Ons Erfdeel. Jaargang 28

Oranje's leven en tijd herdacht.

Het is voor velen in Nederland en in Vlaanderen tijdens de voorbije maanden niet onopgemerkt gebleven dat Willem van Oranje in de vroegere zestiende-eeuwse Zeventien provincien een grote Opstand en revolutie heeft geleid en daarbij, in 1584, nu vierhonderd jaar geleden, te Delft werd vermoord. Een belangrijke televisiefilm, een plechtige herdenking te Delft, een paar historische congressen, vele lezingen over Oranje in talrijke steden en culturele genootschappen en tenslotte een grootse Oranjetentoonstelling te Delft (zomer 1984) en te Brussel (herfst 1984), hebben de vader des vaderlands ook soms bij het grote publiek op de voorgrond en in de belangstelling gebracht. In diezelfde reeks herdenkingen moet hierna ook gewezen worden op een nieuwe historische belangstelling, vooral vastgelegd in twee recent verschenen wetenschappelijk verantwoorde maar ook vulgariserend bedoelde publikaties, respectievelijk van de professoren A. van Deursen en H. de Schepper en van de Gentse stadsarchivaris J. Decavele.

De Nederlandse historicus A. van Deursen, hoogleraar Nieuwe Geschiedenis aan de Vrije Universiteit te Amsterdam en de Vlaamse geschiedkundige H. de Schepper, hoogleraar aan de universiteit te Nijmegen, maar eerder hoogleraar rechtsgeschiedenis te Amsterdam, hebben de handen in elkaar geslagen en een wetenschappelijk-populair boek geschreven onder de titel: Willem van Oranje, een strijd voor vrijheid en verdraagzaamheid. Deze beide auteurs hebben vooraf goed nagedacht over de uitwerking van dit Oranjeboek, want de samenwerking van deze histo-rici is perfect verlopen, ieder van hen heeft een eigen ‘brok’ historic afgeleverd. In tegenstelling met vroegere vaak zeer leesbare en gedegen biografieen over Oranje hebben deze professoren nu eens gekozen voor een levens-beschrijving gevat in een ‘eeuw’-beschrijving, waarmede gestreefd werd, terecht overigens, om de prins van Oranje verstaanbaar te maken na een grondige kennismaking met die attractieve maar zo complexe zestiende eeuw. In de inleiding (p. 9) wordt die doelstelling als volgt geformuleerd: ‘Ieder mens is de gevangene van zijn eeuw. Hij wordt in zijn ontplooiing belemmerd door de technische mogelijkheden, misleid door de vooroordelen, en blijft ingesloten in de economische en sociale structuren van zijn tijd. En toch moet hij zijn eigen keuzen maken tussen goed en kwaad, en zijn eigen verantwoordelijkheid dragen, ook als hij geen kant meer op lijkt te kunnen. Het zijn de groten in de geschiedenis die deze verantwoordelijkheid waar maken, zelfs nog als de loop der gebeurtenissen onweerstaanbaar en onverbiddelijk de mensen hun vrij heid tot kiezen schijnt te ontnemen’.

De Schepper neemt de eerste twee delen van het Oranjeboek voor zijn rekening (van p. 11 tot p. 99), terwijl Van Deursen het derde deel of de eigenlijke Oran-jebiografie, in een wat korter deel (van p. 101 tot p. 156) uitschrijft. Vooraf dient beklemtoond te worden dat het visuele element door heel de publikatie heen heel nadrukkelijk aan zijn trekken komt, zodat men zelfs, met afbeeldingen en uitstekende onderschriften alleen, een goede historische kennis over Oranje en de zestiende eeuw kan opdoen. Toch ligt de grote verdienste van die publikatie uiteraard in de lopende geschreven tekst.

De eerste deeltitel De Nederlanden, Koninklijke Bondstaat, laat al dadelijk blijken dat De Schepper, erkend specialist terzake, grote aandacht besteedt aan de publiekrechtelijke structuren waarin de Nederlandse gewesten werden opgenomen tijdens de eerste helft van de zestiende eeuw. Aldus vindt men strakke, maar heldere uiteenzettingen over rechtswetenschap en staatsleer, over éénmaking en onafhankelijkheid, wet en gewoonte, belastinghervorming en centralisering, standen en staten, naast gegevens ook over Humanisme, Renaissance en Hervorming. In een tweede deel, eveneens thematisch onderverdeeld, behandelt diezelfde auteur de Opstand en de scheiding in de Nederlanden met aandacht voor de krijgsverrichtingen, maar ook voor de politieke, godsdienstige en economisch-sociale crisissen. Het derde deel, chronologisch in kortere tijdsspannen verdeeld over de jaren 1533 tot 1584, haakt daar volledig op in, want professor Van Deursen beschrijft Oranjes leven volkomen verbonden met de politieke en godsdienstige gebeurtenissen.

In de slotbeschouwing (p. 155) wordt de complexe situatie van de Nederlanden en de betekenis van Oranje nog eens bondig geresumeerd waarbij het volgende citaat hier wellicht nuttig kan zijn: ‘Had Oranje zijn eigen model geheel kunnen verwezen-

[p. 144]

lijken, dan zou het er anders hebben uitgezien: één Nederlandse bondsstaat, door een monarch geregeerd, met medezeggenschap van de Staten (standenvertegenwoordiging) in het landsbestuur en met een gelijkwaardige plaats voor alle godsdiensten’.

Grotendeels in overeenstem-ming met deze visie van beide voornoemde auteurs, maar enigszins beperkter qua opzet en van volume, is het Oranjeboek van Johan Decavele, stadsarchivaris te Gent en auteur van een alom geprezen publikatie over de Hervorming in Vlaanderen. Onder de hoofdtitel Vlaanderen tussen Spanje en Oranje werd vooral gestreefd een verstaanbare synthese te schrijven over Willem de Zwijger en de Lage Landen in de zestiende eeuw.

Decavele merkt in een voorafgaand Ten geleide op dat de stad Gent ‘een erg radicaal stormcentrum is geweest in de Nederlandse Opstand en dat Oranje tot zijn dood toe onophoudelijk geconfronteerd is geweest met de eigengereidheid van deze roerigste onder alle Zuidnederlandse steden’. Vanuit dit verleden wellicht heeft het stadsbestuur Decavele opdracht gegeven ‘in een lees- en kijkboek uiteen te zetten hoe eenwording en scheiding zich in de zestiende-eeuwse Nederlanden hebben gemanifesteerd.’ Duidelijk werd daarbij vooropgezet ‘naar de belangstellende “leek” en de “studerende jeugd” toe te schrijven’. Decavele heeft deze taak zeer voorbeeldig in een aantrekkelijke vorm uitgevoerd, evenwel met meer nadruk op de historische evoluties dan op de biografie van Oranje.

Meer nog dan in het hierboven vermelde boek van De Schepper en Van Deursen is de indeling van de geschiedenisstof zeer eenvoudig gehouden; in relatief beknopte hoofdstukken wordt in zeer accurate bewoordingen de aandacht gevestigd op de politieke, religieuze, militaire en economische spanningen. Vlaanderen krijgt vooral vanaf 1575 tot 1584, een heel essentiele rol toebedeeld in Oranjes streven naar godsdienstige verdraagzaamheid en politieke compromissen. In een slotsynthese worden dan Noord en Zuid nog eens extra met elkaar vergeleken (pp. 104 105), hoewel Decavele er vanzelfsprekend de klemtoon op legt dat beide landsdelen heel lang in de Opstand bij elkaar hebben gestaan tegenover Filips II. De Gentse publikatie is bovendien ook opvallend goed van passende illustraties voorzien. Daarvoor kon Decavele o.m. putten uit zijn onvolprezen catalogus van 1976 Eenheid en Scheiding in de Nederlanden, 1555-1585 en uit de collecties van zijn eigen stadsarchief.

Samenvattend kan men dus stellen dat de ‘glorievolle zestiende eeuw’ in beide hier voorgestelde boeken uitstekend aan bod zijn gekomen en dat Willem van Oranje daarin wordt uitgetekend, op een genuanceerde maar gedegen wijze, als een ‘grand Seigneur’ en een ‘Realpolitiker’, maar tevens als een standsgebonden edelman, met een persoonlijke politieke visie en met een tolerante instelling op religieus gebied, strevend dus naar een door de standen gemodereerde monarchic, zonder vreemde raadsheren in de hoogste regionen van de besluitvorming en hopend ook op economische bedrijvigheid en welvaart voor alle gewesten.

Men kan dus alleen maar wensen dat de drie historici voor hun inspanningen ‘beloond’ zullen worden met een intensieve lectuur van beide publikaties, door heel vele lezers.

Michel Baelde / Brugge

a. th. van deursen, h. de schepper, Willem van Oranje, een strijd voor vrijheid en verdraagzaamheid, Uitgeverij Fibula-Van Dishoeck, Weesp - Lannoo, Tielt, 1984, 160 p.
johan decavele, Vlaanderen tussen Spanje en Oranje. Willem de Zwijger en de Lage Landen in de zestiende eeuw, Uitg. Stadsbestuur van Gent, 1984, 107 p.