centraal. Maar ook wordt er een fascinerend, literair spel gespeeld met werkelijkheid en fictie, waardoor de wetten van de chronologie overtreden kunnen worden, Hermans kan sublimeren tot zijn eigen fictieve personage, en de dood het moet afleggen tegen een voortbestaan in eeuwigheid. Behalve een prachtige voorstelling is Hermans' hand daarmee ook een hommage aan de aangenaam onaangename auteur, in wie Raaijmakers de hartstocht voor kunst en techniek, voor alfa én bèta ongetwijfeld herkend zal hebben.

Orkater maakte met Wie vermoordde Mary Rogers? een voorstelling met muziek, zang en dans, die al evenzeer een aangename belevenis is in een meer zintuiglijke zin - in dit geval minder in intellectuele zin. Het verhaal draait om de in de zomer van 1841 aan de oever van de Hudson dood aangetroffen Mary Rogers, verkoopstertje in een sigarenwinkel op Broadway. De wrede moord was met raadsels omgeven, en het mysterie werd er bepaald niet geringer op toen Edgar Allan Poe zich een jaar na het gebeurde in verhaalvorm over de kwestie uitliet, daarmee in feite over zichzelf de verdenking afroepend. De literaire bemoeienis van Poe wordt in deze voorstelling gebruikt voor wederom een geraffineerd spel met realiteit en verbeelding, een spel dat net zo

[p. 121]

lang duurt tot de verdachte schrijver als het ware wordt ingehaald door zijn eigen fantasie.

Vincent van Warmerdam leverde het idee voor de voorstelling en schreef ook de muziek, uitgevoerd door een aantal musici dat permanent de toneelvloer blijft innemen, soms plaats makend voor de acteurs door naar links of naar rechts uit te wijken. Bij het begin van de voorstelling ervaart men acteurs en musici nog vooral als de beoefenaars van twee uiteenlopende disciplines, waarbij met name de muziek zich opdringt aan het spel. Allengs echter verdwijnt de tweedeling en verlenen toneel en muziek, in een subtiele dosering, de voorstelling een aangename gloed die nog versterkt wordt door de voortreffelijke acteer-en zangprestaties van onder meer Gijs Scholten van Aschat en Porgy Franssen - het zijn niet de eerste de beste acteurs met wie regisseur Willem van de Sande Bakhuyzen in zee mocht gaan. Het enige bezwaar is misschien, dat de voorstelling grotendeels in de esthetiek blijft steken en de toeschouwer voor de rest volstrekt onaangedaan laat. En dat terwijl het verhaal van het mooie sigarenmeisje toch genoeg aspecten kent om het hart van de toeschouwer te doen smelten.

Harry de Wit componeerde voor Walpurgis, een te Brussel gevestigd productiecentrum voor hedendaags muziektheater, een voorstelling op basis van het ‘onbewoond eilandthema’. In deze internationale co-productie, Robinson, wordt het acteerwerk toevertrouwd aan de Schotse tenor Alexandre Oliver en de Franse actrice Mireille Mossé, terwijl de muziek in handen is van een ensemble met percussie, keyboards, contrabas en blazers.

In alles wat de voorstelling Robinson uitstraalt is de preoccupatie voelbaar van een musicus en een librettiste (Marie-Noël Rio) die, naast de muziek, in de tekst vooral het morele aspect van de vertelling wilden benadrukken; die het wilden hebben over de van macht en rijkdom dromende koloniaal tegenover het zuivere denken van de natuurmens. Maar hoe aandoenlijk de dikbuikige, kalende Oliver, hoe beminnelijk de dwergvrouw Mossé zich ook over hun kleine ronde eiland bewegen - hun in het Engels en Frans uitgevoerde kameropera wil maar geen theater worden.

Eens te meer toont deze Robinson aan hoezeer multimediaal theater staat of valt bij de juiste dosering: als alle kunstvormen in gelijke mate tot hun recht komen, dan is de basis gelegd voor een zinnenstrelende theaterervaring. Gevoel voor theater - dat juist in een op de literatuur gebaseerde productie zo boeiend blijkt te kunnen caramboleren tussen feit en fictie - moest het hier echter afleggen tegen een overdosis engagement en muzikale perfectie. En al komt de grootste kracht van de voorstelling van zijn evocatieve decors en zijn prachtige poppen, beide opnieuw bedrieglijk in hun eenvoud, ook regisseur Rieks Swarte kon dat onheil niet voorkomen.

Jos Nijhof