Ons Erfdeel. Jaargang 32

[p. 163]

Herman Gorter: een nieuwe griffel en een nieuwe lei
Wiel Kusters

WIEL KUSTERS
werd geboren in 1947 te Kerkrade. Studeerde Nederlandse taal- en letterkunde aan de K.U. Nijmegen en promoveerde aan de R.U. Utrecht. Is dichter en letterkundig publicist. Tevens bijzonder hoogleraar in de Algemene en Nederlandse Letterkunde aan de Rijksuniversiteit Limburg te Maastricht. Recente publikaties ‘De killer. Over poëzie en poëtica van Gerrit Kouwenaar’ (dissertatie, 1986); ‘Het leven op stoomschepen’ (1986); ‘X kijkt in Y. Vijf causerieën over Pierre Kemp’ (1986); ‘Raad van Alfabet’ (1987); ‘Het veterdiploma’ (1987); ‘Dit lege hart. Over J.C. Bloem’ (1987). Hij is sinds 1983 redacteur van ‘de Gids’.
Adres: Alexander Battalaan 76, NL-6221 CG Maastricht

Het kan bijna niet mooier. De geschiedenis van de Nederlandse literatuur begint vroeg in de twaalfde eeuw met deze eenzame regels in het Westvlaams, aangetroffen op het schutblad van een Latijns handschrift in Oxford: Hebban olla uogala nestas bigunnan hinase hi[c] (en]da thu, dat wil zeggen: Hebben alle vogels nesten begonnen, behalve ik en jij.

Zo lenteachtig, vol liefdesverlangen, vertonen de Nederlandse taal en literatuur zich op de eerste pagina van het letterkundig geschiedenisboek. Wanneer verderop in de twaalfde eeuw de Limburger Heynric van Veldeken, de oudste dichter uit de Nederlanden van wie wij de naam kennen, zijn minneliederen schrijft, zijn het voorjaar en de liefde opnieuw volop aanwezig. En niet veel anders is het als in maart 1889 de dan vierentwintigjarige Herman Gorter zijn lange symbolische gedicht Mei publiceert, een van de pronkstukken van de nieuwe poëzie die honderd jaar geleden het gezicht van de Nederlandse literatuur veranderde. Dat gebeurde met zo veel elan, virtuositeit en inventiviteit, dat de oudere negentiende-eeuwse literatuur zich pas in onze dagen een beetje van deze overrompeling begint te herstellen, zij het vrijwel uitsluitend in kringen van literatuurhistorici, die de voorgangers en oudere tijdgenoten van de Tachtigers lange tijd bijna alleen maar vanuit het perspectief van de al snel gecanoniseerde nieuwlichters hebben bekeken.

Het elan van Gorters ruim 4500 regels lange gedicht over het meisje Mei, haar komst op aarde, haar tragische liefde voor de solipsistische god Balder, haar zoektocht in hoger sferen, haar terugkeer op aarde en haar dood, blijkt al meteen uit de zelfverzekerde openingsregels, waarvan met name de eerste zo klassiek geworden is, dat zelfs reclamemakers hem van tijd tot tijd weten te citeren, in de veronderstelling misschien dat het hier een anoniem spreekwoord betreft:

Een nieuwe lente en een nieuw geluid:
Ik wil dat dit lied klinkt als het gefluit,
Dat ik vaak hoorde voor een zomernacht
In een oud stadje, langs de watergracht -
In huis was 't donker, maar de stille straat
Vergaarde schemer, aan de lucht blonk laat
Nog licht, er viel een gouden blanke schijn
Over de gevels in mijn raamkozijn.
Dan blies een jongen als een orgelpijp,
De klanken schudden in de lucht zo rijp
Als jonge kersen, wen een lentewind
In 't bosje opgaat en zijn reis begint.
Hij dwaald' over de bruggen, op den wal
Van 't water, langzaam gaande, overal
Als 'n jonge vogel fluitend, onbewust
Van eigen blijheid om de avondrust.

[p. 164]

 

En menig moe man, die zijn avondmaal

 

Nam, luisterde, als naar een oud verhaal,

 

Glimlachend, en een hand die 't venster sloot,

 

Talmde een poze wijl de jongen floot.

 

 

 

Zó wil ik dat dit lied klinkt, [...]

Men kan zich afvragen, welke de precieze betekenis is van de vergelijking waarmee het gedicht begint: ‘Ik wil dat dit lied klinkt als het gefluit, / Dat ik vaak hoorde voor een zomernacht / In een oud stadje langs de watergracht -’. De fluitende jongen die verderop in deze vergelijking optreedt, wordt op zijn beurt met een ‘jonge vogel’ geassocieerd, ‘fluitend, onbewust / Van eigen blijheid om de avondrust’.

Een lied, een gedicht, dat klinkt als gefluit: is dat een lied zonder woorden, een gedicht los van het bewuste denken, een taalloze vorm van expressie? Het verlangen naar een poëzie die meer is dan de ‘tijdlijk wisselenden beeldenaar / Van Liefde onsterfelijk’, om P.C. Boutens te citeren, het verlangen naar een zingen of spreken ‘Zonder smet van taal of teeken’, is nauw verwant aan de thematiek van Mei, voor zover deze bepaald wordt door de confrontatie van het vergankelijke met het onvergankelijke, van het meisje Mei met de god Balder, wiens ziel ‘geen toekomst, geen geheugen’ wil hebben en die niet voor niets juist de muziek als een provisorisch beeld voor zijn zieleleven hanteert. Er valt dan ook zeker een verband te leggen tussen het gefluit van de jongen uit de proloog en Gorters daarmee samenhangende dichterlijke intentie aan de ene kant en Balders opmerkingen anderzijds over ‘muziek, die heeft met alle dingen / Niets meer gemeen, en alle vreemde zinnen / Zijn blind voor haar, geen vormen en geen kleur / Heeft zij, zij is de lucht gelijk in heur / Afwezigheid voor 't oog en schijnarmoede’ (143). Muziek is lucht in beweging, zij ‘komt uit luchtwemeling geweld’ (57), altijd, maar bij het fluiten en zingen is dat op een wel zeer elementaire wijze het geval. Wie fluit doet dat met niets dan zijn eigen adem, er komt geen woord aan te pas, de tonen vallen samen met de eigen natuur. Het lijkt er in de eerste regels van Mei zeker op, dat Gorter naar een woordenloze taal verlangt, om daarin, in dichterlijk ‘gefluit’, het eigen wezen zo direct en zo onbewust mogelijk tot uitdrukking te brengen. Ik moet in verband met zijn dolende en fluitende jongen steeds weer even denken aan een tweetal regels van Dryden, uit ‘Cymon and Iphigenia’: ‘He trudged along unknowing what he sought / And whistled as he went, for want of thought’.

Ik heb het gevoel dat het woord nieuw, dat in de eerste regel van Mei twee keer voorkomt, daar niet twee keer hetzelfde betekent. Een nieuwe lente: dat is er een uit de eindeloze cyclus der seizoenen. Als onderdeel van deze cirkelgang is elke lente oud en nieuw tegelijk. Maar een nieuw geluid: ligt daarin niet het redeloze verlangen besloten naar een werkelijk nieuwe, nog te scheppen ‘woordenloze’ poëzie, een vorm van taalmuziek? Nog vrij vroeg in het Eerste Boek lezen wij:

Wee, wee mij, nu mijn hart mij overwint,
En mijn stem stom slaat nu dit nieuwste woord
Geboren werd...

(9)

Natuurlijk, de dichter zal de woordenloosheid van zijn taal nooit bereiken: uiteindelijk heeft zelfs de god Balder woorden nodig, niet alleen als hij spreekt, maar ook als hij zich op muzikale wijze uit in het lied dat wij hem in Boek II horen zingen. Uit dat lied is de taal niet weg te denken.

Ik denk dat Gorter in Mei op zoek is naar een nieuwe en nog ‘taalloze’ taal - men vergeve mij de paradox - en naar een ‘gedachtenloze’ poëzie, puur en onbewust. Naar een poëzie, een geheel van ‘nieuwe zinnen’ (155), die tot een zintuig kan worden voor het onzintuiglijke. Mei heeft in dit opzicht symbolistische

[p. 165]

trekken. De nieuwe, taalloze zinnen, die een soort dwalend zintuig vormen ter exploratie van het onbekende, staan los van het denken en komen in dat opzicht overeen met het gefluit waarvan in de openingsregels sprake is. De afwezigheid van het bewuste denken speelt in het gedicht een belangrijke rol, niet zelden in combinatie met ‘bewegende lucht’, een verwijzing naar het meest elementaire aspect van muziek. Het ‘nieuw geluid’ uit de eerste regel correspondeert niet alleen met het gefluit van de ronddwalende jongen, maar, enkele bladzijden verder, ook met de ‘muziek’ van de zee: ‘In het rond / Brak één geluid van water en van lucht, / En alles nieuw voor een die zulk gerucht / Nooit hoord'’. (10) In de zee is daarvóór ook al een jonge Triton ontwaakt, die op zijn hoorn blaast: ‘er viel een zacht geklank / Als zomerregen uit den gouden mond’. Een duidelijke toespeling op de proloog.

Over de afwezigheid van gedachten en met het denken samenhangende woorden lezen we in Boek II, waar gesproken wordt over de verliefde Mei:

Ze had niet één gedachte en geen woord
Kan daarom zeggen wat ze dacht, gehoord
Kan niet het teerste worden van een ziel.

(96)

Maar die onhoorbaarheid wordt genuanceerd. De zielsbeweging wordt in een vergelijking wel degelijk met geluid geassocieerd:

Zoals de aarde als er regen viel,
Zomerregen druppelend met geruis,
Uren aan uren dat een warm gebruis
Het hele woud vult onder hoge kronen
[...]
Zo was het innigste dier jonge vrouw

Mei is hier, op zoek naar Balder, voor de duur van een dag en een nacht in zichzelf verzonken geraakt, ‘mijm'rend bij zich zelve’. Maar bij het zien van twee jonge goden die zich met ‘flikkerende voeten’ over de hemelzee voortspoeden, vrolijk lachend als de tritons in Boek I, ‘'t was als toeten / En stoten op jachthorens’, staat zij op en doorbreekt haar tijdelijke indolentie, ‘ademend diep in / Als een ontwaakte en een nieuwen zin / Voelde ze in zich als een zeebries waaien’ (97). Het vermogen Balder te ontdekken in de oneindigheid die hem omgeeft, lijkt hersteld. Als ik het goed zie, betekent ‘nieuwen zin’ hier niet alleen ‘nieuwe begeerte’, ‘nieuwe gemoedsgesteldheid’, maar is het ook een verwijzing naar de nieuwe, ‘taalloze’ taal waarover ik sprak, een allusie op het ‘nieuw geluid’ uit de aanhef van het gedicht. Om Mei in aanraking te kunnen brengen met de bovenzinnelijke, etherische Balder heeft de dichter ‘nieuwe zinnen’ nodig en zo'n ‘nieuwen zin’ laat hij Mei nu voelen. Het is net of zowel Mei als de dichter zelf hier, door het nogal extravagante, op Homerische wijze uitgewerkte beeld van twee jonge goden die voortsnellen als wielrijders - ik kan de passage nu niet citeren - na een impasse opnieuw in beweging komen, door een autonoom opduikende gloednieuwe en in de mythologische context gedurfde vergelijking.

Er zijn van de ideale taalloze taal, los van het bewuste denken, vrij wat voorbeelden te geven. Ik herinner aan de wijze waarop volgens Balder de mens de aanwezigheid van zijn eigen ziel kan ervaren (141-142). Ook in die passage spelen ‘adem’ of ‘wind’ - en daarmee de meest elementaire muziek - een opvallende rol. Het gaat hier, zoals duidelijk mag zijn, om een uiteindelijk toch illusoire dichterlijke mogelijkheid, want letterlijk genomen is ‘taalloze taal’ niets anders dan ‘verstomming’ of ‘pure muziek’ en Mei bestaat niet uit witte bladzijden. Het gaat hier dan ook om niets anders dan een nieuw dichterlijk ideaal, dat wordt afgezet tegen een andere, oudere, retorische praktijk: die van het gedicht als de welsprekende formulering van een aan het schrijven voorafgaande kant-en-klare gedachte of ge-

[p. 166]

dachtengang. Deze gangbare praktijk doet Gorter verlangen naar een nieuwe griffel en een nieuwe lei. In het ‘gefluit’ van zijn gedicht krijgt de taalmuziek een kans, het onbewuste, het avontuur van een autonome taal. Dat maakt Mei tot een bij uitstek modern gedicht.

In een bijzonder lezenswaardig artikel over het Derde Boek hebben J.D.F. van Halsema en Margaretha H. Schenkeveld in 1982 gewezen op een belangrijke ontwikkeling die zich in het voorjaar van 1889 in Gorters poëzie-opvatting moet hebben voorgedaan onder invloed van fragmenten uit Van Deyssels roman Een Liefde. Omdat deze evolutie in 1890 uitliep op Gorters sensitivistische Verzen, spreken Van Halsema en Schenkeveld van ‘proto-sensitivistisch’. Van dit proto-sensitivisme vinden zij vroege sporen terug in het Derde Boek van Mei, onder andere in deze passage:

Ik hoord' en zag het ook wel, duizelde
Mijn hart niet zo in mij en suizelden
Mijn oren niet en sloten mijne ogen
Niet bijna toe. Ik dacht niet, er bewogen
Nieuwe zinnen in mij, terwijl ik zat
Ver in het duister [...]

(154-155)

Van Halsema en Schenkeveld vatten de woorden ‘nieuwe zinnen’ hier op als ‘nieuwe sensaties’ en beperken zich tot deze betekenis. Maar het gaat hier naar mijn mening toch ook en misschien zelfs vooral over een nieuwe, autonome taal, die zich in de dichter roert en naar buiten wil. Negentien regels verder begint een passage waarin de stilte zwanger raakt van nog onhoorbare taal, ‘Geluid dat komen zou’ en dat er dan ook plotseling Is. Taal zonder woorden: het gefluit (!) van een nachtegaal.

Alles was donker en de stilte wenst' er
Klanken en woordgeraas, en aamde zwaar
Van haar naar mij, van mij tot haar, een schaar
Van lange zuchte' in hangende gewaden.
Terwijl de stilte peinsde om te raden
Geluid dat komen zou, terwijl ze ried
En peinsde nog en luisterde, een lied
Speelde daar al en floot een nachtegaal.
Het werd geboren uit de stilte, taal
Van stilte zelf, alsof het zwijgen sprak,
Onmerkbaar overgaand in spraak die brak.

Ik denk dat de ‘nieuwe zinnen’ waarvan in Mei sprake is, niet uitsluitend op ‘proto-sensitivisme’ in het Derde Boek hoeven te wijzen, maar dat zij, als echo van het ‘nieuw geluid’ uit de eerste regel van het gedicht en ‘dit nieuwste woord’ (9) van enkele bladzijden verder, ook op het symbolistische ideaal van een ‘woordenloze’, dat wil zeggen zo min mogelijk voorgevormde, tastende en zoekende, autonome taal kunnen duiden.

De tussen haakjes geplaatste cijfers verwijzen naar de paginering van Herman Gorter, Mei. Een gedicht. Tekstverzorging door Garmt Stuiveling. Amsterdam, Uitgeverij Bert Bakker, 1981 (= achtste druk).
Het artikel Nieuwe zinnen van j.d.f. van halsema en margaretha h. schenkeveld werd gepubliceerd in het jaarboek Voortgang, III, 1982 (Vrije Universiteit Amsterdam), p. 83-97.