Ons Erfdeel. Jaargang 37

[p. 33]

Onvoorwaardelijke lof
De waardering voor de architectuur van Aldo van Eyck

Hans Ibelings
werd geboren in 1963 in Rotterdam. Studeerde kunstgeschiedenis aan de Universiteit van Amsterdam. Werkt bij het Nederlands Architectuurinstituut in Rotterdam.
Adres: Curierekade 50, NL-1013 CH Amsterdam.

Aldo van Eyck (^o1918) is een van de beroemdste architecten van Nederland. Zijn oeuvre is klein maar ieder bouwwerk van zijn hand geniet faam. Dat geldt in de eerste plaats voor zijn eerste grote werk, het Weeshuis in Amsterdam, ontworpen in 1955 en voltooid in 1960. In die periode vestigde Van Eyck, als redacteur van het tijdschrift Forum, tevens zijn naam als pleitbezorger van ‘de andere gedachte in de architectuur’ en keerde hij zich tegen de technocratische verwording van het functionalisme. Door zich te oriënteren op zowel de klassieke Westerse traditie als op niet-Westerse culturen wilde Van Eyck het tegendeel bereiken van de anoniemheid, grootschaligheid en schraalheid die volgens hem de architectuur van de Wederopbouw domineerden.

Die brede oriëntatie vormt voor hem nog steeds de basis voor zijn werk. Hij combineert een groot aantal inspiratiebronnen tot een architectuur die archaïsche trekken heeft in de vormen, barokke elementen in de manier waarop verschillende ruimtes zijn aaneengeschakeld en moderne eigenschappen in de evenwaardigheid van de verschillende onderdelen. Die evenwaardigheid is voor Van Eyck een essentieel begrip en verbonden met een andere Van Eyckterm: tweelingfenomenen. Bij ieder architectonisch element hoort in zijn opvatting onvermijdelijk ook zijn complement: binnen heeft buiten, open heeft dicht, groot heeft klein, eenheid heeft veelheid, vierkanten hebben cirkels enzovoorts. Daartussen bevindt zich het overgangsgebied waar de relatie tussen de tweeling-fenomenen een concrete vorm krijgt. Op die manier ontstaan ‘plekken’, niet zomaar ruimtes maar plaatsen met een betekenis.

Hoewel deze korte samenvatting een reductie is van Van Eycks complexe gedachten over de architectuur, bevatten ze wel de essentie van zijn relativistische visie. Het is voor Van Eyck nooit het een of het ander maar altijd het een én het ander, waarmee dit relativisme neigt naar een allesomvattend absolutisme. Zijn uitspraak dat zijn favoriete kleur de regenboog is, is in dit opzicht

[p. 34]

A. van Eyck, het Burgerweeshuis te Amsterdam; ontworpen in 1955 en in gebruik genomen in 1960.

illustratief, net als zijn voorkeur voor oxymorons - in woorden en ontwerpen - als ‘labyrintische helderheid’.

Een interessant terzijde is dat de belangrijkste Nederlandse architect van dit moment, Rem Koolhaas, deze oxymoron-traditie met grote vaardigheid voortzet. Hij heeft niet alleen paradoxale uitdrukkingen op zijn naam staan als ‘dorpse metropool’ en ‘spartaans hedonisme’ maar ook in zijn architectuur speelt die paradox een grote rol. Ook het relativisme neemt in de denkbeelden van Koolhaas een voorname plaats in. Een belangrijk verschil is dat in de architectuur van Koolhaas de paradox zich uit in een welbewuste frictie, een labiel evenwicht tussen de verschillende componenten. Bij Van Eyck daarentegen wordt de onderdelen van de oxymoron gesynthetiseerd tot een harmonieus geheel.

Met zijn bouwwerken, maar veel meer nog met zijn strijd voor een humanistische en betekenisvolle architectuur, heeft Aldo van Eyck een groot belang voor de Nederlandse architectuur. Die invloed laat zich in de eerste plaats zien in het werk van de architecten die zich - oneerbiedig gezegd - in de staart van de komeet Van Eyck hebben ontwikkeld, zoals Herman Hertzberger, Theo Bosch, Piet Blom, Lucien Lafour en Paul de Ley. Naast deze zogeheten Forum-architecten zijn er nog tal van andere ontwerpers die elementen hebben overgenomen van de opvattingen en ontwerpmethoden van Van Eyck en zijn geestverwanten. Het idee dat ieder onderdeel van een gebouw betekenis moet hebben, een plek moet zijn met een eigen karakter is daarvan een voorbeeld.

[p. 35]

A. van Eyck, het Moederhuis in Amsterdam; ontworpen in 1973 en in gebruik genomen in 1978.

Een wat minder subtiele navolging uit zich in het overnemen van twee van de opvallendste uiterlijke kenmerken van het Weeshuis: de repetitie van vierkante dakvlakken en het zichtbaar maken in de gevel van de structuur (in de gedaante van een stelsel van betonnen kolommen en lateien). Het zijn juist deze twee kenmerken die de architectuur van ontwerpers als Van Eyck, Hertzberger en Blom hebben opgezadeld met de term structuralisme. Dat die zichtbare structuur en de repetitie slechts uiterlijke verschijnselen zijn van een diepere opvatting, is sommige architecten en critici kennelijk ontgaan. In het boek Structuralisme in de Nederlandse architectuur (Rotterdam Uitgeverij 010, 1992) toont Wim van Heuvel een fixatie op deze aspecten. Om die reden zijn in dit boek van Van Eyck alleen de ontwerpen opgenomen waar die herhaling zichtbaar is in de vorm van een echte repetitie. De meer subtielere vormen van herhaling in de zogeheten configuratieve ordening - want daar gaat het om in het werk van Van Eyck - zijn door Van Heuvel genegeerd. Bijvoorbeeld de Pastoor van Arskerk in Loosduinen (1964) met al haar verschillende cirkelvormige elementen ontbreekt. Daar is inderdaad geen sprake van repetitie maar het concept van de configuratie is er des te duidelijker aanwezig.

Na het Weeshuis volgde in de afgelopen dertig jaar slechts een klein aantal bouwwerken van zekere omvang. Waarvan bovendien de meeste niet openbaar toegankelijk zijn, zoals het Hubertushuis in Amsterdam, de uitbreiding van de psychiatrische kliniek Padua in Boekei en de uitbreiding van het gebouw van de European Space Agency ESTEC in Noordwijk.

[p. 36]

Daarbij komt ook nog eens dat door allerlei omstandigheden het meestal langer dan gemiddeld duurt voordat een gebouw van Van Eyck wordt gerealiseerd. Zo kostte het acht jaar voordat de in 1992 voltooide Molukse kerk in Deventer gereed was, de uitbreiding van de kliniek Padua nam een vergelijkbare tijd in beslag.

Al met al is het oeuvre van Aldo van Eyck - dat de laatste tien jaar ontwerpen omvat die hij steeds samen met zijn vrouw Hannie heeft gemaakt - onevenredig klein en bovendien slecht toegankelijk. Iemand van zijn statuur en betekenis had op zijn vijfenzeventigste een veel groter gebouwd oeuvre moeten hebben, is terecht een veelgehoorde reactie. En ook het uitblijven van een belangrijke opdracht voor een openbaar gebouw wordt soms als een schande beschouwd. Weliswaar heeft Van Eyck verschillende prijsvragen gewonnen voor openbare gebouwen maar tot uitvoering is het nooit gekomen. De recente opdracht voor de uitbreiding van de Algemene Rekenkamer in Den Haag is daarom van bijzondere betekenis, hoewel dit evenmin een openbaar toegankelijk gebouw wordt.

A. en H. van Eyck, de Molukse kerk in Deventer; ontworpen in 1984 en in gebruik genomen in 1992. De kerkruimte gezien vanuit de inkom.

Zeker in het buitenland wordt vaak met enige bevreemding gekeken naar het kleine aantal werken van Aldo van Eyck. Buitenlanders zien hierin een veronachtzaming van wat vaak wordt genoemd ‘de belangrijkste Nederlandse bijdrage aan de naoorlogse architectuur’. Onmiskenbaar heeft Van Eyck een grote invloed op de wijze waarop veel Nederlandse architecten denken. Weliswaar is in de loop der jaren kritiek gegroeid op de holistische welzijnswerkersterminologie waarin hij zijn ideeën meestal verwoordt (hetgeen er bijvoorbeeld toe leidde dat architect Carel Weeber zei: ‘wie met

[p. 37]

A. en H. van Eyck, de Molukse Kerk in Deventer: het pad tussen de kerkruimte en de dienstenvleugel.

plek omgaat, wordt ermee besmet’) maar menig architect is schatplichtig aan Van Eyck voor zijn gevoeligheid voor ruimte, en schaal. Zelfs architecten van wie het werk op het eerste gezicht weinig met dat van Van Eyck te maken heeft, zeggen beïnvloed te zijn, zoals Jo Coenen en Sjoerd Soeters. En wie de bankjes ziet bij entrees van de galerijwoningen op de bovenste verdieping van het woongebouw aan het IJ-plein in Amsterdam van Rem Koolhaas' Office for Metropolitan Architecture, zal moeten toegeven dat ook Koolhaas goed heeft gekeken naar de manier waarop Van Eyck overgangsgebieden ontwerpt.

[p. 38]

In dat opzicht is Van Eyck overigens een echte architecten-architect, want juist beroepsgenoten hebben oog en waardering voor de talloze subtiliteiten in zijn werk. Daarmee is hij vergelijkbaar met andere architectenfavorieten zoals de Amerikaan Louis Kahn of de Italiaan Carlo Scarpa. Op foto's is vaak moeilijk te doorgronden wat hun werk zo bijzonder maakt, maar ter plekke worden architecten veelal terstond lyrisch.

Lyrisch is bijna altijd ook de toon van degenen die over Van Eyck schrijven. Er zijn weinig architecten over wiens werk consequent met zoveel kritiekloze bewondering wordt beschreven. Weliswaar zijn er critici, zoals architect Arthur Staal die het altijd misdadig heeft gevonden om weeskinderen in ‘zo'n grauwe gevangenis te stoppen’, maar in publikaties valt zelden een onvertogen woord. Zelfs de architectuur van Rem Koolhaas, van wie tegenwoordig iedere uitspraak er bij de vakpers toch ingaat als het woord Gods in een ouderling, wordt nog regelmatig bekritiseerd. De architectuur van Aldo van Eyck daarentegen wordt vrijwel zonder uitzondering geloofd en geprezen. Opmerkelijk is daarom de scherpe uitval van de hoogleraar architectuurgeschiedenis Auke van der Woud enige tijd terug in het vakblad Archis. Naar aanleiding van het plan voor de uitbreiding van de Algemene Rekenkamer in Den Haag beschreef hij hoe Aldo en Hannie van Eyck het bestaande bestemmingsplan terzijde schoven want ‘Van Eyck is te groot voor andermans locatiestudies en bestemmingsplannen’. Des te erger vindt Van der Woud het dat de Van Eycks niet verder zijn gekomen dan een ‘treurige terugval naar het modernistische cliché van het autonome gebouw dat qua schaal, hoofdvormen, detaillering en materiaalgebruik alleen naar zichzelf verwijst’. ‘In naam waarvan’, vraagt Van der Woud zich af, ‘heeft Van Eyck hier ten koste van zinvolle, bestaande regels, ruimte geëist en gekregen? In naam van de Autoriteit, vrees ik (...)’.

Hoewel de kritiek van Van der Woud iets vileins heeft, raakt hij wel de kern van de kwestie. Het berucht eigenzinnige karakter van Van Eyck boezemt zoveel ontzag in dat hij vrijwel nooit wordt tegengesproken. Dat blijkt ook uit twee kritieken op de Maranathakerk voor de Molukse gemeenschap in Deventer, waarvan er overigens een in hetzelfde nummer van Archis (februari 1993) verscheen als het stuk waarin Van der Woud zich boos maakt; de andere stond in het decembernummer van De Architect. Wat opvalt aan deze artikelen, geschreven door respectievelijk Francis Strauven en Herman van Bergeyk, is dat geen van beiden zelfs maar het kleinste minpuntje ontdekken, iets waar architectuurcritici anders vrijwel altijd in slagen. Daarnaast loopt in het oog dat beide artikelen niet alleen dezelfde lovende toon hebben maar bovendien in vrijwel precies dezelfde bewoordingen exact dezelfde aspecten van het gebouw behandelen. In het ene artikel staat dat Van Eyck ‘in gedachten de gegeven leegte “vulde” met vegetatie, een groene massa waarin hij vervolgens de ruimte van het project “uitholde”’. In het andere stuk ‘in plaats van een explo-

[p. 39]

sie in de ruimte is het een implosie’. De een zegt over de blauwe wanden in de kerk dat ze een buitenruimte oproepen, de ander schrijft ‘men waant zich in een open ruimte’. Beiden vatten het blauw op als een verwijzing naar de lucht en zee rond de eilanden van de Molukken, en de vorm van het gebouw als een verwijzing naar de baleo's, de traditionele vergaderplaatsen op de Molukken. Beiden brengen verder deze kerk in verband met een kerkontwerp van Van Eyck uit 1964. En beiden eindigen met de referentie naar de Venetiaanse Renaissance-architect Mauro Coducci door wie Van Eyck zich heeft laten inspireren. Ten slotte wijden beide auteurs een groot deel van hun tekst aan de multi-axialiteit en de verschuiving van het belangrijkste onderdeel van het gebouw, de preekstoel, uit de hoofdas, als ware dat een geniale ingreep. De gelijkenissen tussen deze twee artikelen zijn zo pregnant dat het bijna lijkt alsof hier sprake is van een gesanctioneerde officiële uitleg van het gebouw waarin de - overigens onmiskenbare - kwaliteiten op hun voordeligst worden geëtaleerd. Ik wil geen pleidooi houden voor kritiek om de kritiek maar het lijkt mij dat een zo kritiekloze adoratie van Van Eyck ook een negatieve kant heeft. Want het verschil tussen de hemel en het graf in prijzen is soms maar angstwekkend klein. Van Eyck verdient een serieuzer en kritischer behandeling dan de onvoorwaardelijke lof.