Ons Erfdeel. Jaargang 37

[p. 3]

De moerasmens
of het gezicht van de Nederlander

Peter Hoefnagels
werd geboren in 1927 te Bilthoven. Studeerde recht en psychologie en promoveerde in 1957 tot doctor in de rechtsgeleerdheid. Hij was werkzaam aan de Universiteit van Californië (Berkeley) en werd in 1965 benoemd aan de Erasmus Universiteit van Rotterdam. Daarvoor was hij werkzaam in de strafrechtspraak en kinderrechtspraak. Hij is hoogleraar criminologie, familie- en jeugdrecht. Tevens is hij lid van de Eerste Kamer der Staten-Generaal. Hij publiceerde o.a. enkele romans en novelles, benevens essays en verhalen in de culturele en literaire tijdschriften ‘De Gids’ en ‘Tirade’.
Adres: Lindeseweg 25, NL-7251 NJ Vorden.

Water

Wie zijn land op water wint, moet werken. Of zoals een Amerikaanse toerist vaststelde: ‘Holland is niet voor de mensen gemaakt, maar de mensen maken Holland.’

Is de Amerikaanse samenleving verklaarbaar uit een cowboy-cultuur (in het café meteen betalen, want ieder ogenblik kan er iemand vanaf de heup gaan schieten), de aard van de autochtone Noordelijke Nederlander is voornamelijk geografisch en klimatologisch bepaald. Hij dankt zijn bestaan aan zijn ontstaan. Tweederde van het land werd op de zee gewonnen. Alles gebeurt achter duinen en dijken. Het is pompen of verzuipen. Erger nog: terwijl de zeespiegel stijgt, daalt het land. Nederland is een nat verzaksel achter dijken.

Daar wordt de bewoner niet vrolijk van. De Nederlander is druilerig en nivellerend van aard. Gelijkheid is een deugd in een land waar iedereen de schop moet hanteren. Gij zult spitten en spitten zult gij. Nergens is het aantal lage rugklachten zo hoog als achter deze dijken. Een beetje gebogen lopen is ook praktisch, want de kop van de Nederlander moet beneden de dijken blijven. Arbeidsethos en nivellering passen in elkaar als een schop in het moeras. Erasmus, wiens hoofd boven de dijken uitstak, leefde en werkte vooral buiten Nederland. Gedurende zijn levensavond verbleef hij in Freiburg en Bazel. Erasmus zelf schreef over de Nederlanden: ‘Daar is veel aanblaffing en weinig beloning.’ De bibliografie van deze grote humanist vertoont vele buitenlandse lovende studies. Er is slechts één Nederlandse studie; deze is kritisch en zoveel mogelijk kleinerend, hoewel geschreven door een groot historicus, J. Huizinga. Hij schreef: ‘Zo groot als mijn bewondering voor Erasmus is, zo gering mijn sympathie. Toen ik met hem afgedaan had, heb ik hem willens en wetens vergeten.’ Jaloerser kan het niet. Jaloezie is een eigenschap van mensen achter dijken.

[p. 4]

De Nederlander is verklaarbaar uit de sociologie van het moeras. Geopsychiatrie. Natuurlijk is hij goed in organisatie en commercie. Natuurlijk is hij goed in zeevaart en vervoer: de zee is zijn alomtegenwoordige uitdaging. De verte ligt aan de andere kant van de dijken. Achter de dijken oordeelt men ambivalent over wie de verte zoekt: zij deugen niet, de kolonialen en de zeerovers, òf zij zijn helden. Coen, Tromp, De Ruyter en Piet Hein zijn ambigue helden.

Als ik schrijven kan over de Nederlander, doe ik dat omdat ik de verte gezocht heb. Als je terugkeert in een vreemd land dat je eigen land blijkt te zijn, dan kun je er opnieuw naar kijken. Je gaat vreemd bij je eigen vrouw. Maar het kan zijn dat deze metafoor van ‘Oost west, thuis best’, niet bij iedere lezer gehoor vindt. Ik zoek voor hem naar een andere metafoor, iets dat het amfibische karakter tussen land en water weergeeft. Hij is gauw gevonden: Nederland is een kikkerland. Jozef Deleu merkt naar aanleiding van het woord kikkerland op: ‘Nederlanders durven hun land niet au serieus te nemen... De Nederlander heeft de neiging om vooral nooit de indruk te wekken dat er zoiets als een nationale trots zou bestaan... De manier waarop Nederlanders zich over het algemeen aan zelfkwelling te buiten gaan... is werkelijk gênant voor de niet-Nederlander. Het is op den duur even hinderlijk als arrogant chauvinisme. Van een volk mag men verwachten dat het respect heeft voor zijn eigen identiteit...’ Jawel Jozef Deleu, zuidelijke vriend, op de miskenning van de eigen cultuur kom ik straks terug, ik meen je goed te begrijpen, misschien omdat ik ook uit het zuiden kom. Maar je vergeet de noodzaak van de moerasmens: de dijk. De dijk moet groter zijn dan hijzelf, anders denkt hij te verzuipen. Het is pure noodzaak dat wij geen natie van helden willen zijn, maar - alle grote schepen en grote mensen ten spijt - een ‘kikkerland’. Geheel volgens de traditie beschrijf ik het volk waartoe ik behoor, met verborgen trots. Vergeet niet: wie zoveel kritiek op eigen land en volk kan verdragen, staat sterk en is trots. Valse bescheidenheid is hier een deugd en tegelijkertijd de dubbele bodem van ons bestaan.

Natuurlijk leerde de Nederlander omgaan met de wolken, de luchten en de lichtval. Natuurlijkerwijs ontwikkelden zich hier talenten op het terrein van de schilderkunst. De lichtval in de Nederlanden is gekenmerkt door een natuurlijk filter. De Hollandse schilders! Maar zelfs de grootsten der aarde stierven in Nederland in armoede, Rembrandt, of werden gek verklaard, Van Gogh. Natuurlijk, ook in het Provencaalse Arles werd Vincent uit de stad verdreven door het volk en het gemeentebestuur, maar bij zijn centenaire deed Arles of Van Gogh van haar was. In de Provence houdt men Van Gogh voor een Fransman. De Nederlander bejubelt de Provence in Van Gogh...

Tenslotte leerde de Moerasmens bidden, opdat het water niet stijgen zoude. Omdat er toch meer moest zijn dan de modder onder zijn lieslaarzen. Omdat de overwinning op de elementen niet voldoende is; als God het water weer

[p. 5]

zijn gang laat gaan, is al het werk immers voor niets geweest. Kunnen de Fransen zeggen: ‘Na ons de zondvloed’, voor de Nederlander geldt: vóór ons de zondvloed. De dijken zijn nooit hoog genoeg. De dijken moeten volgens Rijkswaterstaat worden opgehoogd totdat er een zekerheid is voor de volgende twaalfhonderd jaar. Zo zou Karel de Grote ons land nu regeren. God is de enige Dijk die tot de hemel reikt. De harde werker, zijn God en Rijkswaterstaat zijn daarmee verklaard.

Natuurlijk moet ook die godsdienst geregeld zijn. Zonder regels is het bestaan in het moeras onmogelijk. Regels zijn voor het leven wat kanalen, rivieren, beken en sloten voor het water zijn. De slang, Maria, de consommatio en de transsubstantiatie, alles werd geregeld. Artikelsgewijs. ‘Artikel 31’ werd een godsdienst. Nergens elders in de wereld wordt God door Zijn gemeente geprezen in naam van een artikel.

De moerasmens heeft een ingebouwde bovennatuur. Daarmee weet hij van nature precies wat God wil. Normen en moraal kenmerken zijn taalgebruik. Praten wordt meestal preken. Nederlandse kranten zeggen vaker hoe het moet dan hoe het is. Het galmend woord verdrijft het poëtische woord. De Nederlander zingt niet, maar galmt. Die galm geeft hem het veilig sentiment dat de dijken er nog staan. Het nationale volkslied, het Wilhelmus, klinkt hier goed, omdat het op de acoustiek van de dijken geschreven is.

Uiteraard kan de Nederlander zelf niet aan alle gepreekte normen voldoen. Ze zijn te hoog voor het dagelijks leven en het zijn er teveel. Maar de Nederlander is ook burgerlijk en de burger weet feilloos wat de dominante normen en heersende meningen zijn, waarmee hij macht kan uitoefenen over wie anders denkt. De schop in de grond, de galm in de mond.

De moerasmens zet een masker op en dat ziet er anders uit dan zijn gezicht. De bourgeois fatsoeneert zijn masker. Dit is een geprofileerde karaktertrek van de Nederlander en daarom willen wij iets meer zeggen over het masker.

Van origine is het masker of de persona de wijze waarop iemand verschijnt. Het masker in het theater verbergt niet, maar versterkt de eigenschappen en karaktertrekken van iemand, daarin begrepen wat hij of zij wil lijken. Als men mooier wil zijn dan men is, dan wordt het masker niet mooier, maar dan toont het masker dat de drager mooier wil zijn.

Burgerlijke maskers echter, die meer voor de verkoop zijn dan voor het theater, lijken mooier dan de drager is. De bourgeois bedriegt de buitenwereld. De burger verkoopt zichzelf. Mèt zijn moraal en principes levert dit meer op dan zonder. De Nederlander is een koopman en de koopman heeft de dominee in zijn kraam.

Maar dat is de buitenkant van de godsdienst. Er is ook een binnenkant waaraan hij zelf moet voldoen. Wie zoveel regels heeft, regels van God, regels van boven in ieder geval, kan zich er niet aan houden en dat veroorzaakt schuld.

[p. 6]

Religie in het moeras is met een zwaar en somber schuldbesef belast. Natuurlijk geeft het een mooi gevoel precies te weten hoe anderen moeten leven en handelen, maar het voortdurend besef er zelf niet aan te kunnen voldoen leidt tot een masochistisch schuldbesef. Hij blijft immers zondigen. Hij preekt deregulering, maar ook deze norm wordt overtreden. Dereguleren is in strijd met zijn volksaard. Als de Nederlander uitsterft, zal dat zijn omdat zijn overheden hem doodgeregeld hebben en hij heeft gehoorzaamd. Enige hypocrisie helpt de Nederlander dit stervensproces te vertragen. Hij doet gewoon wat anders dan hij preekt. Hij doet alsof. Zo behoudt de socialist zijn kapitaal en de christen zijn buitenhuis.

Zijn moreel ondernemerschap is vermengd met een grote staatsaanhankelijkheid, ook wel gezagsgetrouwheid genoemd. Hieruit ontstond het Calvinistisch mengsel ‘God, Nederland en Oranje’. De gezagsgetrouwheid gaat ver. Anders dan bijvoorbeeld de Belg is de Nederlander niet blij als de overheid belazerd wordt. De autochtone Nederlander geeft andere Nederlanders aan bij de sociale- of belastingdienst. In het parlement kon een minister zulke praktijken zelfs aanmoedigen. De staatsaanhankelijke instelling van de Nederlandse volksaard creëert een natuurlijke kans op verraders en verklikkers.

Gezagsgetrouwheid, behoefte aan organisatie en regels maken de Nederlander etatistisch van aard. De Nederlandse ambtenaar is aanmerkelijk loyaler jegens de overheid dan aan degenen die hem zijn salaris verschaffen, de burgers dus. De overheidsdienst is zelden een dienst aan de burger. De Nederlandse ambtenaar is volgzaam en dat ook nog blindelings. Dat was heel prettig voor de Duitsers. De Nederlandse ambtenaar Lens maakte na 1940 het beste en minst vervalsbare persoonsbewijs van alle omringende staten en bezette gebieden. Dat was ongemakkelijk bij het belazeren van de overheid en het redden van mensen.

Een Nederlandse gemeente-ambtenaar deelde op de televisie mee dat hij zijn buurvrouw, een bijstandsmoeder, ‘uiteraard’ aangaf wegens fraude omdat hij als buurman merkte dat zij het met een manspersoon hield. De Noordelijke Nederlander, de Nederlander van het moeras dus, heeft iets met fraude. Ik zeg er voor de Noordelijke Nederlander nog maar eens bij dat ik tegen fraude ben. Maar er is geen land met zoveel regels en een zo hoge belasting, waar men in de publieke spraak zo hevig aan de kant van de overheid staat. Zo vroeg in 1992 een bekende televisie-journalist aan een hoogleraar belastingrecht of het niet onbehoorlijk was dat op congressen belastingadviseurs werden geadviseerd over allerlei legale foefjes en slimheden. Mij braken de democratische klompen. Hier veronderstelde een journalist dat mensen de wet niet mochten kennen, omdat dit wel eens een voordeel voor de burger zou kunnen opleveren!

Een andere bekende televisie-journalist vroeg een burgemeester of hij zijn

[p. 7]

bijverdiensten wel in een B.V. mocht doen, omdat voor deze een lager belastingtarief gold. Etatistischer kan het niet. In het moeras van de Nederlander zijn braafheid, burgerlijkheid, uiterlijke schijn, domineespraat, staatsaanhankelijkheid en gezagsgetrouwheid tot bizarre vormen uitgekristalliseerd.

Binnenskamers en in het café is de spraak anders. Ook degenen die publiekelijk wat anders zeggen, kunnen je daar haarfijn uitleggen hoe men de overheid zo niet kan tillen, dan toch zo legaal mogelijk zichzelf kan bevoordelen. Het publieke masker is anders dan het private gezicht.

Gas

De verandering van de moerasmens kwam onder het moeras zelf vandaan. In 1963 borrelde er gas op en dat werd met de talenten van de autochtone bewoners opgevangen: organisatie, techniek en handel. Voor het eerst kreeg de Nederlander rijkdom in de schoot geworpen die hij niet met eigen handen had verdiend. Dat was de moerasmens niet gewend. Zelfs zijn handelsgeest raakte even in de war en hij sloot contracten af waardoor buitenlanders voor het gas minder moesten betalen dan de Nederlanders zelf. Daarna reageerde hij als iedere nouveau riche: hij ging het uitgeven aan dolle dingen. ‘Leuke dingen voor de mensen’. De bomen groeiden tot in de hemel en de jeugd klom er in. Enkele meters boven de grond groeide een generatie op voor wie alles er vanzelfsprekend al was. Zij spraken over ‘arbeidsloosinkomen’, een vrije keuze tussen werken en niet werken. Men leunde niet meer op de schop om te bidden, maar men legde de schop weg en beriep zich op lage rugklachten. Iedereen hielp daaraan mee, de werkgever, de vakbond en de politieke partij die zich ‘van de arbeid’ noemde.

Intussen deden ze alsof ze arm waren en kochten spijkerbroeken met dure rafels eraan en lappen er op. Zij preekten voor de nooddruftigen en als ze geen noden hadden deden ze alsof. De ‘zaakwaarnemers’ ontstonden (de term is van prof. Köbben). Ze kregen subsidies om de nooddruftigen te helpen. Er ontstond een ‘markt voor welzijn en geluk’ (de term is van prof. Achterberg), waar de oude handelsgeest en het masochistische schuldbesef verbonden werden met echte en vermeende slachtoffers van het maatschappelijk en het wereldgebeuren. Zo ontstond de allochtone, gedetineerde, meervoudig gehandicapte, homofiele, drugverslaafde bijstandsmoeder met incestverleden en maatschappelijke achterstand. Terwijl de ontzuiling voortschreed, werden nieuwe kerken opgericht waarin nieuwe gebeden en nieuwe taboes op het oude schuldgevoel werden geënt.

Van verre kwamen gasten in ons gastvrije land. Eerst hadden we hen nodig voor onze economie, daarna kwamen ze door de gewelddadige mislukking van de dekolonisatie, door terreur en oorlog elders, door hun armoe en onze welvaart. Gelukkig was hij of zij met een Nederlands paspoort. Nooit vergeet

[p. 8]

ik de Surinaamse vrouw die mij in het vliegtuig van Paramaribo naar Amsterdam glunderend vroeg: ‘Bent u ook lid van Holland?’ Holland werd een club voor uitkeringsgerechtigden, het lidmaatschap een voorrecht van een ‘upperclass’ in het wereldgebeuren.

Waren we werkelijk zo gastvrij? Men preekte gastvrijheid en knuffelde wat bruin was en van verre kwam tot het bijna doodging aan zorg. Men preekte tolerantie voor andere culturen vanuit burgerlijke wijken die kilometers verder op lagen. Gastvrijheid? De lage-lander nam zijn gasten in ieder geval niet serieus, want hij stelde hen niet verantwoordelijk. Hij vroeg hen niets, maar liet hen gaar smoren in hun eigen, soms middeleeuwse, opvattingen en gebruiken. Dat noemde de moerasmens ‘tolerantie’, maar die tolerantie maakte van vele gasten een onderklasse die geen Nederlands sprak en geen aansluiting vond bij de samenleving. Een gastheer die zijn eigen cultuur miskent, is een slecht gastheer. De gasten weten niet meer waar ze aan toe zijn.

Naast al die hoge normen, dogma's en kerksheid is veel cabaret nodig. Dank zij het cabaret is de Nederlander nog in leven. De cabaretiers zijn domineeszonen die de kerkdeuren openzetten. Lachen is de enige manier om in de zompigheid van het moeras te overleven. Buiten het theater echter heerst de ernst. Ernst en humor dienen even streng gescheiden te worden als water en land. Het is dan ook het enige land waar de kunst van het theater waarbij gelachen wordt, ‘kleinkunst’ wordt genoemd.

Er is hoop voor de toekomst. Het leuke van Nederlanders zijn de buitenlanders. Vanaf de zestiende eeuw kwamen hier de Spanjaarden, de Franse Hugenoten, de Franse soldaten, de Oosteuropese Joden, de Zuideuropese Joden. Zij allen vermengden zich met de lage-landers. Zo kwam Spinoza hier. Ik ben zelf afkomstig van de Fransen ten zuiden van Avignon. Samen met de andere allochtonen lach ik teveel om moerasmens te kunnen zijn. Ik voel me vooral Nederlander als de tweede strofe van het Wilhelmus gezongen wordt: ‘de tirannie verdrijven’. Al wordt het Wilhelmus zelden gezongen en de tweede strofe nog minder, rechtsstaat en democratie zijn hier steviger verankerd dan in de meeste andere landen.

Wat de invloed van de Surinamers, de Antillianen, de Marokkanen, de Armeniërs, de Ghanezen, de Turken en de Tamils op de moerasmens zullen zijn, weten we nog niet. Maar het autochtone moerasvolk gaat er door die invloeden op vooruit. Ik kan me voorstellen dat het voorzolang een masker opzet. Wie er goed naar kijkt, ziet verborgen trots. Wie deze bijdrage aandachtig las, ook. Zowel in de trots als in het verbergen ervan ben ik een moerasmens geworden.