Ons Erfdeel. Jaargang 35

[p. 162]

[Nummer 2]

Anna Enquist (^o1945) (Foto Bert Nienhuis).

[p. 163]

Weerloos en gewapend
Over het debuut van Anna Enquist
Ed Leeflang

ED LEEFLANG
werd geboren in 1929 te Amsterdam. Studeerde Nederlandse taal- en letterkunde. Was tot voor kort leraar in het hoger beroepsonderwijs. Publiceerde als dichter een zestal bundels. In 1980 ontving hij de Jan Campertprijs voor de bundel ‘De hazen en andere gedichten’. In 1991 ontving hij de A. Roland Holst-prijs voor zijn hele oeuvre. In 1992 verschijnt zijn bundel ‘Begroeyt met pluimen’.
Adres: Biesboschstraat 52ⁱⁱ, NL-1078 MX Amsterdam

Soldatenliederen van Anna Enquist (^o1945) is een van de opvallendste poëziedebuten van de laatste jaren. Van het bestaan van de dichteres waren tot voor kort alleen de trouwe lezers van Maatstaf op de hoogte. In dat tijdschrift verschenen een paar gedichten als voorpublikatie. De echte poëzieliefhebbers zullen op grond van die enkele bijdragen meteen wel vermoed hebben, dat hier een begaafde, authentieke persoonlijkheid aan het woord was. Na verschijning van de hele bundel kon daaraan geen twijfel meer bestaan.

Soldatenliederen is een overrompelend debuut; het is poëzie met een heel eigen, haast stoere toon, autobiografisch van karakter en dat niet zeer verhuld. Uit de gedichten komt een vrouw van grote veelzijdigheid naar voren. Zij is vertrouwd met muziek en laat zich terloops ontvallen musicienne te zijn geweest. Onder een aantal gedichten worden composities vermeld van Schumann, Mozart, Brahms, Tsjaikovski, Schubert, Duruflé. Die verwijzingen moeten denkelijk in de eerste plaats als dankbetuigingen worden opgevat. Blijkbaar heeft de muziek voor de bijbehorende poëzie de sfeer bepaald, de gedachten opgeroepen, de toon gezet.

De musicienne is psychologe geworden, zij werd ‘omgeschoold in de economie van het verdriet’. Zij luistert naar anderen die in moeilijkheden verkeren en hoort zichzelf de adviezen geven:

hoor hoe ik zeg een draagbare pijn
te kiezen boven een ramp, vuur
dat uitslaat naar alle kanten.

[p. 164]

Het beroep van hulpverlener wordt overigens met scepsis getekend. Zo doet ‘De spreekkamer’ verslag van de professionele technieken, maar ook van de benauwende twijfel aan de mogelijkheden van therapie, getuige de slotregels van dat indringende gedicht:

Zij die hier komen leren dat het is
zoals het is. Dienen zich te verzoenen
met de tijd. De angst verliest zijn geur,
woede haar giftigheid. Men leeft
Dat er geen thuiskomst is begrijp ik zelf
pas als ik sterf: een deur en nog een deur.

Aards en vrouwlijk is deze bundel. De ik-figuur doet zich kennen als een op zintuiglijk genot ingestelde persoonlijkheid, haar gevoeligheid voor natuur en landschap is onmiskenbaar en haar gepassioneerde aard wordt voelbaar in een van de mooiste gedichten. ‘Rivier’. Ook voor een eenvoudige vreugde als kweeën plukken is in deze poëzie plaats.

Over het huwelijk worden kernachtige notities gemaakt:

Ieder op zijn eigen wijs
hanteert de klont van trouw
en veiligheid en ergernis
die huwelijk is.

Bijzonder zijn de gedichten waarin het gaat over de kinderen; zij worden vol respect beschreven, hun levenslust ontroert en beklemt de moeder die zich geen illusies maakt:

Zij glijden van mijn schoot
de wereld in, met roeiboten,
trompetten. Stuifzand en
hapering.

Het zal duidelijk zijn, in deze bundel stalt een dichteres de hele rijkdom van een overvol en met allure geleefd bestaan uit. Niet verwonderlijk is het dan ook af en toe een gedicht tegen te komen, waarin het gezwoeg, het ‘moe huis’ en zijn veiligheid worden gehaat, zoals in ‘Terugkeer van de jager’.

Met dit alles is de merkwaardige titel van de bundel nog niet verklaard. Als het beroep, muziek, het moederschap, het gezin, het ‘plezierpaard lijf’ en de natuur met verve kunnen worden verbeeld, waarom dan in soldatenliederen? Als er moet worden opgemarcheerd, tegen wie dan? Wie geldt de strijdlust? Al meteen, vanaf het openingsgedicht ‘Serenade’ horen wij op ons qui vive te zijn. Daarin lezen we over de neiging zich over te geven, over de lokroep van de aarde, over desertie. De vitaliteit van deze poëzie heeft als machtige tegenhanger de melancholie; nooit afwezig is de zuigkracht van de dood. Wanhoop over de broosheid van elk geluk, van de lichamen, van het bewustzijn zelf, geeft deze gedichten hun alarmerende

[p. 165]

ondertoon. Om overeind te blijven zijn weerstand en doorzettingsvermogen noodzakelijk. Ook het alledaagse leven vereist het soldateske. En dat heeft weinig heroïsch, het is een kwestie van zelfbehoud.

Zo leef ik in verplicht verzet, klem mij vast aan
de dingen, de pen en de appel, zo was ik mijn haar.

Het is een soort Mutter Courage die zich keer op keer te weer stelt tegen angsten die opduiken midden in huiselijk geluk, bij een strijkkwartet van Mozart, in een stille tuin, tijdens een autorit.

Soldatenliederen heeft op het eerste gezicht een strenge opbouw in acht afdelingen, begint met een ‘Ouverture’ en eindigt met ‘Zang en dans’. De vijfde reeks heet ‘Capitulatie: het huis’ en zou volgens een begeleidend woord op de flaptekst een wending in de bundel markeren, maar vier gedichten voor het einde is het nog:

Wanhoop zit wijdbeens aan de keukentafel.

Hetzelfde gedicht ‘La Folia’ eindigt met enerverende regels.

...Hoe lang nog tot ik
hand in hand met haar verdwijn, uitzinnig
dansend boven het ontvlamde veld?

Kortom, het evenwicht blijft wankel, de hele bundel door, de veiligheid is gestolen, het vanzelfsprekende is voortdurend in gevaar. ‘Wij achten ons gewapend’ staat in een gedicht dat met veel intiem geluk begint, maar de implicatie is duidelijk: in feite zijn we weerloos.

Er is iets in deze gedichten dat me doet denken aan soldatenliederen uit de zestiende eeuw, een landsknechtsmars naar een volkslied uit Venetië en Friaul. ‘Wir zogen in das Feld’. Een haast desperate bourdon contrastreert met de stuwende beweging, de dwingende ritmiek, die op elke bladzijde voelbaar is.

De taal heeft in haar beschrijving, beschouwing en constateringen iets buitengewoon pertinents. Onopvallend eindrijm, hier en daar, en even onnadrukkelijk binnenrijm zorgen voor hechtheid. Het gebruik van beelden is trefzeker, een neiging tot verbaal vertoon en gekunsteldheid ontbreekt geheel en al.

De gedichten van Anna Enquist hebben een verwarrende uitwerking, althans zo verging het mij. Het springlevende, de intelligentie en de natuurlijkheid wekken je geestdrift. Tegelijkertijd doordringen ze je van hun onverholen, niet te overstemmen melancholie. In hun sombere, schilderachtige schoonheid schenken ze je, hoe vaker je ze leest, ‘de troost van pessimisme’. Hoe dat mogelijk is, heeft Herman de Coninck eens zo mooi uitgelegd in zijn essay van die naam.

Naar het zich laat aanzien, zal het niet bij deze ene bundel blijven. Na Soldatenliederen is in tijdschriften al weer heel wat nieuwe poëzie van Enquist verschenen. De cadans daarvan bleef bewogen, de thematiek lijkt zich te verbreden. Je krijgt de indruk dat er een overvloed aan ervaringen is aangeboord, die onmiddellijk en moeiteloos met temperament en zelfinzicht verwoord kunnen worden.

‘Vruchtbaar, zeggen ze, vruchtbaar.’

anna enquist, Soldatenliederen, De Arbeiderspers, Amsterdam, 1991, 72 p.