Ons Erfdeel. Jaargang 31

[p. 542]

Astrid Roemer (^o1947).

[p. 543]

‘Mijn portret van letterhout’
Over de romans van Astrid Roemer
Wim Rutgers

WIM RUTGERS
werd geboren in 1941 te Dinxperlo. Studeerde Nederlands aan de School voor Taal- en Letterkunde te Den Haag. Docent Nederlands aan het Colegio Arubano te Aruba. Publiceerde ‘De Caraïbische jeugdboeken van Miep Diekmann’ (1984) en‘Dubbeltje lezen, stuivertje schrijven’ (1986).
Adres: De Mate 26, NL-8051 VT Hattem

Astrid Roemer (^oParamaribo 1947) debuteerde in 1970 met een poëziebundel Sasa, onder het pseudoniem Zamani. Ditzelfde pseudoniem gebruikte ze nog weer in haar laatste roman van 1987, Levenslang gedicht, daarmee haar gevoel voor continuïteit bevestigend in haar eigen werk. Dat ze ook belang hecht aan de traditie van de Surinaamse literatuur bewijzen haar citaten van Albert Helman en het gebruik van orale literaire elementen.

Er is een duidelijke evolutie in haar werk aanwijsbaar. In haar poëzie zie ik die van de sociaal-politieke protestpoëzie in Suriname uit haar eerste bundel naar de bij het Westerse feminisme aansluitende ‘liederatuur’ in En wat dan nog?! (1984) en NoordzeeBlues (1985). Maar haar poëzie wil ik hier verder buiten beschouwing laten, evenals haar toneelwerk en haar essays over Surinaamse literatuur.

Sociaal-realisme

In haar proza is een vergelijkbare ontwikkeling. In 1976 publiceerde ze de dunne novelle Waarom zou je huilen mijn lieve, lieve, die eind 1987 werd herdrukt. Daarin beschrijft ze het lot van een Surinaamse lotenverkoper, die zijn laatste lot niet kwijtraakt. Maar hij heeft het geluk van zijn leven, want hij wint er de honderdduizend mee... Het verhaal loopt echter minder florissant af dan men zou vermoeden: onder de oppervlaktelaag van het verhaal spelen verdriet, ziekte, armoede, ouderdom, woonellende en dood een belangrijke rol. Daarom is deze novelle in de eerste plaats een sociale aanklacht.

Al twee jaar voor deze novelle had Astrid Roemer in Suriname Neem mij terug Suriname gepubliceerd, dat in 1983 in bewerkte vorm onder de titel Nergens ergens opnieuw verscheen. De jonge Benny Musendijck verlaat om een teleurgestelde liefde zijn geboorteland, waar hij op een postkantoor werkte, en gaat naar Nederland. Via Benny maken we kennis met een aantal figuren van verschillende herkomst en professie, die samen verschillende aspecten van de Surinaamse groep en van de minderheden-samenleving in Nederland vor-men. Het verhaal begint met de aankomst van Benny in Nederland; aan het einde vertrekt hij weer, ditmaal teleurgesteld omdat een ‘vriend’ Benny's vriendin gedood heeft. Hij komt en gaat beide keren wegens de onmogelijke liefde voor een vrouw. Maar zijn Surinaamse geliefde Tamara zal er bij zijn terugkomst niet meer voor hem zijn. Voor Benny is er geen Tamara (= morgen) meer. Benny is ‘nergens ergens’ - hij is nergens thuis. Dat is zijn situatie; anderen hebben het op een akkoordje gegooid met hun positie in Nederland of in Suriname.

[p. 544]

Nergens ergens is een bewerking van Neem mij terug Suriname, dat zich afspeelde in de tijd rond de grote migratie in de jaren zeventig voor de onafhankelijkheid. Dit boek was een protest tegen de vlucht naar de vleespotten van Nederland. De bewerking is in grote lijnen dezelfde gebleven, maar in de details zijn sterke verschillen. Behalve de andere tijd die de verschillende versies behandelen, is het belangrijkste verschil de veranderde positie van de Surinamer. Astrid Roemer heeft de tweede versie in de situatie van ongeveer 1980 in Nederland geplaatst: Benny is groepswerker bij heroïneverslaafden, de Turkse gastarbeiders, de Centrumpartij. De Surinamer is hierdoor meer deel van de ‘minderheden’ uit Nederland geworden. Nieuw is ook de reactie op de Surinaamse revolutie, waar eigenlijk geen standpunt voor of tegen gegeven wordt:

‘Het militaire regime in Suriname was overgegaan tot executie: de Nederlandse pers was verontwaardigd! De Surinaamse gemeenschap was chaotisch!’

Anders is ook de veel grotere eenzaamheid van Benny. Terugkeer naar zijn vaderland zal hem nu geen oplossing meer brengen, wat in de eerste versie wel gesuggereerd werd. Astrid Roemer geeft met Nergens ergens haar visie op de positie van de Surinamer in Nederland in de jaren tachtig. Met het al of niet Nederlandse paspoort zijn ze daar toch niet thuis; naar het Suriname van dat moment kunnen ze niet terug. Vrijheid is nergens, men hosselt maar wat, ieder op zijn eigen manier...

Doorbraak

Astrid Roemer is als auteur lang onopgemerkt gebleven. Haar in Suriname gepubliceerde dichtbundel Sasa en haar roman Neem mij terug Suriname gaven haar in eigen land wat bekendheid; zo was het ook met de novelle Waarom zou je huilen mijn lieve, lieve die in Nederland werd uitgegeven, maar waarmee ze nog niet tot een Europees lezerspubliek doordrong. Pas met Over de gekte van een vrouw (1982) zorgde Astrid Roemer voor een geheel eigen geluid in de Nederlands-Caraïbische literatuur. Dat was haar grote doorbraak naar het Europese lezerspubliek. In deze grote roman beschreef ze de positie van een vrouw in Suriname, die te gronde gaat aan masculien maatschappelijk normbesef, dat haar vrouw-zijn ontkent. Vooral in feministische kringen had haar roman veel aandacht (Zie over deze roman Ons Erfdeel, 1984, nr. 3, p. 436).

Analyse

Wanneer het zo is dat literair leesgenot het produkt is van beschouwing én beleving, dan moet ik constateren dat deze twee voor mij met elkaar in botsing komen zodra ik me met het werk van Astrid Roemer bezig houd. Het valt daarbij vrij gemakkelijk me emotioneel onder te dompelen door middel van haar evocaties van stemmingen, haar bezwerende stijl die ze in een overrompelende beeldenrijkdom over me uitwerpt in een veelheid van fragmenten die als een niet aflatende stroom op mij als lezer afkomen. Maar ze stelt me voor problemen als ik haar romans ook als intellectueel analytische werkstukken beschouw, die verklaard en geduid kunnen en moeten worden in hun logisch-structurele samenhang. Dat was het geval met Over de gekte van een vrouw, dat geldt ook weer voor de grote roman Levenslang gedicht (1987), hoezeer de uiterlijke structuur daarvan bij nauwkeurige lezing wel helder blijkt. Deze roman verkent de positie van een in Suriname opgegroeide vrouw in Nederland.

Vier Deleu van elk drie hoofdstukken symboliseren samen heel systematisch de jaargetijden en de twaalf maanden, waarbij lente en herfst in Nederland de kleine en grote droge tijd en de grote en kleine regentijd in Suriname omspannen. Groei en oogst, droogte en regen lopen bovendien parallel met vroeger en nu,

[p. 545]

jeugd en volwassenheid. Samen vormen ze de tijdssymboliek voor het leven van een mens, geplaatst tegen de achtergrond van een stuk ontwikkeling van het land Suriname zelf: de tijd voor de onafhankelijkheid in 1975 en eenzelfde periode van tien jaar daarna, inclusief de ‘revolutie’ van Bouterse en zijn militairen. Deze uiterlijk rationele want bedachte struc-tuur wordt vervolgens ingevuld met een scala van fragmenten waarin de verteller vooral aan de emotionele leesbeleving appelleert.

Fabel

Een ik-figuur groeit op in Paramaribo. Haar moeder is danslerares, haar Cubaanse vader kent ze niet dan van een aantal brieven die ze later vindt. Wel wordt haar familiegeschiedenis uitvoerig getekend, vanaf haar overgrootvader. Ze heeft een jeugdvriend Chris die een vondeling is, een vriendin Y. Als ze nog op school is begint ze een verhouding met een getrouwde jurist met wie ze later in het huwelijk treedt.

Ongeveer 1967 - het is niet geheel nauwkeurig te bepalen - vertrekt ‘ik’ naar Nederland, waar ze minstens tien jaar woont. Een tijdlang verblijft de achttienjarige Jamaicaanse X in het kinderloze gezin. Haar schoonmoeder sterft, waarna haar Surinaamse schoonvader bij haar komt inwonen, wat een verwijdering met haar man inhoudt, die nog versterkt wordt als deze haar slaat op haar dertigste verjaardag. Haar man vertrekt plotseling, wegens frauduleuze handelingen, naar Suriname.

‘Ik’ begint een lesbische verhouding met een docent, die na een aantal maanden verbroken wordt wegens een foto die deze maakt van de nog slapende hoofdfiguur; later trouwt de docent.

De ik-figuur, die beeldhouwster is geworden, bezoekt haar geboorteland - het is inmiddels de tijd van het militaire regime. Met haar moeder vlucht ze tijdens een schietpartij in een korjaal de zee op; garnalenvissers brengen hen weer terug naar Paramaribo. Waarschijnlijk krijgt ze daar werk in het L.P.I.

Terwijl de auteur in Oso 1/1 (1982) juist wees op het communicatieve karakter dat elke literatuur moet hebben, maakt ze het zelf de lezer daarin erg moeilijk. De lézer moet de lijnen trekken, waarvan ik er één wil laten zien: van de jeugdliefde Chris naar de liefde voor vriendin Y, van het huwelijk met de jurist naar de lesbische gevoelens van en voor X en de lesbische verhouding met de docent. Iedere keer mislukken de contacten; wat overblijft zijn moeder, de familie en de herinnering.

Thema

De verteller in Levenslang gedicht spreekt tot een ‘je’ - personages hebben onpersoonlijke aanduidingen als X, Y, de jurist, etc. geen van hen heeft een echte naam. Ik heb lang zitten denken wie die aangesproken ‘je’ is en ik heb tenslotte geconcludeerd dat het verschillende personages lijken maar dat het uiteindelijk de ‘herinnering’ is die aan het papier wordt toevertrouwd: ‘...ik heb de tijd genomen om een kameraad te bedenken - als jij...’

Het thema van de roman is daarom het schrijven zelf. Dat wordt nog weer benadrukt door de grote aandacht voor het woord - citaten uit de bijbel en auctoriële beschouwingen over het schrijfproces, over stijlproblemen als herhalingen, metaforen enz. Levenslang gedicht gaat over het schrijvend reconstrueren van een levensgeschiedenis. Wie is (ben) ‘ik’ (ik) geworden; hoe is ‘ik’ geworden tot wat ik nu ben?

De ik-figuur is niet voor niets beeldhouwster en werkt aan het beeld van haar familiegeschiedenis:

‘Het is als met mijn portret van letterhout: de contouren van een mens beginnen duidelijker te worden, maar mijn zelf is nog te diep in het hout verborgen... Daarom ben ik voorzichtig begonnen met mijn onthullingen. En het is als met het hout: hoe dieper het wordt

[p. 546]

geraakt hoe kwetsbaarder het beeld is - en ik wil niet de brokstukken zien van iets wat nooit heel is geworden... De vier wandpanelen waarin ik de seizoenen heb gesneden gaan met mij mee terug. Soms schrik ik van de reliëfs - het zijn een vrouw en een man die een dans uitvoeren... het kunnen mijn voorouders zijn, mijn ouders, mijn echtgenoot en ik...’

Maar ook zegt de verteller: niemand zal zich geheel aan anderen en aan het woord overleveren. De discrepantie tussen expressie en communicatie die ik als hinderlijk ervaar als lezer, is functioneel omdat de auteur zich niet zonder meer aan de lezer wil overleveren: ze openbaart haar leven in verhulde vorm.

Traditie

Met haar romans plaatst Astrid Roemer zich qua vorm in de Surinaamse schrijftraditie als van Edgar Cairo die een soortgelijk construerend bouwprincipe hanteert als hij door middel van fragmenten tot een geheel komt. Een dergelijke mozaïek-structuur is ook te herkennen in het prozadebuut Landgenoten van de jongere Surinamer Rabin Gangadin.

Thematisch gezien is het zoeken naar het ‘zelf’ illustratief voor het integriteitsthema van de Caraïbische literatuur; Astrid Roemer schept in haar romans een feministische variant daarvan, waarmee ze evenwel eerder aansluit bij westerse en zwarte Amerikaanse auteurs dan schrijfsters uit het Caraïbische gebied zelf.

Astrid Roemer heeft zich ontwikkeld van het aanvankelijk sociaal realisme in de Surinaamse literatuur, via de migrantenroman en het opkomen voor de rechten van de Surinaamse vrouw tot een sterke stem voor de verdediging van de minderhedenproblematiek in Nederland, waarin ze als strijdbare zwarte feministe in de voorste linies staat.

Ze is de weg gegaan van diverse Surinaamse auteurs die langzamerhand losraken van hun Surinaamse vaderland: haar thematiek en de uitwerking daarvan wordt gezien vanuit haar optiek in Nederland, niet meer zoals het op dit moment in Suriname zelf gebeurt. Ze sluit aan bij wat er op dit moment leeft bij de minderheden in Nederland.

Haar ontwikkeling maakt duidelijk dat er langzaam maar zeker twee soorten ‘Suri-naamse’ literatuur ontstaan: een in Suriname die gericht is op het eigen land, en een als minderhedenliteratuur in Nederland met een eigen thematiek.

Bibliografie:

Poëzie: Sasa (1970); En wat dan nog (1984); NoordzeeBlues (1985).

Proza: Neem mij terug Suriname (1974); De wereld heeft gezicht verloren (essay, 1975); Waarom zou je huilen mijn lieve, lieve (1976, 1987²); Over de gekte van een vrouw (1982, 1985²); Nergens ergens (1983, 1987²); Levenslang gedicht (1987).

Daarnaast heeft Astrid Roemer diverse toneelstukken en hoorspelen geschreven; ook verscheen er in 1987 een langspeelplaat Wat heet anders Kinderen zingen intercultureel.