Ons Erfdeel. Jaargang 33

[p. 239]

Onverteerd verleden
Over de geschiedschrijving van collaboratie en repressie
Luc Huyse

LUC HUYSE
werd geboren in 1937 te Heule. Studeerde Politieke en Sociale Wetenschappen aan de K.U. Leuven. Hij is hoogleraar aan de rechtsfaculteit van de K.U. Leuven. Publiceerde over politiek, o.m. ‘De gewapende vrede. Politiek in België na 1945’, ‘De verzuiling voorbij’ en ‘De kleur van het recht’.
Adres: Berkenlaan 8, B-3202 Linden

Een halve eeuw geleden begon de Tweede Wereldoorlog. De koorts die hij verwekte, is in tal van landen nog niet helemaal geweken.

Dat ziek zijn aan de oorlog (een neurose, zegt de Franse historicus Henry Rousso in zijn boek Le syndrome de Vichy, Seuil, 1987) heeft veel te maken met de collaboratie en haar bestraffing. De pijnlijke confrontatie, voor en na de bevrijding, met een binnenlandse vijand heeft wonden geslagen die niet geheeld zijn. Dat is zo in Frankrijk en Nederland. Dat is zo in België, waarover dit artikel nu verder gaat.

Het is te begrijpen dat velen hier moeite hebben met het verjagen van de spoken uit de jaren veertig. De mythes, die aan beide kanten van de binnenlandse oorlogsgrens zijn opgebouwd, belemmeren een beheerste omgang met het verleden. Wat de collaborateurs betreft zijn twee extreme stereotypen in omloop: ‘verraders, die willens en wetens in dienst van de nazi's zijn getreden’ en ‘idealisten, die slechts het dienen van hun volk op het oog hadden’. De eerste voorstelling van zaken gaat voorbij aan de rol in de collaboratie van wat Kossmann de onnozele slappelingen, de apolitieke profiteurs en de vriendelijke warhoofden noemt. Het andere beeld, dat hoofdzakelijk in Vlaanderen circuleert, is al even storend in zijn veralgemening: de mensen, die in de schaduw van de Duitse bezetter de hoogste nationale en lokale ambten hebben bekleed, waren belangeloos en idealistisch. En werklustig: ‘... met een inzet en een efficiëntie zoals men er voordien noch sindsdien in de Belgische administratie een heeft gekend’, schrijft Marc Grammens in zijn Herinneringen aan oorlog en repressie (Grammens, Brussel, 1985). Als deze beschrijving correct is, dan vormt deze generatie een indrukwekkende uitzondering in de geschiedenis van de Belgische politiek. De beeldvorming over de bestraffing van de collaborateurs gaat van ‘te mild’ naar ‘een anti-Vlaams en/of anti-katholiek complot’ en is al evenzeer de vrucht van wankele analyse.

Ontspoorde beeldvorming maakt het erg

[p. 240]

moeilijk om enige rust in het collectief geheugen te brengen. Historici kunnen daar wat aan doen: zij zijn als het ware mythenjagers die de confrontatie met het verleden op een meer zakelijke basis aangaan. Het nieuwe boek van Lode Wils, dat via de geschiedenis van een Vlaamse cultuurvereniging (het Davidsfonds) een retrospectief beeld van het België van kort voor en kort na de Tweede Wereldoorlog ophangt, is hiervan een goed voorbeeld. Wils beschrijft de Vlaamse collaborateurs, meer specifiek de grote en kleine leiders van het Vlaamsch Nationaal Verbond (VNV), als mannen in wie het zoeken naar macht, prestige en geld evengoed het gedrag bepaalde als de zorg om de belangen van de volksgemeenschap. Historicus Wils staat met deze bevinding haaks op de idealiserende zienswijze van vele flaminganten. Ook in verband met de repressie komt hij tot een ongewone conclusie. ‘Het is duidelijk dat, omdat de collaboratie in Vlaanderen veel omvangrijker was dan in Wallonië, er relatief minder en lichter is gestraft en sneller in eer hersteld, zowel administratief als strafrechtelijk’, schrijft hij (p. 270). Hij verwerpt meteen ook de fel verspreide stelling dat de repressie in allereerste instantie als een anti-Vlaamse wraakoefening te beschouwen is.

De tegendraadse visie van Wils op collaboratie en repressie is ingebed in een veel ruimer betoog, dat hij nu al een kwart-eeuw voert. Wils ziet de politieke geschiedenis van België als een nooit-eindigende botsing tussen katholieken en vrijzinnigen. Voor hem is de levensbeschouwelijke breuklijn allesoverheersend. Hij relativeert dan ook het belang van de klassentegenstellingen en, wat in België ongebruikelijker is, van de strijd tussen Vlamingen en Franstaligen. Dat koppige standpunt heeft zijn wetenschappelijk werk bevrucht en enkele verrassende, doch weldoordachte inzichten opgeleverd. Het heeft hem ook misleid en tot erg aanvechtbare conclusies gebracht. Eén ervan, in verband met de repressie, is te vinden in het boek dat hier ter sprake is. Wils ziet de repressie als het zoveelste gevecht tussen katholieken en vrijzinnigen. Vanaf de eerste dagen van de bevrijding, schrijft hij, dook in het debat over de berechting van de collaborateurs een felle tegenstelling op tussen de katholieken en de anti-klerikale partijen. De eersten predikten mildheid, de anderen stuurden aan op het gebruik van de botte bijl. Toen de katholieke partij medio 1945 uit de regering verdween, kreeg de repressie, zegt Wils, al snel de allure van een anti-katholieke operatie. Deze historicus is, met andere woorden, een aanhanger van de theorie, die in de bestraffing van de collaborateurs een vrijzinnig complot ontwaart.

Er is tegen de Wilsiaanse interpretatie van de repressie veel, zeer veel in te brengen. Zo bouwt Wils zijn these hoofdzakelijk op perscommentaren en op uitspraken van politici. Hij schrijft opiniegeschiedenis, maar koppelt aan wat hij vindt uitspraken over de feitelijkheid. Ik wijd daarover echter niet uit, maar kom onmiddellijk tot de kern van mijn pleidooi. Het is gebaseerd op een analyse van de wetgeving, van parlementaire stukken, van ministeriële circulaires, van de richtlijnen van het Auditoraat-Generaal.

De repressie: een antiklerikaal komplot?

Het is verleidelijk om de conflicten uit het verleden te herleiden tot botsingen tussen twee blokken, hier tussen katholieken en vrijzinnigen. Er is aan deze manoeuvre echter een groot

[p. 241]

risico verbonden, namelijk dat allerlei tegenstellingen binnen elk kamp over het hoofd worden gezien. Die vorm van blindheid is in het geval van de repressie bijzonder schadelijk. Aan katholieke zijde was er van eensgezindheid rond dit dossier lange tijd geen sprake. Op tal van punten was de repressie veeleer de inzet van een broederstrijd tussen katholieken. Tussen de aanhangers van wat voor de oorlog de Katholieke Vlaamse Volkspartij heette en de katholieke erfgenamen van het Vlaams-nationalisme gaapte een diepe kloof. Vooral de belgicistische katholieken (maar zij niet alleen) zagen met grote tevredenheid hoe in de repressie de ruggegraat van de Vlaams-nationale concurrent gebroken werd. Ik citeer daarover Manu Ruys: ‘De kristelijke syndikalist Jef Deschuyffeleer, de latere premier Theo Lefévre (...) en zelfs Frans van Cauwelaert oordeelden in die jaren niet alleen onrechtvaardig streng over de kollaborateurs, maar beschouwden de Vlaams-nationale gedachte als een kwaad dat definitief moest worden uitgeroeid’ (De Standaard, 22 december 1989). Zeker op het lokaal vlak (bij de zuivering van gemeenteraadsleden, bijvoorbeeld) werd op bittere wijze tussen katholieken slag geleverd. Ook katholieke kranten als De Nieuwe Standaard en Het Belang van Limburg pleitten voor een strenge repressie. Tenslotte vergete men niet dat een flink deel van de repressiewetgeving met de medewerking van katholieke politici tot stand is gekomen. Het linkse blok was nog minder homogeen. Socialisten en communisten leefden geregeld op voet van oorlog. In het socialistische huishouden waren er wrijvingen tussen de ‘Londenaars’ en zij die tijdens de oorlog in bezet België waren gebleven en premier Van Acker kwam, ook in verband met de repressie, voortdurend in aanvaring met een groep rond de latere partijvoorzitter Buset.

Wie de repressie ziet als een antiklerikaal complot, gaat er bovendien van uit dat de samenzweerders een weloverwogen plan de campagne hadden. Het is echter zeer de vraag of de politieke klasse die eind 1944, begin 1945 aantrad wel in staat was om van de bestraffing van de collaboratie een goed-geoliede zuiveringsoperatie te maken. De repressie stond in het begin, zeker in de eerste vijftien maanden na de bevrijding, zelden vooraan op de politieke agenda. De politici hadden andere, dringender kwesties te regelen. Tot in mei 1945 ging de oorlog verder. En het verzet moest ontwapend en getemd worden. Er was het probleem van de economische wederopbouw: bijna een half miljoen gebouwen was verwoest of beschadigd, honderden bruggen vernield, het spoorwegnet totaal ontredderd, de handelsvloot voor de helft verdwenen. De bevoorrading van de bevolking was in gevaar, de tekorten aan voedsel en kolen waren angstwekkend. Medio 1945 werden de beleidsverantwoordelijken overspoeld door het probleem van de repatriëring van politieke gevangenen en gedeporteerden. De repressie was in die tijd dan ook allesbehalve probleem nummer één. Op geen enkel moment was er trouwens sprake van een doordacht project met betrekking tot de bestraffing van de collaborateurs. Ten aanzien van zowel de economische als de politieke collaboratie, bijvoorbeeld, is maandenlang een zigzagkoers gevaren. (Rond het ministerie van justitie, sleutelfiguur in de repressie, speelde zich trouwens jarenlang een ware stoelendans af: tussen 1944 en 1954 is dit departement in vijftien verschillende handen geweest. Vier partijen hebben in deze carroussel meegedraaid. Continuïteit in het beleid bleef noodgedwongen achterwege.) In feite leden de politici aan een chronische onderschatting van wat de zuivering aan problemen zou meebrengen. Zij hebben veel te lang gewacht met het inzetten van mensen en middelen. Zo duurt het een vol jaar voordat de rechtbanken op adequate wijze zijn bemand. Ondertussen verbleven tienduizenden echte en vermeende collaborateurs in gevangenissen en interneringskampen. Dientengevolge dreef de repressie maandenlang op chaos en paniekbeleid. In zo'n klimaat was de ruimte voor een weloverwogen strategie van onderdrukking vrij beperkt.

Wils heeft met zijn stelling ook te weinig oog voor wat men de autonomie van het gerechtelijke systeem kan noemen. Het zijn de politici die de juridische basis waarop en de

[p. 242]

machinerie waarmee de repressie draaide hebben ontworpen, dat is juist. Maar binnen dat kader beschikten de rechters over een aanzienlijke bewegingsvrijheid. Zij konden een klacht zonder gevolg klasseren of een buitenvervolgingsstelling uitspreken. Dat is ook in ruime mate gebeurd: de 405.000 dossiers, die zijn aangelegd, hebben slechts tot zo'n 90.000 vervolgingen geleid. Zij waren het die de strafmaat bepaalden. Zij ook oordeelden over verzachtende omstandigheden en over het beroep dat vele beschuldigden hebben ingesteld. Ik kan me niet voorstellen dat ook in het korps van burgerlijke en militaire rechters een vrijzinnig of links complot is gesmeed en uitgevoerd.

De vele gezichten van de repressie

In de beeldvorming over de repressie is de ontsporing echter vooral veroorzaakt door een vermindering van het gezichtsveld. De bestraffing van de collaborateurs heeft zich in een veelvoud van gedaantes voltrokken. Te vaak is deze veelvormigheid van de repressie over het hoofd gezien. Ik werk die stelling even uit.

De repressie, die door de overheid is geleid, liep over vier sporen. Er was de berechting in het kader van de militaire tribunalen. Dat was de kern van de zaak. Deze rechtbanken behandelden hoofdzakelijk de gevallen van wapendracht, verklikking en economische collaboratie, gevallen waarvan het niet voor de hand ligt dat hier een tegenstelling vrijzinnigen-katholieken tot uiting kon komen. Een tweede luik bevat de burgerlijke zuivering of, in andere woorden, de bestraffing van de politieke collaboratie. Het was in handen van de krijgsauditeurs en, in beroep, van de civiele rechtbanken. De sanctie was het levenslang verlies van alle burgerlijke en politieke rechten, uiteraard ook het kiesrecht. In het begin is deze vorm van repressie vermoedelijk voor politieke doeleinden gebruikt. Begin 1946, vlak voor de eerste wetgevende verkiezingen, verloren niet toevallig vele duizenden langs deze weg hun stemrecht. (Deze ingreep heeft de CVP zonder twijfel schade berokkend.) In meer dan de helft van de gevallen evenwel zouden de getroffenen kort daarop, in beroep, in hun rechten hersteld worden. Verdachte ambtenaren, gemeente- en provincieraadsleden kwamen in de molen van de administratieve zuivering terecht. Dat was een derde luik. Hier ook was er ruimte voor partijpolitieke motieven. Tenslotte speelden, op het lokale vlak dan, de burgemeesters een rol: zij konden collaborateurs straffen door hen een bewijs van burgertrouw te weigeren. Dat certificaat was vereist in tal van zaken. Wie het niet kon voorleggen was gehandicapt. Ook hier was de partijpolitiek nooit veraf. Het valt echter te betwijfelen of in deze vorm van repressie de levensbeschouwelijke tegenstelling van enige betekenis is geweest.

De overheid was niet de enige berechter van collaborateurs. Kort na de bevrijding en, in een tweede golf, bij de terugkeer van de politieke gevangenen uit de concentratiekampen (mei 1945) is een echte volksrepressie aan het werk geweest. Zij manifesteerde zich onder de vorm van standrechtelijke executies en van plundering en brandstichting. Dit facet van de repressie is vlijmscherp, terecht trouwens, in het geheugen van velen gebrand. Wils zegt van deze trieste episode dat ze volgens een welbewust plan is uitgevoerd, dat de volkswoede niet spontaan was maar door vrijzinnig links - vooral dan de communisten - in scène

[p. 243]

was gezet. Hij vergeet echter dat België in de eerste maanden na de bevrijding in een situatie verkeerde, die de sociologen anomie noemen: een overgangstoestand waarin wet en orde grotendeels op non-actief staan - niet omdat men het zo wil, maar omdat het niet anders kan. In zulke omstandigheden is het verre van onmogelijk dat ontsporingen zich ongepland voordoen, dat in het smokkelgebied tussen legaliteit en illegaliteit apolitieke burenruzies en dorpsvetes tot een gewelddadige uitbarsting komen.

Het derde gezicht van de repressie is de zuivering die in particuliere organisaties, zoals in de Orde van Advocaten, in het katholiek onderwijs of in de christelijke arbeidersbeweging is doorgevoerd. Dit verschijnsel is in onze kennis over de bestraffing van de collaboratie één grote blinde vlek.

Collaboratie en repressie zijn de componenten van een problematische erfenis, van een onverteerd verleden. Ontspoorde beeldvorming staat de verwerking ervan in de weg. Wils heeft daar iets willen aan doen. Maar moest die ene mythe die hij ontluisterd heeft zo nodig door een andere vervangen worden?

Noot:

Dit artikel is geschreven naar aanleiding van de publikatie van wils, l., Honderd jaar Vlaamse Beweging - 3. Geschiedenis van het Davidsfonds in en rond Wereldoorlog II, Davidsfonds, Leuven, 1989, 295 p.