Ons Erfdeel. Jaargang 29

[p. 529]

Het Martens-Lubbers effect
Wynold Verwey

WYNOLD VER WEY
werd geboren in 1951 te Amsterdam. Studeerde internationale economische betrekkingen aan de Erasmus Universiteit te Rotterdam. Hij is correspondent van NRC Handelsblad te Brussel.
Adres: 52, rue du Bilot, B-1460 Ittre

‘Sommigen vinden mij kil. Dat is mijn afweging, mijn manier van leven. Het laten gaan van je gevoel in de politiek kan feller kleuren, ten goede werken in het enthousiasmeren. Maar het kan mensen op andere punten diep grieven, pijn doen zelfs. Ik wil zorgvuldig zijn en mensen niet negatief raken en beledigen’, aldus premier Ruud Lubbers begin dit jaar in een vraaggesprek.

Wilfried Martens, voor de zesde keer premier van een naar hem genoemd kabinet, zei het op een speciaal grammofoonplaatje zo: ‘Het leven dat ik hier ken is maar een voorbereiding op een ander leven. Een leven dat niet onopgemerkt voorbij gaat, dat voor de ganse samenleving iets betekent. Ook als de ster maar even heeft geflikkerd, dat ze toch heeft geflikkerd’.

Voor Lubbers was het de eerste keer dat hij in het openbaar iets over zichzelf zei. Voor Martens niet helemaal, maar voor hem was het de eerste keer dat hij zich per boek én grammofoonplaatje tot de kiezer wendde. Beide politici hebben als gemeenschappelijke kenmerken dat bovenstaande huis-tuin-en keukenfilosofieën werden uitgesproken in het kader van de Nederlandse (21 mei 1986) en Belgische (13 oktober 1985) verkiezingscampagnes. Beide lijsttrekkers boekten toen onverwachte en eclatante verkiezingsoverwinningen. En in beide gevallen ging het om overwinningen waarbij de verkiezingsbeloftes neerkwamen op voortzetting van de harde bezuinigingsoperaties die in de daaraanvoorafgaande regeerperioden waren ingezet. Eveneens gold in beide gevallen dat de opinie-onderzoekers bij de neus werden genomen. De conclusie luidde dan ook alom dat België zijn ‘Martens-effect’ vierde en dat de Nederlandse christendemocratische campagneleiders vervolgens de Vlaamse ervaringen verwerkten tot een ‘Lubbers-effect’. Het ligt voor de hand om de Vlaamse situatie over de Nederlandse heen te leggen en te beweren dat er nauwelijks verschillen zijn. Dat is niet juist. Er zijn zeer veel verschillen tussen de Belgische en Nederlandse politieke situatie.

In Nederland heeft een deel van de verkiezingsstrijd in het teken gestaan van de toekomst van de Nederlandse kernenergie - uiteraard naar aanleiding van de ramp in Tsjernobyl. Verder heeft, vooral via de televisie, het euthanasie-vraagstuk een rol gespeeld - en dan vooral bij de confessionele kiezers. Tenslotte hebben de traditionele christelijke en socialistische tegenvoeters rekening moeten houden met een poging tot reïncarnatie van de links(?)liberale(?)-socialistische(?) partij D'66.

In België lagen de kaarten voor 't eerst sedert decennia vrij duidelijk: het ging er

[p. 530]

eigenlijk hoofdzakelijk om de socialisten in beide landsgedeelten het zwijgen op te leggen. In de praktijk bleek dat niet moeilijk. De socialistische beweging stond immers niet als één man tegen Martens-V op. In Wallonië zorgde PS-voorzitter Guy Spitaels ervoor voldoende kaarten op tafel te houden om in te kunnen springen indien het tussen de christendemocraten en de liberalen zou mislopen. In Vlaanderen richtte de SP zich bij gebrek aan overtuigingskracht op sociaal-economisch gebied dan maar op de plaatsing van de 16 kruisvluchtwapens in Florennes. De Vlaamse socialisten hebben daarbij gesteld dat dat wapentuig ‘binnen enkele weken na de verkiezingen weg moet’ en daarmee de hand naar de kiezer toe overspeeld. Die kiezer was de kruisraketten - laat staan het dorpje Florennes - immers al lang vergeten. Dit bij elkaar maakt het moeilijk om vol te houden dat het Lubberseffect een kopie is van het Martens-effect. Zelfs kan worden betwijfeld of persoonsgebonden effecten in deze omvang kunnen bestaan in twee hyperverdeelde democratieën als België en Nederland. De enige overeenkomsten tussen de stembusslagen tussen Vlaanderen (er staat niet: België) en Nederland die mij redelijk voorkomen zijn de volgende. De kiezer moest zich in beide gevallen uitspreken over de toekomst van een christelijk-liberale coalitie die niet alleen een bezuinigingsplan voor een groot deel had uitgevoerd maar bovendien nog veel meer onprettige boodschappen op stapel had staan. In beide gevallen kan gezegd worden dat de betrokken regeringen, in meerdere of mindere mate geholpen door de opleving van de internationale conjunctuur, enig succes hebben geboekt met hun respectieve economische ingrepen. Gemiddeld genomen, wel te verstaan, want er hebben grote bevolkingsgroepen zeer zware koopkrachtsverliezen geboekt.

Daarnaast is er een ander verschijnsel dat wellicht in de nabije toekomst belangrijk blijkt te zijn. Dat is het gebrek aan overtuigingskracht, organisatievermogen en vernieuwingsdrift dat in beide landen door de grote oppositiepartijen ten toon werd gespreid. In Nederland heeft de Partij van de Arbeid zich conservatief getoond met de handhaving van oudpremier Joop den Uyl, waarvan de kiezer - hoe is het toch mogelijk - al van te voren wist dat hij als partijaanvoerder zou vertrekken. Bovendien viel Den Uyl geheel in 't niet bij moderne en niet-onhandige communicators als Lubbers, CDA-voorzitter Piet Bukman, de inmiddels verdwenen liberale minister Pieter Winsemius en de toenmalige PvdA-kroonprins Wim Kok. Verder had de Partij van de Arbeid geen overtuigend sociaal-economisch alternatief voorhanden. En tenslotte is de PvdA nogal wild omgesprongen met de ‘fall-out’ van Tsjernobyl: toen de regeringspartijen meldden dat eerst nader onderzoek nodig was voordat voortgegaan kon worden met de bouw van nieuwe kerncentrales (zonder overigens afbreuk te willen doen aan het principebesluit dat er nieuwe centrales moeten komen), toen zat de PvdA met de mond vol tanden.

In België heeft zich zo ongeveer hetzelfde verschijnsel van volstrekte machteloosheid van de socialistische oppositie voorgedaan. In Wallonië is Guy Spitaels er met zijn ‘Socialisme van de redelijkheid’ niet in geslaagd zich ook op te werpen als een interessante gesprekspartner. De Vlaamse socialisten zijn, zoals eerder gesteld, volledig gestruikeld over de raketten.

Voor beide campagnes gold dat de onzekerheid van de oppositie door de regeringspartijen gedurende de laatste lijsttrekkers/voorzittersdebatten op de televisie zodanig in de verf kon worden gezet dat de zwevende kiezers terecht kwamen bij de mannen van de wijsheid en het relativeringsvermogen: de huidige eerste ministers. Dit alles neemt niet weg dat de verkiezingscampagnes zowel in België als in Nederland door de jaren heen steeds meer een per-

[p. 531]

soons- dan een ideologisch gebonden karakter hebben gekregen.

België heeft van de twee landen de oudste rechten op verpersoonlijking van de verkiezingscampagnes. Dat Belgische verkiezingscampagnes tot nu toe veel persoonlijker dan de Nederlandse zijn geweest vloeit wellicht voort uit het verschijnsel dat België wel wordt omschreven als een ‘land van gemeenten’ dat niet zo gauw lijkt te bezwijken onder de pletwals van een of andere staatsstructuur. ‘Brussel’ heeft daarop weinig vat: op gemeentelijk niveau werken de besturen dan ook opvallend efficiënt en democratisch. Dit verschijnsel impliceert dat politieke gezagsdragers over informele mandaten/opdrachten van hun kiesarrondissementen lijken te beschikken. Vaak verschijnen nieuwsberichten over politieke benoemingen van een groep stadsgenoten van de betrokken bewindsman. Het voor-wathoort-wat beginsel is in België minder omstreden dan in Nederland: in Nederland zou het bijvoorbeeld ondenkbaar zijn dat de minister van buitenlandse zaken een zitdag in zijn woonplaats Velp hield. Benoorden de grote rivieren geldt de staat als geëerbiedigd heiligdom en komt de gemeentepolitiek veelal niet verder dan vrijetijdsbesteding. Een gevolg is dat de in Nederland verkozene zijn kiezer veelal te weinig en dat de verkozene in België zijn kiezer soms iets te goed kent. Schoolvoorbeeld van dat laatste is natuurlijk Paul Vanden Boeynants die zich in 1968 de bijnaam Pol Pens mocht aanmeten omdat hij zijn verkiezingsstrijd opfleurde met balpennen, ballonnen, pensenkermissen en de, voor die tijd, unieke naamgadget ‘VdB’. En in 1979 trok Leo Tindemans bij de Europese verkiezingen 1 miljoen stemmen naar zich toe. Mochten VdB en Tindemans de vruchten plukken van Amerikaanse verkooptechnieken, anderen hebben xenofobie (burgemeester Roger Nols van Schaarbeek) of regionalistisch symbolisme (José Happart in Voeren) kunnen aanwenden om buitenproportionele stemmenwinsten

Affiche van het CDA voor de parlementsverkiezingen van 21 mei 1986.

te boeken. En premier Martens heeft naast zijn optreden op het CVP-plaatje Tempo in Vlaanderen de biografische ‘momentopname’ Een gegeven woord doen verschijnen - nota bene opgetekend door de hoofdredacteur van het grootste Vlaamse opinieweekblad Knack.

Nederland heeft met de spectaculaire verkiezingsoverwinning van het CDA echter niet voor 't eerst iets van een persoonseffect kunnen proeven. Vier jaar geleden deed Ed Nijpels van de VVD iets vergelijkbaars door in te spelen op de mislukkingen van de socialistischchristelijke samenwerkingsverbanden van de jaren daarvoor. Toch werkt de persoonlijke toer in Nederland wat lauwer en onwenniger dan in België. In Nederland is relatief veel gelegenheid voor plaatsvervangende schaamte. Er zijn geen Lubbers-potloden, Nijpels-sokken of Kok-koeken in omloop gebracht, laat staan dat Lubbers vlak voor de verkiezingen met tussentijdse memoires op de markt was gekomen. De VVD'er Theo Joekes die door de kiezer naar de Tweede Kamer werd teruggehaald

[p. 532]

nadat zijn partijleiding hem had gedegradeerd wegens zijn onafhankelijk optreden in het onderzoek naar de affaires rond het scheepsbouwconcern RSV -deze Joekes deed het eveneens zonder cadeaus.

Dat de verkiezingscampagnes aan beide zijden van de grens steeds sterker in het teken van de betrokken personen en steeds minder in dat van ideologie of verkiezingsprogramma's staan heeft wellicht enkele sociaal-psychologische redenen. In Nederland lijkt de kiezer uitgekeken op het beeld van de handenwringende christelijke politicus die dreigt te bezwijken onder de druk van alom tegenwoordige gewetensnood. De Hollander vindt dat er geregeerd moet worden. De Partij van de Arbeid vindt tegenwoordig van zichzelf dat korte metten gemaakt moet worden met de reputatie van de partij als een van kreupelen, blinden en niet-actieven. Binnen de VVD is een steeds grotere stroming die meent dat eerst moet worden nagedacht voordat het zoveelste feest kan worden georganiseerd.

Volgens Hein Picard van de Rijksuniversiteit Gent speelt in België de persoon in de politicus een steeds grotere rol. Tegen het dagblad De Morgen zei hij dat de ontkerkelijking bij de katholieken en de verburgerlijking van de socialisten de noodzaak van een surrogaat voor de oude ideologieën vergroot. Verder stelt Picard vast dat concentratie op een persoon handig kan zijn omdat het een vrij simpele aanpak vereist en wellicht dienstig is om negatieve ontwikkelingen in de partij te verdoezelen. Zowel in Nederland als in België geldt dat sprake is van nog altijd groeiende publieke afkeer van de politiek. De Belgen hebben, zoals boven al gesteld, weinig op met ‘Brussel’. De relatief hoge absentiegraad in de Kamer van Volksvertegenwoordigers is daarvoor symptomatisch. Bovendien zijn de parlementaire behandelingsprocedures uitzonderlijk tijdrovend, verre van doorzichtig en wordt het parlementaire werk onvoldoende doorgeprikt door de parlementaire pers. De hantering van bijzondere machten is hieraan natuurlijk debet.

Ook in Nederland neemt de belangstelling voor de schermutselingen op het Binnenhof zienderogen af. Wat betreft het verkiezingsnieuws moeten de kiezers het doen met ontluisterende beelden van CDA-voorzitter Bert de Vries die een glijbaan afkomt, of met Joop den Uyl die iets onduidelijks probeert te doen met een paar kegels. En bij het eerste optreden van een nieuw kabinet is het allang verleden tijd dat er een siddering van hooggespannen verwachting door de huiskamers ging zodra De Oppositieleider het Woord nam. Waar is de tijd dat vaders hun pijp weglegden als ‘Den Uyl’ het spreekgestoelte betrad? Of dat moeders het familieblad terzijde schoven zodra ‘Aantjes’ het woord nam? Nee, dat is allang afgelopen omdat de standpunten al dagen ervoor door kranten en ether zijn gejaagd.

In Nederland is het vertrouwen in de politiek sterk en schoksgewijs afgebrokkeld nadat achtereenvolgens VVD-minister Van Aardenne weigerde op te stappen wegens zijn rol in de RSV-affaire, VVD-collega Van Eekelen ondanks zijn betrokkenheid in die affaire nu onbekommerd minister van defensie is, de onluisterde VVD-leider Nijpels met alle geweld minister moest worden en dat laatste ten koste liet gaan van de aanwezigheid van Winsemius in het kabinet. Het heeft op de Nederlandse kiezer de indruk achtergelaten van geschuif, baantjesjagerij, politieke kuiperij. Trouwens, zo vragen velen zich af, hoe staat het sinds 21 mei met de betrouwbaarheid van premier Lubbers die dit alles kennelijk heeft geaccepteerd?

In België worden bovenstaande beerputten in mindere mate op straat geledigd omdat bij de samenstelling van een ministersploeg veel meer rekening wordt gehouden met de belangen van de regio's en die van de ‘standen’ (bonden, boeren, middenstand).

[p. 533]

De rol van de televisie is in Nederland belangrijker geweest dan in België. De twee landen hebben gemeen dat politieke partijen zendtijd hebben en dat zo nu en dan een poging tot een politiek debat wordt gewaagd. In Nederland bestaat bovendien de politieke rubriek Den Haag Vandaag die gedurende de verkiezingsstrijd elke werkdag een kwartier á een half uur de tijd kreeg om politici kritisch te ondervragen of in malle standen op jaarmarkten te tonen. Verder bestaat in Nederland het wekelijkse vraaggesprek met de ministerpresident dat overigens in de verkiezingsmaand mei werd stilgelegd.

In België is minder sprake van televisiedemocratie omdat politici zich daar zelden aan de tand laten voelen. Wel kwamen begin oktober politici met hun tegenstanders regelmatig op de BRT-radio of de televisienetten aan het woord - zij het meer om hun standpunt toe te lichten dan daadwerkelijk in debat te gaan. De journalisten fungeerden daarbij strikt als voorzitters en minder als medespelers. Het tweede grote verschil is dat de Belgische regering zendtijd kan vorderen ten behoeve van zogenoemde regeringsmededelingen. Van deze mogelijkheid werd gedurende de verkiezingsstrijd veelvuldig gebruik gemaakt.

Los hiervan had de CVP, de partij van Martens, volgens de reclame-deskundigen de beste en meeste overtuigende verkiezingscampagne. ‘Die partij spreekt de duidelijkste taal, heeft het beste produkt en gooit dat ook zonder scrupules op de markt. De slogan “Geen Ommekeer” laat de kiezer niet in twijfel: als je op Martens of zijn partij stemt, dan kies je voor hetzelfde beleid gedurende de volgende vier jaar. De affiche is geen meesterwerk, bevat geen publicitaire trucs, is zelfs primair te noemen, maar bevat een directe, eenvoudige en duidelijke communicatie. Of de premier er nu stuurs, afstotend, neutraal of beminnelijk opstaat, heeft weinig of geen belang want Martens is geen figuur die het van zijn uiterlijk

Affiche van de CVP voor de parlementsverkiezingen van 13 oktober 1985.

moet hebben’, meende een expert in De Standaard. De campagne van de CVP was van meet af aan duidelijk: concentratie op de persoon Martens, voortzetting van het huidige herstelbeleid met de bestaande coalitie, absoluut geen handreiking naar de socialisten en evenmin naar de ‘linksige’ Volksunie. Dat besluit viel op het CVP-congres van 22 september 1985. Het was een risico want het volk morde: er was genoeg ingeleverd, nu eens even pas op de plaats. De krant La Libre Belgique publiceerde in september dan ook een opiniepeiling waaruit zou moeten blijken dat de coalitie de meerderheid zou verliezen en dat de socialisten spectaculaire winsten zouden boeken. Het weekblad Knack kwam begin oktober 1985 met een gelijkaardige - hoewel iets minder spectaculaire - peiling op de markt. Twee zaken werden echter niet meegerekend. In de eerste plaats noteerden beide peilingen ongeveer een kwart van de stemgerechtigden die hun mening niet konden of wilden geven. Er waren dus relatief veel zwevende kiezers. De tweede vorm van ‘ruis’ was dat de kwaliteit van de concurrerende partijen het niet haalde bij het aureool van wijsheid en staatsmanschap dat de campagneleiders Martens hadden toegedacht. Voor Nederland gold - mutatis mutandis - hetzelfde: Lubbers werd gepresen-

[p. 534]

teerd als staatsman die bovende partijen geacht werd te staan. ‘Laat Lubbers z'n karwei afmaken’, was de aan degelijkheid en betrouwbaarheid appellerende leuze. Waar in België de socialisten voor rotte vis werden uitgemaakt door CVP-voorzitter Swaelen of door zijn toenmalige PVV-collega Verhofstadt deden in Nederland respectievelijk Bukman en Nijpels dat werk. Lubbers heeft zich echter nooit tégen samenwerking met de socialisten uitgesproken (wel vóór voortzetting van de samenwerking met de VVD), maar Martens heeft zich meteen gedistancieerd van de socialisten.

Tot slot een wat zorgwekkender overeenkomst tussen de twee landen: zowel de regeerstijl van Martens als die van Lubbers vertonen oligarchische trekjes waarbij de eigen familie wordt begunstigd en de oppositie neergesabeld. Martens hanteert daartoe zijn bijzondere machten plus een forse socialistenfobie, gevoegd bij een nietsontziende ijdelheid. Lubbers heeft last van uitzonderlijke bemoeizucht (hij ‘deed’ zelf o.a. de kruisraketten en de euthanasie-debatten in de Kamer), een gelijkaardige herinnering aan de socialisten, de neiging zijn ploeg als een raad van bestuur van een vennootschap te beschouwen, en tenslotte moeite om niet als geslepen te worden beschouwd. In beide gevallen moet worden nagegeven dat het, althans in het vijfde kabinet-Martens en het eerste kabinet-Lubbers, lijkt of er meer geregeerd wordt dan gezaagd respectievelijk gezeurd. In beide landen zou evenzeer moeten gelden dat het leuke van democratie bestaat in de mate van hoorbaarheid van minderheden. Dat laatste hebben het Martens-effect noch het Lubbers-effect opgeleverd. De kwaliteit van de oppositie in beide landen zal moeten uitmaken of de nu nog als ‘effect’ aangeduide verschijnselen ook langegolfbewegingen kunnen worden.