Ons Erfdeel. Jaargang 29

Hermine de Graaf: kostschoolmeisjeshandschrift

Na het in Nederland veelbesproken en succesvolle debuut van Tessa de Loo, De meisjes van de suikerwerkfabriek (1983), werden we door een ware golf vrouwelijke debuten overspoeld. Men kreeg de indruk dat de grote Nederlandse uitgeverijen uit de massa ingezonden manuscripten snel een concurrent voor Tessa de

[p. 590]

Loo te voorschijn wilden toveren. Binnen de twee jaar debuteerden: Hermine de Graaf met Een kaart, niet het gebied (bekroond met de eerste Geertjan Lubberhuizenprijs), Marja Brouwers met Havinck (het beste van de reeks), Nelly Heykamp met Onttroning, Koba Swart met Nora een val, Fleur Bourgonje met Spoorloos, Gerda Meijerink met De vrouw uit het Holoceen en Vonne van der Meer met Het limonadegevoel. De meeste van deze vrouwelijke debutanten werden door de media zo toegejuicht, dat men het hart vasthield voor hun tweede boek.

Die stap heeft Hermine de Graaf (^oWinschoten 1951) gezet met De zeevlam, haar tweede verhalenbundel. Haar debuut vind ik een boeiende autobiografie-in-afleveringen. De hoofdpersonen zijn haast altijd jonge vrouwelijke ik-figuren van 16 of 17 jaar. Ze vernietigen hun verleden, hun moederlijk nest, maar hebben er de grootst mogelijke moeite mee om een nieuwe ruimte te vinden waarin ze zich kunnen ontplooien. Vervolgens vluchten ze maar in de literatuur, in de fantasie. Op die wijze treden ze in het spoor van hun geliefde, wereldvreemde vader en verwijderen ze zich van de gehate dominante moeder. Met veel fijngevoeligheid en subtiliteit dringt Hermine de Graaf door tot de tere psyche van jonge meisjes. Maar tegelijk toont ze haar beperkingen: haar mini-wereld weet niet altijd te boeien, maatschappelijke analyse ontbreekt geheel, haar stijl in ‘kostschoolmeisjeshandschrift’ streelt, wiegt in slaap. Bovendien zijn haar verhalen zeer ongelijk van waarde. Zo bereikt ze in haar nieuwe bundel De zeevlam slechts een behoorlijk niveau in drie teksten: het titelverhaal, Sneeuwval en Noordnoordoost.

De zeevlam is een erg mooi verhaal. Het gaat om een fijngevoelig, wat introvert meisje, de negentienjarige Katja. Ze blikt terug op een beslissende anekdote: tijdens een waddentocht weigert ze mee te doen aan de seksueel

Hermine de Graaf (^o1951).

geladen spelletjes van haar vrienden. Op dat ogenblik komt ze volledig los van haar vertrouwde omgeving en zal ze er nooit meer haar weg in terugvinden. Katja is van haar vijfde jaar af opgevoed door haar grootvader Kurt, een man vol fantasie, die haar verhalen vertelt over de ‘halfland-halfwaterwereld’ waarin ze samen leven; 's winters leest hij voor uit Max Havelaar. In de fantasiewereld van Kurt kan ze vluchten voor de harde en genadeloze buitenwereld, waartoe ook haar vrienden blijken te behoren. De kracht van het verhaal ligt in de verfijnde prozatechnieken die Hermine de Graaf onopvallend gebruikt. Het dreigende bestaan wordt ver-taald door het zeevlammotief, de ‘plotseling binnendrijvende mist van de zee’: ‘Je krijgt er een gevoel van alsof je iets verkeerds hebt gedaan, alsof alles fout is’. Maar de zee zelf is troostend en romantisch geladen. In haar verbeelding maakt ze zeiltochten met de Argo op weg naar het Gulden Vlies; vanuit haar jonge-meisjeskamer ziet ze de tere pasteltinten van de zee, hoort ze het gekrijs van de zeemeeuwen. Ook heeft ze een immense schelpenverzameling. De zee heeft het verhaal zo doortrokken, dat de hele metaforiek erdoor bepaald wordt. Het meisje noemt zichzelf een slijkgaper, ‘die zijn lange sifo boven het wateroppervlak strekte om de anderen in de gaten te kunnen houden, maar die zelf in een zanderige slikbodem verscholen zat’. Dat beeld typeert erg goed de houding van de ik-figuur, die kijkt

[p. 591]

naar het leven zonder eraan te participeren. Ook het erotische jargon is doordrongen van zeetermen. Haar ‘heiligste der heiligen’ noemt ze een oester, of een tere platschelp; de jongetjes hebben een zeepiertje of een slijkgapertje. Haar bronchiën vertakken zich in prielen en geulen en ze hapt naar lucht als een vis.

In een ander mooi verhaal, Sneeuwval, is het geliefde vluchtoord van de natuur het ijle hooggebergte boven de boomgrens. De ik-figuur is dit keer een gevoelige en romantische jongen. Olga, die meeklimt, verwoordt wat ze voelen: ‘Boven op de top voel ik me goddelijk, op het dak van de wereld waar scherpe stukjes ijs door de wind in je gezicht geblazen worden. Je hart maakt sprongetjes, het wil nog hoger’. Alleen: de mens die hoog wil vliegen is als Ikaros. De witte dood slaat toe.

Ook het laatste verhaal uit de bundel, Noordnoordoost, is erg geslaagd, te meer daar de milieuproblematiek van de (wadden)zee de thematiek nog verrijkt. Na meer dan drie jaar afwezigheid komt de ik-figuur terug in het door zijn verongelukte ouders verlaten eilandhotel. Het eiland laat hem niet los: in de stad voelt hij zich niet thuis; in de afgelopen drie jaar heeft hij geen enkel probleem wezenlijk kunnen oplossen. Hij is arts, maar kan zichzelf niet genezen van het leven. Hij is naar het eiland teruggekeerd omdat hij nu al dagen in angst leeft dat hij aan zijn lot zal worden overgelaten. Het eiland, het verlaten hotel, het lezen van Musil redt hem, maar ook ‘Mijn geschrijf is een laatste poging om de illusie te bewaren dat ik niet in mijn passiviteit zal verzanden. Ik begrijp de wereld niet. Ik sla geen goed figuur’. Tegelijk weet hij dat het eiland hem niet eeuwig kan beschermen. Hij moet zich tegen het leven harden. Het heen en weer geslingerd worden tussen het eiland en het vasteland krijgt een concrete gestalte in de tegenstelling tussen de dromerige Klara, die ook een boek schrijft, en de meer praktisch aangelegde Martha. Deze onleefbare tweespalt zal hij schrijvend moeten overwinnen.

De andere vier verhalen uit de bundel hebben alle een tekort: Wat een schitterende bruidsjapon heeft een nogal enge, madurodam-achtige, kleinschalige thematiek, Waar is de horizon? is veel te breedvoerig en heeft geen spankracht, Dooie visjes is onwaarschijnlijk en mist authenticiteit en Blijf je eten? lijkt alleen maar diepzinnig. Toch is het tweede boek van Hermine de Graaf geen ramp geworden, zoals vele tweede publikaties van behoorlijke debutanten. Haar beste verhalen zijn behalve gevoelig-romantisch ook helderanalyserend. De weemoedige terugblik naar de romantische jeugd op eilanden of boven de boomgrens wordt steeds genuanceerd door het verlangen volwassen te willen worden en het harde leven aan te kunnen. Het schrijven is daartoe de beste weg. In haar mooiste verhalen bereikt ze het niveau van Oek de Jong en Léon de Winter.

Hugo Bousset

hermine de graaf, De zeevlam, Meulenhoff, Amsterdam, 1985, 236 p.