Ons Erfdeel. Jaargang 35

[p. 322]

[Nummer 3]

Eddy van Vliet (^o1942) (Foto Lieve Blancquaert).

[p. 323]

Een man die blind werd
Over de poëzie van Eddy van Vliet

HUGO BREMS
werd geboren in 1944 te Heverlee. Doctoraat Wijsbegeerte en Letteren in 1973 met als proefschrift ‘Lichamelijkheid in de experimentele poëzie’. Hoogleraar moderne Nederlandse letterkunde aan de K.U. Leuven en de K.U. Brussel. Auteur van ‘de brekende sleutel. Moderne poëzie geanalyseerd’ (1971); ‘Al wie omziet. Opstellen over Nederlandse poëzie 1960-1980’ (1981); ‘De rentmeester van het paradijs. Over poëzie’ (1986), (samen met D. de Geest) ‘Poëzie in Vlaanderen 1945-1955’ (1987) en ‘De dichter is een koe. Over poëzie’ (1991).
Adres: Huttelaan 263, B-3001 Heverlee

In zijn nawoord bij de herdruk (1986) als Bezige Bij Poëziepocket van Jaren na maart (1983) noemde J. Bernlef die bundel de beste die Van Vliet tot dan toe schreef. Hij vond dat niet zomaar, omdat deze bundel hem gewoon goed beviel, maar omdat hij hier een omslag zag gebeuren in de poëzieopvatting van Van Vliet: ‘In Jaren na maart heeft Eddy van Vliet de poëtica van de melancholie voor die van de maker en de ziener ingeruild’. De melancholische dichter staat passief in de werkelijkheid, hij laat zich overrompelen door het verval, gaat op in herinneringen die hem meevoeren tegen wil en dank. De maker neemt zijn taal in eigen hand: ‘Het gedicht is niet langer registratie maar werk, tegenwerk zo men wil’. En hij besluit: ‘De gedichten van Eddy van Vliet gaan niet langer over de wereld, ze maken er sinds Jaren na maart deel van uit’.

Bernlef schreef dat tegen de achtergrond van de bundels die eraan voorafgingen, en waarin inderdaad melancholie en een wat wazige weemoed overheersten: Na de wetten van Afscheid & Herfst (1978) en Het grote verdriet (1981). En hij had vooral oog voor de slotafdeling van de bundel ‘Langzaam weer in beeld’, waarin Van Vliet het proces van de herinnering, dat de motor is van de meeste van zijn gedichten, beschrijft. Beschrijft en inderdaad ook probeert te beheersen. Maar de gedichten in die afdeling zijn wat dat betreft uiterst dubbelzinnig. Er staat inderdaad heel actief ‘Groen, ik herschrijf. Het wordt groener’ en ‘Om tot een beschrijving te komen. / De kleur gezocht en daarmee begonnen’. Maar er staat

[p. 324]

ook ‘Als veroorzaakt door koorts kwamen de woorden weer’. En hoe herinneringen opdoemen, zich ophijsen aan een detail en alles in beslag nemen, spreekt wel duidelijk uit het gedicht dat zo begint:

Gebladerte. Hetgeen ervan overbleef. Een bandopname
ruisend als de zee. Geheugen ik liet je vrij entree.

Met dunne lippen ging je voort op de geur.
Deze van wijnvlekken en jenever. Langzaam
weer in beeld: een schaterend diner. (p. 42)

Ik breng deze kwestie hier ter sprake omdat ze het recente werk van Eddy van Vliet helemaal tekent, zowel de thematiek ervan als de specifieke verwoording. Ik bedoel: de strijd tussen herinneren en vergeten, tussen meegesleurd worden en stand houden, tussen registreren en maken; of, helemaal geformuleerd in termen van poëtica: tussen het gedicht als stem en het gedicht als ding.

Van Vliet doet zelden uitdrukkelijk poëticale uitspraken. Hij heeft er een hekel aan, zoals de meeste dichters die vinden dat gedichten voor zichzelf moeten spreken en dat ze meer met het leven dan met de theorie te maken hebben. In een reportage naar aanleiding van zijn nieuwe bundel, De toekomstige dief(1991), noteren Bernard Dewulf en Piet Piryns: ‘Over zijn ars poëtica kan hij kort zijn: “Die heb ik domweg niet. (...) Ik werk niet vanuit een concept”’. Maar intussen strooit hij wel kwistig uitspraken rond in de trant van ‘Poëzie is voor mij trouwens altijd geweest: pogen te zeggen wat ik niet kon zeggen. Kommunikatie’. En: ‘De bijl moest erin, in het verleden. En ik hoop ten zeerste dat de periode waarover deze bundel gaat, voorbij is, nu ze op papier staat. Maar: het geheugen is een gesel’. (De Morgen, 4.10.1991). Dat is de kwestie: dat poëzie die het verleden probeert te vernietigen, het gebeurde te ontkennen en het intussen uitspreekt, niet zonder de herinnering kan. Niet alleen gaat het daar de hele tijd over, maar het is ook de status van zijn gedichten, die hun bijzondere charme ontlenen aan de spanning tussen persoonlijk en onpersoonlijk, tussen dingen van taal en pogingen tot communicatie, verzoek om begrip.

Dat is helemaal niet zo uitzonderlijk en ook niet zo ingewikkeld. De gedichten van Van Vliet werken doorgaans op precies dezelfde manier als de fantasiewerelden die een kind ontwerpt om zijn verlangens waar te maken, om zijn angsten te ontvluchten of te beheersen. Niet toevallig staan er in zijn recente bundels zoveel gedichten waarin die ontkenning van de werkelijkheid zo'n grote rol speelt, en waarin die genegeerde werkelijkheid wordt vervangen door een boeiender of kleurrijker wereld. Een wereld die vooral zelfgemaakt en beheersbaar is, maar die gedoemd is te verdwijnen.

[p. 325]

 

God o god, waarom was ik geen kind gebleven,

 

dat onder de tafel een perzik at,

 

of een gangster die met de stem van Humphrey Bogart sprak?

 

(Jaren na maart, p. 20).

Film, maar ook lectuur stimuleert die verbeelding; uitvinden, tekenen, spelen zijn de middelen om haar te realiseren:

Niet alleen in tekenen, ook in voorspellen
van wat mij te wachten stond, had ik mij bedreven.
(De binnenplaats, p. 12).

En:

Verbod het geheugen opgelegd om ook maar
één detail van het verbeelde te verbeteren.
(De binnenplaats, p. 16).

In De toekomstige dief, een bundel die min of meer chronologisch is opgebouwd, bevat de eerste afdeling een hoge concentratie van deze motieven. Het begint er al heel uitdrukkelijk mee, en met het besef dat er sinds die kinderjaren niets wezenlijks is veranderd:

Eén ding stond vast. Van het tegendeel viel ik
niet te overtuigen. De grote doorschijnende trossen
groen langs Frankrijks wegen hingen voor het grijpen.

Ik weigerde te beseffen dat klimmen op vaders
schouder niet helpen kon. Dat te hoog was
wat binnen handbereik leek. (...)

Nu, bijna vijftig jaar oud, stel ik vast dat ik nog steeds
voor waarheid houd wat ik op mijn achtste zag, (...) (p. 9).

En zo gaat dat verder in de volgende gedichten. Ik citeer de meest markante verzen: ‘In een hoekje zat ik de muziek uit te vinden’, ‘De radio speelde wat ik verlangd had’, ‘Ik schiep wat zich niet gewonnen gaf‘. Het meest sprekende gedicht in dat opzicht is ‘Vogels’. Daarin is de kleine jongen er als amateurfotograaf op uit om zijn klasgenoten te overbluffen met foto's van nauwelijks te benaderen vogels. Maar omdat die werkelijkheid ‘zich niet gewonnen gaf’, arrangeert hij die. Met kippegaas, takken en opgezette vogels ‘schept’ hij een tafereel, dat hij vervolgens op de foto vastlegt:

Hunkerend naar die seconden vol bewondering
verwrong ik het gaas en vereeuwigde behalve
de opengesperde bek van een parkiet de kurkdroge
specht die op een tak vastgenageld zat. (p. 11)

Alles wat zo eigen is aan de poëtische wereld van Van Vliet, spreekt uit dit gedicht: de macht van de maker, maar evengoed de schrijnende mislukking van die zelfgemaakte wereld van schoonheid, illusies en zelfbedrog. In ‘Vincent van Gogh’ wordt die manier van scheppend leven heel duidelijk in verband gebracht met kunstenaarschap, maar ook met twee andere motieven die niet alleen in deze bundel maar in zijn hele latere werk op de voorgrond staan: de relatie met de vader, en de liefde. Ook die vader

[p. 326]

en die geliefde, hoe reëel ook, blijken tenslotte verbeelding te zijn geweest. Of tenminste: nu blijkt dat de dichterlijke verbeelding zich op hen heeft vastgezet, ze heeft vervormd tot wat zij niet waren. In drie etappes roept de dichter zijn ontmoetingen met Van Gogh op: ‘Mijn vader droeg je baard’, ‘Voor mijn nooit geboren zoon die Vincent heette, / zocht ik onder de boerenmeisjes een moeder’ En tenslotte:

Niet door hen werd mij het ogenblik van het oneindige
gegeven, maar door haar die mij je brieven schonk,
eraan toevoegend dat angst niet langer bestond
en liefde jouw kleuren had.

Zo kruiste je driemaal mijn leven samen met mensen
die niet bleven of toebehoorden aan het verbeelde. (p. 13)

Ze konden niet blijven, omdat ze toebehoorden aan het verbeelde.

Met dat samengaan van liefde en illusie, en het verlies dat daar onafwendbaar mee samenhangt, zitten we volop in het centrum van deze nieuwste bundel, De toekomstige dief. In twee reeksen van respectievelijk dertien en twaalf gedichten beschrijft Van Vliet achtereenvolgens de euforie van een grote, passionele liefde en de reactie na de breuk, die aangevoeld wordt als een verraad. ‘De toekomstige dief’, dat is de vrouw, in wie de ik al zijn dromen investeert, maar die hem dat alles zal ontroven door hem achter te laten.

Een van de meest opvallende motieven in de weergave van de liefdesrelatie is ook hier dat van de verbeelding, die een wereld schept waarin de wetten van alledag niet gelden: een reservaat, een cocon. Er valt wat dat betreft eindeloos te citeren:

- ‘Voor het eerst in zesenveertig jaar zie ik een straat zonder tekort’ (p. 24).

- De straat waarin haar kamer ‘staat op geen enkele kaart’ (p. 25).

- Of het gedicht ‘Water’, waarvan de drie strofen achtereenvolgens zo beginnen: ‘De natuur van het water ontkennend’, ‘Zonder oog voor de wetten der fysica’ en ‘Zonder oor voor het redelijk gebabbel’ (p. 27).

- En ook: ‘Zwaartekracht behoorde tot ons vroegere leven, / waarin wij vrede hadden met het bestaande’ (p. 28).

- En helemaal in de sfeer van de eerdere kinderfantasieën:

Ik kleurde, op gezag van de liefde, wat verwelkt
in de winkel lag tot een feestelijk maal. Sla herwon
zijn kracht, de appel liet zich moeilijk scheiden
van zijn tak, het rood van de bessen leek vers gelakt.

Om de illusie compleet te maken wordt die droom bovendien voorgesteld als een permanente toestand, zonder einde, die tijd en ruimte overspant, die de werkelijkheid niet alleen totaal herordent en begrijpelijk maakt, maar die zelfs bespot en uitdaagt wat zich niet zonder slag of stoot

[p. 327]

bij het geluk neerlegt. Het wordt een tijdloos, idyllisch tafereel, een geschilderde wereld, voedzaam en zonder dood:

Aan het water sliep de veerman. Wij aten.
Manet kwam voorbij en legde mijn argeloosheid vast. (p. 29)

Argeloosheid inderdaad, want de volgende verzen wijzen al vooruit naar wat er fataal moest gebeuren:

een schilderij waarop ik niet wist datje altijd
binnen je haren sliep en uitsluitend van jezelf hield.

In de derde afdeling volgt de afrekening, de wijsheid die te laat komt, die ‘van de wijnkenner die zegt / dat wie slikt een slecht proever is’ (p. 46).

Wie slikt, dat is degene die zijn dromen voor werkelijkheid neemt. En nu is hem die droom ontstolen. Hij blijft achter, belaagd door de herinneringen die zijn neergeslagen in plaatsen, in namen, geuren en voorwerpen:

De stad is overstelpt door plekken die
je mij ontnam. Vol gemeenschappelijke
voetstappen, vol gemeenschappelijk lachen.
Zij werden door dromen beschut en desnoods
greep de liefde naar het geweer om hen te beschermen. (p. 39)

Evenredig met de noodzaak van de dromen en met de drang tot zelfbehoud van de liefde, is het verlies. Maar zelfs in de manier waarop met dat verlies wordt omgesprongen, steken nieuwe dromen en illusies de kop op:

Zoals ik door het buigen van mijn hoofd
aan de regen denk te ontkomen,
zal ik vergeten wat mij is ontnomen. (p. 39)

Dat geeft aanleiding tot een heel paradoxale gemoedstoestand. Beurtelings of zelfs tegelijk wil de ik uit deze gedichten het geheugen én de werkelijkheid negeren. Dat is b.v. heel opmerkelijk in de confrontatie van de gedichten ‘Blind’ (p. 43) en ‘Zien’ (p. 48). Het eerste begint zo: ‘Als een man die blind werd, leef ik / alleen met de beelden die ik zag’. Dat wordt vervolgens een ‘onvoltooid sterven’ genoemd. En het tweede gedicht: ‘Mijn bril’. Een hindernis voor wie ik zien wil’, de geliefde uit het verleden, die gelukkig maar helaas verdrongen wordt door de werkelijkheid:

Te veel nog kleeft de realiteit op mijn netvlies:
ik knijp mijn ogen half dicht en zie, in een zacht
trillende schemering, haar najaren terug, wuivend
naar een fietser die mij nauwelijks kan ontwijken. (p. 48)

Het is geen geheim dat deze verzen, net zoals de vorige bundels van Van Vliet overigens, sterk autobiografisch geïnspireerd zijn. Daar heeft hij zelf overigens in meer dan één interview mee uitgepakt. Veel uitdrukkelijker dan in de bundel zelf haalt hij daar uit naar het verraad van die ene vrouw. Bijvoorbeeld in het al geciteerde stuk uit De Morgen: ‘Bijvoorbeeld: als je jarenlang met veel vuur beweert dat het mooiste op aarde de poëzie is en dan plotseling zegt: ‘ik vlucht van je weg, want je bent een dichter’ - begrijpe wie begrijpen kan’. Zo moeilijk is dat toch niet. Ik

[p. 328]

schreef het al eerder in dit stuk, naar aanleiding van het Van Goghgedicht: ze konden niet blijven omdat ze toebehoorden aan het verbeelde, omdat poëzie misschien wel het mooiste op aarde is, maar niet als ze de werkelijkheid verplettert en ontkent. Misschien moest Van Vliet zijn eigen gedichten maar eens beter gaan lezen: hij zegt het, niet ik.

De vierde en laatste reeks gedichten is algemener van aard. Wat hier overheerst is het motief van verval, het perspectief van de dood. Dat is wat rest na de liefde. Nu eens gelaten en weemoedig, dan weer opstandig of cynisch brengt Van Vliet die thematiek onder woorden. Het wordt nog het best samengevat in de slotregels van het gedicht ‘Vader’ (p. 55). Die vader wordt daar opgevoerd als een 27 jaar ouder, vervallen spiegelbeeld van de ik, met ouderdomsvlekken, verslapte huid en gesprongen aderen. En hij wordt als volgt toegesproken:

Wijs mij wat er rest als de liefde
niet langer wordt bedreven.
Noem mij vrouwennamen en laat ons
berustend schateren.

e. van vliet, De toekomstige dief, De Bezige Bij, Amsterdam, 1991.