Ons Erfdeel. Jaargang 33

[p. 575]

De Nederlandse identiteit in een Verenigd Europa
Eric Boogerman

ERIC BOOGER MAN
werd geboren in 1931 te Den Haag. Was buitenlands correspondent van NRC Handelsblad in Bonn, Parijs en Washington. Is redacteur van NRC Handelsblad. Publiceerde ‘Frankrijk 1981-1986. De socialistische metamorfose en het plotselinge heimwee naar liberalisme’ (1986).
Adres: Nassau Odijckstraat 12, NL-2596 AH Den Haag

Het probleem van de Nederlandse identiteit in Europa is niet langer het domein van uitsluitend historici, Neerlandici en andere vakgeleerden. Naarmate het wegvallen van de Westeuropese grenzen voor personenen goederenverkeer een tastbaarder realiteit wordt, wint de verdediging van de nationale culturele identiteit aan actualiteit. Europese integratie betekent de economische - op den duur ook - staatkundige ontmanteling van de lidstaten. De EG-lidstaten doen geleidelijk aan afstand van twee van de drie factoren die de nationale identiteit bepalen. Alleen de culturele factor blijft dan over. In de eindfase van de Europese integratie zal de nationale identiteit nog slechts door middel van de culturele identiteit tot uitdrukking kunnen worden gebracht.

In dit artikel wordt eerst aandacht geschonken aan de specifieke problemen, waarmee Nederland als uitvloeisel van het Europese integratieproces wordt geconfronteerd. Daarna komt de relatie tussen Nederland en Vlaanderen aan de orde, en de wenselijkheid van een intensievere samenwerking van Nederland en Vlaanderen op cultuurpolitiek gebied. Dit in het licht van het genoemde integratieproces.

Allereerst moet de vraag worden gesteld wat de term nationale identiteit voor Nederland inhoudt. Die identiteit is een geheel van taal en cultuur alsmede van beleidtradities. Voorbeelden daarvan zijn het sociale zekerheidsstelsel, het drugbeleid en het omroepstelsel. Een ander voorbeeld is het schoolsysteem dat als gevolg van de schoolstrijd in

[p. 576]

Nederland is ontstaan: de inhoud van dat onderwijs valt uitdrukkelijk buiten de bevoegdheden van de regering. Nederland heeft een eigen politieke cultuur die - bijvoorbeeld als het gaat om het zoeken naar consensus -afwijkt van de politieke mores in andere Westeuropese landen.

Al is de museumdichtheid in Nederland groot en al wordt er daar veel aan monumentenzorg gedaan, toch is het culturele besef er weinig ontwikkeld. Geen land in West-Europa geeft per hoofd van de bevolking zo weinig aan internationaal cultureel beleid uit als Nederland. De Engelse historicus Simon Schama, kenner van de Nederlandse cultuur in de Gouden Eeuw, zegt het onbegrijpelijk te vinden dat de Nederlanders zo weinig in hun eigen geschiedenis zijn geïnteresseerd. Die geschiedenis is volgens hem veel unieker dan zij zelf beseffen. Annie Romein Verschoor heeft geschreven dat vooral de Nederlanders boven de rivieren de neiging hebben ‘afstand te nemen tot het vaderland’.

In vergelijking met de omliggende culturen heeft Nederland een aantal handicaps. De culturele markt is er beduidend kleiner dan in Engeland, Frankrijk of Duitsland. Groot-Brittannië heeft in Noord-Amerika een groot taalkundig achterland. De Fransen voeren sinds jaar en dag een actief beleid ter verdediging en verspreiding van de eigen taal en cultuur. Duitsland heeft een culturele vormingstraditie. De Nederlanders daarentegen zijn weinig ambitieus waar het de culturele identiteit betreft.

De permanentheid van de Nederlandse natie is lange tijd als een vanzelfsprekend iets beschouwd. Pas nu het Europese integratieproces in een stroomversnelling is geraakt, beginnen er gaten in die vanzelfsprekendheid te vallen. Ruim een halve eeuw geleden schreef Huizinga nog enthousiast over ‘de openheid van de Nederlandse cultuur’. De Nederlandse cultuur bezat volgens hem het vermogen om het beste van de buitenlandse culturen in zich op te nemen. De universele cultuur van Nederland zou gunstig afsteken tegen de exclusief nationale culturen. Ook Romein geloofde in de permanentheid van die Nederlandse natie. Maar nu de nationale grenzen gaan vervagen, is het niet langer onmogelijk dat de Nederlandse natie (die een produkt van die staat is) en de Nederlandse cultuur (die verondersteld wordt een produkt van de natie te zijn), uit elkaar zullen vallen.

Een negatieve factor daarbij is dat de belangstelling voor de eigen geschiedenis sterk is achteruitgegaan, omdat de scholen er nauwelijks meer aandacht aan besteden. Leerlingen van het VWO (Voorbereidend Wetenschappelijk Onderwijs) in Nederland wordt niet meer onderwezen wie Van Oldebarnevelt en Johan de Witt waren en wat zij voor de Republiek hebben betekend. De kwaliteit van het taalonderwijs is sinds de democratiseringsgolven van de jaren zestig achteruitgegaan. Die klacht is ook in andere Westeuropese landen te horen. Maar gezien de kwetsbare culturele positie waarin Nederland verkeert, komt die klap daar extra hard aan. De jongeren in Nederland vinden het reactionair om voor de eigen taal op te komen, klaagt de Rotterdamse hoogleraar Couwenberg.

De Nederlandse cultuur zou vooral kwetsbaar zijn door een gebrek aan continuiteit in die cultuur. Met uitzondering van de schilderkunst, worden de grote culturele stromingen niet in Nederland uitgevonden, betoogt de his-

[p. 577]

toricus E.H. Kossmann. In de literatuur, de filosofie en in de politieke ideeën wordt daarentegen niet naar het eigen verleden terugverwezen. Men kijkt naar de politieke theorieën in het buitenland en past die dan op Nederland toe, aldus Kossmann.

Voor de Vlamingen moeten de Nederlanders wel eens als zwartkijkers overkomen. Aan cultuurpessimisten heeft Nederland in elk geval zelden gebrek gehad. Al in 1963 schreef H. Drion in het Hollands Maandblad een tijd te zien aanbreken, ‘waarin men in dit land zal leven zonder zich Nederlander te voelen, waarin - op wat verbeten nationalisten na - het verlies van een eigen identiteit niet meer zal worden betreurd, en waarin de Nederlandse taal nog slechts als dialect zal voortbestaan’.

Drie jaar later schreef de historicus J.C. Boogman een pessimistisch tijdschriftartikel over het Nederlandse natie-besef in historische zin. De bezorgdheid van Boogman is er in de loop der jaren niet minder op geworden. ‘Ons zwakke culturele besef vormt onvoldoende tegenwicht tegen het proces van de wegvallende grenzen’, zei hij vorig jaar tegen NRC Handelsblad.

De latere politicus Waltmans had in zijn dissertatie De Nederlandse politieke partijen en de nationale gedachte al in 1962 gewaarschuwd dat het Nederlandse volk ten onder kan gaan, niet zozeer door invloeden van buitenaf, maar door gebrek aan bewustzijn van eigen aard en wezen, door gebrek aan de wil als natie voort te bestaan.

De schrijver W.F. Hermans voorspelde onlangs voor de B.R.T.-Televisie dat het beoefenen en spreken van het Nederlands over zo'n 200 jaar folklore zal zijn geworden, omdat dan iedereen in Amsterdam of Antwerpen Engels zou spreken. Nu schept een man als Hermans er groot plezier in om gehoor of lezerspubliek met provocerende uitlatingen te schokken. Toch klonk er bij hem ook echte bezorgdheid door.

In hoeverre dit cultuurpessimisme gerechtvaardigd is, is moeilijk te beoordelen. Tenslotte bleek de burgerlijke cultuur in Nederland heel goed bestand tegen de democratiseringsinvasie van de jaren zestig. Gezien dat precedent, zou verwacht kunnen worden dat de Nederlandse culturele identiteit ook wel tegen de gevolgen van de Europese integratie opgewassen zal blijken. Toch bestaat bij velen de vrees dat de pluriformiteit van de Europese cultuur wel degelijk door het integratieproces gevaar gaat lopen. Wie garandeert bijvoorbeeld dat de kleinere talen in de EG (het Nederlands, Deens, Grieks) op den duur niet uit het overlegcircuit in Brussel zullen verdwijnen omdat het te ingewikkeld en te kostbaar wordt?

De Nederlandse overheid heeft tot nu toe alleen belangstelling voor de economische gevolgen van de Europese eenwording getoond. Immateriële aspecten, zoals de toenadering van de twee Nederlandstalige gebieden, worden in het regeringsbeleid alleen verbaal beleden. Met name heeft de Nederlandse regering weinig oog voor de bemoeienissen van de Europese Commissie met cultuur. Maarten Mourik, oud-ambassadeur bij de Unesco, spreekt in dit verband van de salami-taktiek van de Brusselse bureaucratie.

In het februari-nummer van het tijdschrift Civis Mundi stelt Mourik ‘de onwettige aanvallen’ van de Europese Commissie op cultureel gebied aan de kaak. Onwettig omdat de EG een economische gemeenschap is en de cultuur buiten het Verdrag van Rome valt. De bureaucratische bemoeizucht van Brussel omzeilt dit door eerst op culturele goederen of diensten een economisch etiket op te plakken, en ze daarna te onderwerpen aan de krachten van de vrije concurrentie.

Op die manier wordt de vaste boekenprijs verboden, wat een doodsklep voor de kwaliteitsuitgeverij kan betekenen. Voor de Europese Commissie zijn alle subsidies in het culturele vlak in beginsel strijdig met het principe van vrije mededinging. Televisie wordt aldus tot economische dienstverlening verklaard, en grensoverschrijdende televisie, ook commerciële, wordt dwingend opgelegd.

In Nederlands cultuurbeleid en de Europese Gemeenschappen betoogt Bart Tromp dat doorvoering van het non-discriminatiebeginsel naar nationaliteit tot gevolg heeft dat een aantal Nederlandse regelingen niet

[p. 578]

houdbaar is. Dat kan ingrijpende gevolgen voor het Nederlandse cultuurbeleid hebben.

Diverse studies van WVC (Ministerie van Welzijn, Volksgezondheid, Cultuur in Den Haag) hebben ervoor gewaarschuwd dat de nationale cultuur een speelbal van juridische, economische, politieke en bureaucratische touwtrekkerij dreigt te worden, als er niet op korte termijn uitzicht wordt geboden op culturele autonomie van de afzonderlijke lidstaten. Op een symposium dat op 9 maart 1990 op de Erasmus Universiteit in Rotterdam over Europese integratie en Europese cultuur werd gehouden, pleitten ettelijke sprekers voor het opnemen van een culturele paragraaf in het EG-verdrag.

In zo'n paragraaf moet dan komen te staan dat de lidstaten recht hebben op een eigen beleid, bijvoorbeeld op het gebied van de nationale subsidies. Het is aan de nationale regeringen om ervoor te zorgen dat het pluralisme onomwonden in het EG-verdrag wordt gedefinieerd. De pleitbezorgers ontkenden dat zo'n gang van zaken naar nationaal protectionisme zou ruiken.

Paul Beugels, lid van de Gemengde Commissie ter uitvoering van het Belgisch-Nederlands cultureel akkoord, legde op het symposium de vinger op een wonde. Het ontbreken van een hechte, Europees georienteerde, Nederlands-Vlaamse coalitie op cultuur-politiek gebied achtte hij zorgwekkender dan de dreiging van formele Europese regels die cultuur verengen tot een economisch produkt.

Er zijn zo'n 14 miljoen Nederlanders en 6 miljoen Vlamingen. Deze taal- en cultuurgemeenschap is de grootste van de kleine culturen in Europa, maar in vergelijking met de omringende landen gaat het om een tamelijk kwetsbare gemeenschap. Afwijkende historische ontwikkelingen zijn er de oorzaak van, dat de algemeen-Nederlandse cultuur weliswaar uit twee componenten bestaat, de culturele identiteit der noordelijke en die der zuidelijke Nederlanden, maar dat er tussen het Nederlands en het Vlaams nogal wat verschillen zijn ontstaan.

Het Belgische Nederlands is bloemrijk en munt uit door woordcreativiteit. Tegelijk is dat zuidelijke Nederlands dikwijls slecht vertaald Frans. Een voorbeeld: langs de autosnelwegen in Vlaanderen waren niet lang geleden affiches voor de verkeersveiligheid aangebracht, waarin de automobilisten werden aangespoord om de banden van hun auto, als die te slap zijn, ‘op te pompen’. Dat is direct uit het Frans vertaald Nederlands. In het Nederlands wordt ‘oppompen’ alleen voor een fietsband, een voetbal of een luchtbed gebruikt. Voor luchtbanden van auto's is gebruikelijk: de bandenspanning controleren.

De Vlamingen hebben lang onder vreemde machten moeten leven. Na de afscheiding van Nederland in 1830 (officieel in 1839) werden ze tot vrij ver in de 20e eeuw gedwongen om Frans te spreken. Onder druk van de Walen hebben de Vlamingen een natiebesef ontwikkeld dat niet door staatsgrenzen werd afgebakend maar cultureel werd bepaald. Omdat zij staatkundig niet werden bedreigd, hebben de Nederlanders zich daarentegen nooit zo druk hoeven te maken over hun culturele identiteit.

Dat verklaart gedeeltelijk waarom de Nederlanders door de jaren heen weinig interesse voor de problemen van hun zuiderburen hebben gehad. Daarnaast was er een prakti-

[p. 579]

sche reden voor dit gebrek aan belangstelling: Nederlandse regeringen hebben zich doelbewust buiten de Belgische taalstrijd willen houden. Feit blijft dat het groot-Nederlandse ideaal in het Noorden alleen door intellectuelen als de historicus Geyl werd beleden; de doorsnee Nederlander interesseerde er zich niet voor. Tegelijk staat vast dat het Vlaams uiteindelijk de belangrijkse taal van België kon worden omdat er in Nederland sinds eeuwen een taal bestond waarin culturele en wetenschappelijke vernieuwingen konden worden verwoord.

Volgens S.W. Couwenberg, hoogleraar staatsrecht, kon de Groot-Nederlandse gedachte vroeger nog als een luxe worden beschouwd. Maar in het zich verenigende Europa is zij volgens hem een overlevingsstrategie geworden. De kansen op een doelmatig cultureel samengaan van de twee Nederlandstalige gebieden zijn echter onzeker.

Er zijn positieve en negatieve aspecten. Het in werking treden van de federale staatsvorm in België schept ongetwijfeld nieuwe kansen voor de versterking van de Nederlandstalige cultuur. Ministers van de Vlaamse regering laten geen gelegenheid voorbijgaan om intensivering van de culturele betrekkingen met Nederland te bepleiten. Eveneens positief is dat de tegenstellingen tussen katholieken en protestanten, die de vorige eeuw zo'n belangrijke rol hebben gespeeld bij scheiding van de twee Nederlanden, nu grotendeels zijn verdwenen.

Maar er zijn zoals gezegd ook negatieve factoren. Zoals het ‘klein-Nederlands exclusivisme’ (de term is van Couwenberg) in het Noorden, en de opkomst van een Vlaams particularisme. Op het symposium van de Erasmus Universiteit riep een Vlaams panellid verontwaardigd uit dat Vlaanderen bij de verdediging van de Nederlandse taal in een geïntegreerd Europa niet op Nederland hoeft te rekenen.

De eerder geciteerde Paul Beugels hield een pleidooi voor gemeenschappelijk optreden van Nederland en Vlaanderen in andere landen. De Europese buurlanden moeten te maken krijgen met een ééntalige tweeling op het terrein van de cultuur. De positie van culturele attaches van beide koninkrijken in andere landen dient te worden gewijzigd. Beide landen zouden moeten besluiten tot de aanstelling van diplomaten, die worden belast met de gemeenschappelijke zorg voor de Nederlandse cultuur in het land van hun accreditatie. In Brussel zou een Europees Instituut voor de Nederlandse cultuur moeten komen. Beugels denkt verder aan een netwerk van ‘Nederlands-Vlaamse’ cultuurhuizen in alle lidstaten van de EG, zoals de Fransen hun Maison Descartes hebben en de Duitsers het Goethe Instituut.

Het is een kostbare verlanglijst. Zelfs op een gedeeltelijke verwezenlijking valt voorlopig niet te rekenen. Zolang de regeringsleiders van Nederland en België zich ertoe beperken eenmaal per jaar door medewerkers geschreven redevoeringen over de noodzaak van Nederlands-Vlaamse samenwerking af te steken om daarna tot de orde van de dag over te gaan, zal het met de verdeding van de Nederlandse identiteit in een geïntegreerd Europa treurig gesteld blijven. Voor de regeringsleiders in Den Haag en Brussel vormen de mogelijke gevolgen van het verdwijnen van de Europese grenzen voor de culturele identiteit van het Nederlandse taalgebied geen thema waarmee stemmen te winnen zijn. Pappen en nathouden is hun devies.