Ons Erfdeel. Jaargang 37

Brugge zien, herzien, ontdekken en begrijpen

Brugge, de hoofdstad van West-Vlaanderen heeft een wereldnaam in het toeristische bedrijf. Alles is er op loopafstand en de bezienswaardigheden zijn legio. Het aantal daarvan neemt zelfs toe. Dat ondervond een bouwondernemer die bezig was, de grondslag voor een nieuw hotel te leggen: al doende ontdekte hij - al of niet tot zijn genoegen - dat hij stootte op de fundaties van een vroeg-middeleeuwse grafelijke kapel. Zo is Europa: om het te herkennen moet je diep graven - door-gronden.

Helaas kennen vele toeristen de lijst van restaurants en ‘frietkotten’ beter dan die van de historische plekken. Een gidsje is nuttig maar onvoldoende voor wie er wat méér van wil weten. Nu echter ligt er een majestueus boek voor ons: Brugge en Europa, Antwerpen, Mercatorfonds, dat een kleurrijk voorbeeld geeft van culturele dieptepeiling. Een kijkboek? Ja, wie het zich aanschaft zal in eerste instantie gaan bladeren omdat de illustraties zo prachtig zijn. Maar ze zijn gekozen als aansluiting bij de tekst. En dààrom gaat het, want tezamen illustreren ze de gegevens achter de monumenten.

Iedereen spreekt, in zekere zin terecht, over Brugges ‘grote verleden’. Maar men vergeet, dat het tenslotte slechts gaat om een beperkte periode van rond de twee eeuwen, de veertiende en de vijftiende vooral, toen de stad een draaischijf was voor alle toenmalige handelsverkeer. Begin: toen, na de Kruistochten, de zee-route rond Gibraltar veiliger werd dan de gevaarlijke weg overland, en Europa dus niet meer, tussen de Middellandse en de Noordzee, behoefte had aan de jaarmarkten in Champag-

[p. 305]

ne. Die verloren hun monopolie. Eindpunt: toen Brugge wel de Honderdjarige Oorlog en interne troebelen had overleefd, maar overvleugeld werd door Antwerpen, dat toen een eigen ‘gouden eeuw’ begon, waarover Leon Voet, ook bij het Mercatorfonds, een klassiek boek geschreven heeft.

Hoe is dat in zijn werk gegaan? Brugge had zich ingelaten met een dramatisch conflict met keizer Maximiliaan van Oostenrijk. Die had geruime tijd gevangen gezeten in het huis ‘Craenenburg’ (thans is het een vredig café), terwijl zijn medestanders op de Markt werden afgeslacht. Deze vorst had gezien, dat de Scheldestad een kans kreeg om het commerciële vreemdelingenverkeer tot zich te trekken. Het kon namelijk een meer liberale, moderne regeling aanbieden dan Brugge, dat vasthield aan verouderde privileges van gilden die stonden op hun soevereiniteit.

Zo moest daar de herleving wachten op het einde van de twintigste eeuw, toen burgemeester en schepenen, onder leiding van Pierre van Damme, vaart zetten achter de uitbouw van een eigen zeehaven: Zeebrugge. De stad had lang geworsteld tegen de verzanding van haar toegangswegen. Nu echter werd een reusachtig complex gebouwd, waarvan in dit boek luchtfoto's te zien zijn. De vraag is natuurlijk, of de ‘Chunnel’ geen onvoorziene concurrentie zal brengen, wat betreft het contact met de Oostengelse havens, zoals Felixstowe.

Brugge en Europa bestaat uit twee hoofdafdelingen. Eerst: de stad en de verschillende windrichtingen: de Duitse landen, Engeland, Frankrijk, Italië en het Iberische schiereiland. Daarna: een Brugse kunstgeschiedenis.

De meest samenhangende handeldrijvers waren de ‘Oosterlingen’. Géén ‘oriëntalen’, maar vooral burgers uit het ‘Oost’ zeegebied: Nowgorod, Bergen in Noorwegen, Londen, de IJsselsteden, onder leiding van Lübeck. Zij vielen niet uiteen in regionale groeperingen, maar traden, gezamelijk op als ‘Hanseaten’. Het huidige ‘Oosterlingenplein’ herinnert eraan, dat hun huis daar heeft gestaan. Maar het koggeschip op het torentje is het enig overgebleven souvenir.

Dan waren er, vooral, de Engelsen. Ze voerden, samen met de Spanjaarden, de ruwe wol in (er zijn nog altijd veel schapen in Engeland!), die diende als grondmateriaal voor de beroemde lakenindustrie van Gent, Brugge en Ieper. Het is dan ook verklaarbaar, dat Vlaanderen in moeilijkheden kwam, toen er tussen de Franse en de Engelse koning een conflict ontstond, dat zijn dieptepunten vond in de Honderdjarige Oorlog. De Vlaamse graaf was er zich namelijk van bewust, dat hij trouw leenman moest zijn van Frankrijk, terwijl de steden om tastbare redenen naar Engeland keken. Bovendien was het grafelijke hof verfranst, zodat ook toen al een taalbarrière bestond tussen de hoogste standen en de burgers.

Trouwens, reeds op 11 juli 1302 waren de gilden van Brugge en elders uitgetrokken om het Franse ridderleger te verslaan. Het werd de befaamde Gulden Sporenslag bij Kortrijk. Maar ook het eerste militaire treffen in wat ‘honderd jaar’ zou duren, had vlak bij Brugge plaats: in Sluis, een Brugse voorhaven waar, in 1340, de Franse vloot vernietigd werd. (De Vlamingen herdenken nog jaarlijks hun Gulden Sporen, vaak daarbij vergetend, dat de Fransen toch het laatste woord hadden, in de slag bij West-Rozebeke (1382), waar baljuw Filips van Artevelde, aan het hoofd van de Gentenaren, sneuvelde.)

In de vijftiende eeuw overheerste het Bourgondische rijk Europa. De regering van Filips de Goede was daarbij het hoogtepunt. Hij stelde in Brugge de Orde van het Gulden Vlies in (1429). Maar ook andere steden deelden in die ‘splendeur’, zoals Brussel, Antwerpen en Mechelen. Dat was de tijd van de grootste welvaart, maar ook die van wat men, met een halfjuist woord, ‘de Vlaamse Primitieven’ noemt. Dáárover vindt men hier, uiteraard, een uitstekend samenvattend hoofdstuk, waarin de nadruk wordt gelegd op het feit, dat de grootste meesters geen geboren Bruggelingen waren. Maar zó sterk was de aantrekkingskracht van de stad, dat men er, van heinde en ver, heentrok om artistiek te kunnen werken.

In die omstandigheden is het begrijpelijk, dat de Engelsen juist Brugge uitkozen voor grote gelegenheden. Hier verscheen Eduard IV in 1478 om te onderhandelen over het huwelijk van zijn zuster Margareta van York, met Karel de Stoute. Dat werd ook gesloten in Damme; nóg een voorhaven van Brugge, terwijl de intocht van die twee een zó luisterrijke indruk naliet, dat de optocht tot op de huidige dag wordt nagespeeld in de Gouden Boom-stoet.

Veel later vond de verbannen Karel II een rustig verblijf hier en in het St. Sebastiaansgil-

[p. 306]

de, van de boogschutters, vindt men allerlei herinneringen aan zijn onvrijwillige maar comfortabele aanwezigheid.

De Engelsen hadden, evenals andere nationaliteiten (maar niet de Fransen) een vast, eigen complex hier, de Domus Anglorum, aan de Spiegelrei, terwijl de Schotten zich vlakbij concentreerden rond de ‘Scottendic’ die thans de St. Anna-rei heet. Wat het ‘Engelse’ hoofdstuk betreft: het werd geschreven door Patricia Carson die, getrouwd met een Gentse historicus, haar liefde voor het nieuwe vaderland vorm gaf in het voortreffelijke, in vele talen 306 vertaalde boek The Fair Face of Flanders.

Ook de Italianen ontbraken niet in het stadsbeeld, immers, iedereen was welkom, zoals dat in handelssteden gaat. Men vindt hier nog een meermaals verbouwde ‘Saaihalle’ (op enkele stappen van de Stadsschouwburg), die oorspronkelijk de ‘loggia’ was van de Genuezen, terwijl twee hotels de herinnering levendig houden aan Florentijnse kooplui. Die vonden hier namelijk hun nest, en ze mochten de stadskas stijven door het burgerschap aan te vragen. Het ene hotel heet ‘Portinari’, naar de beroemdste vertegenwoordigers van de Medici-Bank. Het andere ‘Adorne’, de naam van een familie, waarvan één lid, Anselm, de bouw van de Jerusalem-kerk financierde, één der origineelste architecturale monumenten van Brugge. Een derde hotel, ‘Lucca’ herinnert aan de activiteit der Lucchesi, de grote zijde-specialisten toen.

Ook Spanje is aanwezig op de Brugse plattegrond, door een Spaanse kaai en een Spanjaardstraat. Maar, anders dan de Oosterlingen, was er géén Spaanse ‘natio’. Wel centra voor Aragon (nog eens de naam van een hotel!), de Biskayers (op de Biskaierplaats met bijbehorend hotel) en zelfs een Cordoeaniersstraat, ter herdenking van de (Moorse) handelaars uit Córdoba: onjuist, maar niet toevallig heette die straat vroeger, in het Frans, de ‘Rue des Cordonniers’. Córdoba was de hoofdstad van de leerbewerkers.

Kortom, één van de medewerksters aan dit boek, Lori van Biervliet, schrijft terecht: ‘Als men door de straten van Brugge stapt, wandelt men door Europa’ (p. 385).

Vreemdelingen weken dus in en mochten zich organiseren in zelf-regerende ‘nationes’ onder gekozen consuls. Maar ook voeren heel wat Bruggelingen het zeegat uit. Vlamingen deelden in de ontdekkingsreizen van Hendrik de Zeevaarder. Zozeer zelfs, dat de Açoren op oude kaarten worden aangeduid als ‘Vlaamse Eilanden’. En de Portugezen vertrouwden het commando van hun sterkte in Goa toe aan een ‘Guilhermo de Bruges’.

Bannelingen vonden hier een open deur, maar ook de humanisten, en daardoor de drukkers en boekverzorgers. De Engelsman William Caxton woonde vele jaren in Brugge en bezorgde daar het eerste in het Engels gedrukte boek. Erasmus bezocht de stad zeven keer en ontmoette er Thomas More, de auteur van de eerste Utopia, die ook zijn vriend verdedigde toen deze zijn aangevochten Lof der Zotheid publiceerde. Het antwoord daarop heette Encomium Moriae. Daar was ook Juan-Luis Vives, een Spaanse Jood, die de Inquisitie was ontvlucht. Hij beloonde de stad zijner inwoning door haar een eerste ‘welfare state’ te schenken, die hij introduceerde met een geleerde verhandeling: De Subventione Pauperum. Zijn buste is te zien achter het Gruuthuse-museum, op een grasveldje aan het water.

Al dat moois heeft niet geduurd. De Zuidelijke Nederlanden werden door de Spanjaarden heroverd, zodat, na de val van Antwerpen in 1585, vele tienduizenden van de actiefste Vlamingen en Brabanders - protestanten - naar het Noorden trokken. Daar hadden ze een groot aandeel in wat daar opnieuw een ‘gouden’ eeuw heet. Over het toekomstige Belgie daarentegen zou lange tijd de donkere wolk hangen van een contrareformatorisch, klerikaal en conformistisch katholicisme, terwijl bovendien het overwicht van een Franssprekende bovenlaag de bloei van een Nederlandse cultuur belemmerde.

Brugge dommelde, hoewel rijken er nog hun huizen bouwden en een academie enkele goede schilders opleverde, maar geen werkelijk grote meer. In de negentiende eeuw groeide hier een kern van neo-gotische herleving, die in de stad haar sporen liet. Veel Engelsen waren het weer, die hieraan hun aandeel namen, evenals in de kunst van de neo-rafaelieten. Groot was bij hen de aantrekkingskracht van een stad ‘waar het gras tussen de straatstenen groeide’ en een melancholieke sfeer van verval heerste. Een ideaal milieu voor ‘fin de siècle’ litteraten. Het was toen, in 1892, dat Bruges la Morte, de roman van Georges Rodenbach, een best-seller

[p. 307]

werd, die echter aan de stad ook een weinig gewenste vermaardheid schonk.

Als conclusie: Brugge is groot geweest, zolang het levend was, een uitstraling hield en vernieuwing aanbood. Om een voorbeeld te noemen: het woord ‘beurs’ werd in Brugge gesmeed, omdat kooplui daar samenkwamen, in de patricische herberg van de familie Van der Buerse, ten einde prijzen van in- en verkoop samen te bespreken.

De luisterrijkste dagen van deze stad waren gekenmerkt door openheid, in alle betekenissen. Door tolerantie: Mansion, een leerling van Caxton, (die als ‘merchant adventurer’ hierheen gekomen was) kon rustig allerlei werk uitgeven, waarover de Kerk haar wenkbrauwen fronste: Boccaccio bij voorbeeld of de stoute Metamorfosen van Ovidius.

Degenen die, heden ten dage, hun Vlaamse gezindheid beroepen op de historie, slaan de plank mis indien ze ageren tegen inwijkelingen of nieuwe tendenzen in het Kristendom. Immers, toen Brugge grote geschiedenis schreef, stond het woord ‘welkom’ hoog in haar vaandel.

Wanneer er dus historische lessen te trekken zijn, dan zeker niet die van angst voor ‘de’ vreemde en ‘het’ vreemde!

H. Brugmans

Brugge en Europa, o.l.v. v. vermeersch, Mercatorfonds, Antwerpen, 1992, 445 p.