Ons Erfdeel. Jaargang 26

[p. 197]

De poëzie van Eddy van Vliet
Dirk Kroon

Geboren in 1946 te Schiedam. Is hoofdzakelijk werkzaam als letterkundige. Auteur van een tiental dichtbundels. Zijn cyclische werk is gebundeld in Vijf tijdkringen (1982). Auteur van essays o.a. over J. Slauerhoff, M. Nijhoff, J.H. Leopold, J. Eijckmans, H. Lodeizen en M. Mok.
Adres:
Stresemannplaats 177, NL-3068 JL Rotterdam.

De poëtische ontwikkelingsgang van Eddy van Vliet is een consequente, zeker wanneer men deze ziet in het licht van de tijd. Geboren in de oorlog - om precies te zijn op 11 september 1942 - zocht hij naar identiteit in Het lied van ik (1964), zijn debuutbundel. Als bij meer beginnende dichters bestaat daar de aandachtssfeer uit concentrische kringen rond het ik. Kenmerkende regels: ‘ik zoek een steen / om tegen te praten’ (11). Drie jaar later laat hij in Duel (1967) zien dat hij de confrontatie met de buitenwereld is aangegaan. Hij doet dit met schroom, met waakzaamheid: ‘tot duel gedoemd / reik ik ze je toe / deze handen’ (15). De realiteit blijkt verre van rooskleurig. De romantische rozen liggen verschroeid. Vrede is ver te zoeken. Het materiaal dat de dichter ter beschikking staat, de taal, schiet tekort. Slechts een enkele maal, wanneer hij zich tot een jij-figuur richt, is er iets van een droom, waren er even ‘woorden / die spraken van vreugde’ (32). De teneur van Duel is niettemin: ‘te diep echter hebben / de taalschimmels me ingevreten’ (31).

Columbus tevergeefs (1969) zet de verkenning van de buitenwereld voort. De ik-figuur is ontheemd, ‘vaderlandsloos’ (41), lijdt aan de tijd en existentiële (doods)-angst. Het meest wezenlijke van de dichter is achterhaald: ‘mijn woorden zijn te laat geboren kinderen / met heel wrede namen / zoals liefde / vrede / en zomer’ (48). De poëtische uitdrukkingswijze verraadt gekweldheid en weerzin, b.v. in de confrontatie met de geliefde: ‘ik hoor de wolven / hongerig in haar buik / een wilde wingerd / omslaat haar borsten’ (52). Alleen bedwelming maakt een lichtere toon mogelijk: ‘dronken aan oude bols / liepen wij langs het vondelpark / en je had de spraak / van een jonge vogel’ (55). Het hier voor het eerst aangewende thema van de drank zal in Van Vliets poëzie nog vaak opklinken. In

[p. 198]

Columbus tevergeefs ook tracht de dichter het woord als wapen te hanteren. Als met een repeteergeweer vuurt hij gedichten af over Vietnam, Amerika, Saigon, Tsjecho-Slovakije, over door stookolie aangetaste vogels, over milieuvervuiling.

Een uitwerking van dergelijke thema's vindt men in Van bittere tranen, kollebloemen e.a. blozende droefheden (1971). Een bundel met een persoonlijk gekleurde geëngageerde poëzie. Ook hier voelt de dichter zich vaak onthand, ontheemd. In de afdeling van bittere tranen schrijft hij: ‘terwijl bij het knallen der schoten / het volk zijn reuzen hijst / blij dat het zijn moordenaars liet lopen / verlang ik naar het zuiden / met de koude kraag van een noorderling’ (75). Daarna volgt een meer persoonlijke lyriek in de afdeling kollebloemen met titels als zwangerschap, geboorte, vader, grootvader. In andere blozende droefheden typeert hij vooral de cultuurafbraak: musea worden gesloopt voor tweeduizend nieuwe parkeerplaatsen (93). De stad staat bij Van Vliet hier voor de vernietiging van dromen, van ‘sprookjesnamen’ (95). Met wrevel kijkt de dichter ook naar de (Vlaamse) burgerij. Tenslotte komt zijn poëzie te staan in een volstrekte parlando-stijl en eindigt in vaststellingen als ‘elk huisje heeft zijn teeveetje’ (108). Het banale heeft de taal van de dichter doortrokken. Hij is op een dood punt aangeland.

Van Vliet bundelde het besproken werk uit de jaren 1962-1972 in de ruime bloemlezing De vierschaar. (Om hem recht te doen werd uitsluitend uit die bundel geciteerd. De paginacijfers verwijzen dan ook naar deze uitgave). In de flaptekst staat te lezen: ‘Zijn bundels zijn zijn rechters’. Welk judicium men ook zou willen uitspreken, eensluidend zal het niet kunnen zijn. Nu, tien jaar later, weet men in elk geval dat de rechters oud zijn geworden, al hoort men hun jeugdige stemmen opklinken wanneer de jaren zestig in het geheugen worden teruggeroepen.

De dichter maakte zich los van zijn tijdgebonden poëzie en liet het vooronderzoek achter zich met de publikatie van zijn bundel Het grote verdriet (gedichten 1971-1974). Een deel van het lezerspubliek dat gewend was aan de veilige saamhorigheid van een eensluidend protest, zal hem dit niet in dank hebben afgenomen. Zeker, in de jaren zeventig werden de helden moe. Het poëtisch jargon van een geëngageerde generatie werd aanleiding voor weemoedig gemijmer over de woelige jaren zestig en maakte plaats voor een nieuw realisme en voor een nieuwe romantiek. Van Vliet verantwoordt zich in Het grote verdriet aldus (2e druk, p. 15).

Zoals de verontwaardiging
zal ook het lijden lijdzaam worden

na mijn gestotter
over chemische rivieren
napalmdropjes
grijs gepeste negers
en vermoorde zeehondjes

sloeg de weemoed om mij heen
als pakijs rond een stuurloze boot

werd in mij gesplitst
wat ik ondeelbaar achtte

werd het verdriet lachwekkender
dan overzichtelijk.

De terughoudendheid t.o.v. het eigen werk is evident; en dit zeker niet alleen wat zijn ‘gestotter / over chemische rivieren’ e.d. betreft. Hij behoudt zijn terughoudendheid (ook b.v. in het openingsvers van deze bundel) t.o.v. de romantische thema's die hem van meet af aan boeiden, maar die hij nu pas onder woorden wil brengen. Het verdriet is ook niet ‘overzichtelijk’. Een kernwoord in dit verband. De meeste gedichten die Van Vliet tot 1972 publiceerde waren eenduidig, voor één uitleg vatbaar en bij voorbaat geen uitleg behoevend. Er stond wat er staat. Van Vliet zou niet een werkelijk dichter zijn geweest wanneer hij niet de ontwik-

[p. 199]

keling naar een polyinterpretabele poëzie had willen maken. Het grote verdriet is die poging.

Noodzakelijk en logisch gevolg van de veranderde instelling is de erkenning van het recht van de twijfel. Zekerheden worden opgegeven, ontmaskerd tot vragen. Dit gebeurt t.a.v. het poëtisch verleden in de eerste afdeling van de bundel. Behalve het geciteerde gedicht, leest men er strofen als ‘Misschien had het niet zo mogen zijn / dat ik een jaargetij van vrienden / aan spraakverwarring leed / met de vanzelfsprekende zelfzekerheid van een idioot’ (14).

Afdeling II omvat twee brieven, die weer een andere (verloren?) gemeenzaamheid trachten te traceren en bovendien de vraag naar identiteit stellen. De brief aan Harry M. eindigt: ‘van Amsterdam ben ik gebleven de gedempte grachten’ (19). De brief aan Paul S.: ‘van elkaars schaduw zijn wij de angst geworden / Abel en Kain werden het tedere tweelingsei / elkaar aanwijzend met de verkeerde naam’ (20).

In III is de dichter op zoek naar de geliefde, aan wie hij zich zal kunnen herkennen. Het verdriet ontstaat door de ervaring van tijd en vergankelijkheid. B.v.: (zij) ‘kust het verdriet om haar ouder wordend lichaam’ (25). Telkens treedt vervreemding van de realiteit op. Zo in: ‘woordeloos heb je mij vergeven / 's nachts in het binnenland / de zee te horen’ (26), anders weer in: ‘langs je gelaat dat van de oproer enkel de smart kent / loopt de onontwaarbare hunkering / naar de minnaar / die in je onpeilbare wanden / het verrijkend zaad verdronken heeft’ (27). Elke droomvoorstelling blijkt nietig: ‘met het geloof / dat lood goud kan worden / heb ik je lief gehad / alsof er enkel een god voor dronkaards bestond’ (28). Zelfs: ‘In de gevangenschap van onze verwondering / groeide / de oorspronkelijke droom / tot een bedreiging’ (30).

Afdeling IV verkent de ervaringen van de lichamelijke liefde. De liefdesdaad wordt gezien als het doven van licht (eerste gedicht), als een noodzakelijke leugen voor de enige waarheid die de liefde is (tweede gedicht), als een verwarrende vervanging voor taal (‘dit is mijn liefste de schaamtevolle drang naar taal / geworden lippen laag onder je navel’, derde gedicht), als een daad van schaamte voor ‘het volk dat niet begrijpt / en nooit begrijpen zal’ verzwegen (vierde gedicht). Soms schemert een duurzaam geluk (p. 39):

Tussen je breed uiteengelegen benen
de uiteindelijke droeve groeve
rondom de zachte kus
sneeuwt de nacht ons dicht

en verzwijg ik het verhaal
van het geluk dat nooit op zijn hoede is.

De liefde blijkt niettemin een middel om de dood te vergeten. De werkelijkheid van het liefhebben is een gegeven ‘alsof het werkwoord liefhebben / niet reeds volstond’ (slotgedicht, p. 42).

De vijf gedichten van V concentreren zich op de vergetelheid die bewerkstelligt dat elke ‘leugen waarheid is’ (46). Maar de ik-figuur verzoent zich er niet mee. Bij een terugblik (48) blijkt dat hij steeds leefde in een droom die hem op afstand van de anderen hield, een droom die de werkelijkheid geweld aandeed maar meer waarheid en realiteitswaarde bevatte dan de eenduidige actualiteit: ‘ik aanvaardde de regen, noch de zon / het geluk, noch het verdriet / ik was elders / steeds elders / het ruisend geluid van de leugen / op de achtergrond’. Vanuit dit gevoel dat deels uit schuldgevoel bestaat, tast hij de mogelijkheden van ‘verzoening met het onbereikbare’ (49) af. In het laatste vers van deze afdeling stelt hij de niet te beantwoorden vraag: ‘Is aanvaarding / de wetten van afscheid en herfst vergeten

[p. 200]

Eddy van Vliet (^o1942).

/ de tafel verwarren met het bed / en thee drinken / wanneer reeds iedereen slaapt / en nader is bij de dood dan bij het leven’ (49). Een poëtisch pro domo, een verontschuldiging voor de droom van de dichter.

De slotafdeling laat de consequenties van die droom zien: de ervaren werkelijkheid werpt de ik-figuur terug in een domein van eenzaamheid. In het eerste gedicht staat hij onder een douche en ‘achter een gordijn van × cm3 water per seconde / verbergt een zoute tong / het geheim van een jongensachtig verdriet’ (53). In die werkelijkheid, in dat domein staat alles op losse schroeven en is de dood heer en meester. In het vierde gedicht heet het: ‘een milde regen is voldoende / om van de verkouden wandelaar / een moordenaar te maken / in elke seconde ligt de on- / herroepelijke reis besloten’ (56). De ik-figuur weet dat zijn werkelijkheid archetypisch is. De bundel besluit met de woorden: houdt mij weg / van wat het verleden mij heeft voorspeld / hoe van de mens / ik het primitief beeld zal blijven / dodende zelfzuchtige jager / met godsverlangende trekjes om de mond’ (57).

In de volgende bundel blijkt de dichter zich verzoend te hebben, neemt hij afscheid van ‘de wetten van afscheid en herfst’ (zie hierboven). Hij noemt de bundel dan ook Na de wetten van Afscheid & Herfst (fragmenten uit het leven van een burger) (1978). Het grote verdriet aanvaardt hij als een voldongen feit van het heden en gaat nu de voorafgaande gebeurtenissen uit een leven na. De autobiografie van de ik-figuur biedt hier het houvast dat nodig is om verwachtingen en dromen op hun waarde te schatten.

De geboorte betekent het verlies van geborgenheid: ‘huilend als in de wurggreep van een worstelaar / werd ik definitief uit de warmte gestoten’ (9). Vervolgens roept hij de oorlogsomstandigheden in herinnering. Zelfs die andere hechte besloten ruimte, de schuilkelder, biedt geen bescherming. De droom van geborgenheid houdt echter stand: ‘Elk soldaat op de tram was een verwante / een hand in mijn haar/ een hand vol chocolade’ (12). Een jeugd, getekend door oorlog - de voorbije, de verre, de koude - maar evenzeer bepaald door momenten van warmte (‘Terwijl in de stad / mijn moeder enkel lachend op straat verscheen / en mijn vader zijn witte sjaal / beschermend om haar hals deed’, 15). Ontreddering (17) en geweld (18) staan tegenover de definitieve droom van kinderen: ‘Zij die knikkerden waren de wijzen’ (19). Toch is de toon nergens juichend, het intieme leed van de adolescentie (20 b.v.), de kapotte dromen van een volwassene (21,22), de terugblik zonder deernis op een onhoudbaar gebleken geloof (‘en ook uit Lourdes kwam

[p. 201]

/ de glazen bol waarin het sneeuwde voor eeuwig’, 23 en: ‘In een moment van onbedwongen bederf / traden wij de kerk binnen / en baden / zodat mijn vader tot kantoorchef werd bevorderd’, 24), het oorlogsspel van een opgroeiend kind (25 b.v.), de ontluikende erotiek (27 e.v.), ze maken de hoofdpersoon tot een eenzaam jager. Het geluk ligt voor hem niet binnen handbereik. Scherp schetst Van Vliet de puberale aanstellerij en eenzaamheid (‘De eerste lippen die ik voelde / in de donkerste straten van de stad / was de zachte rug van mijn rechterhand’, 30). Een sfeer vaak die men hier en daar ontleend weet aan Remco Campert door rechtstreekse toespelingen op diens poëzie (zie b.v. 31 en 41). Typerend is de regel ‘Twijfel stond in geen enkel boek’ (32) uit een gedicht waarin verzamelwoede en het houvast van handboeken worden ontmaskerd omdat ze geen greep op de omringende werkelijkheid bleken te bieden.

De eerste afdeling van de bundel eindigt met de ontreddering die de dood - hier de dood van de grootmoeder - betekent (‘en na de koffie met ooms en tantes / nooit gezien en stervensgereed / de hoon van de vrienden / om mijn tekens van rouw’, 35). Het enige verweer dat de hoofdpersoon heeft is de droom - over zijn dode vriend de goudvis b.v.: ‘De nacht dat hij ruggelings op het water dreef / droomde ik dat hij op mijn hand kroop / en het hele circus luidkeels applaudisseerde’ (36) -, is de vaststelling van de verandering die de dood van zijn grootmoeder teweeg bracht. De dode blijkt voort te leven, zij het dan in het bezield verband van verdriet (zie het hierachter geciteerde gedicht ‘Op 1 mei...’).

De veertien gedichten van de tweede afdeling schetsen de verkenning van een heden. Deze gedichten zijn veel minder stellig en stellend. Wat er met de hoofdpersoon gebeurt, wat hij in de omringende werkelijkheid waarneemt, krijgt telkens gestalte in een bijna vragende vorm. De verwondering om wat er (met hem) gebeurt heeft vorm gekregen in een getemperde lyriek, die nauwelijks meer een ik-lyriek is. Details, voorwerpen zijn de welhaast vaste bestanddelen van de uitgebeelde verwondering. Hier overkomt én overtroeft de werkelijkheid de ik-figuur. Tekenend is het tweede gedicht dat drie keer begint met ‘niet ik’, b.v.: ‘Niet ik / maar de straten lopen als spitsvondige vinders / mij achterna / hun beleefde handen vol weggeworpen heimwee’ (42). De ik-figuur is geen zoeker, geen vinder, maar een afwachtende. ‘Verbaasd / dat het steeds de schaduw moet zijn / die het teken geeft / en niet de zon’ (43). Als in verzoening brengt Van Vliet vergankelijkheid in kaart: ‘Het horloge gebruikt de tijd / voor eigen genoegen’ (44), ‘want van de sporen / blijft mijn lichaam de enige drager’ (45). Zijn houding vat hij samen in een regel als ‘Het vragen heb ik hoger geschat dan het antwoord’ (47). Een pro domo voor dit stadium van zijn poëtische arbeid geeft hij op p. 51. Hij verklaart zich geen maker, geen ziener en ‘de zwerver die dichter bij het dichten is / dan bij het zwerven / verzwijgt de uitgang van het labyrint’, om tot slot vast te stellen: ‘onder de ijsbergen van de hemel / de onoplosbare vragen’. Van zijn poëtische droom geeft hij de omtrekken in het hierachter geciteerde Ik vraag niet meer. De bundel eindigt met twee gedichten waarin tot nietigheid van het menselijk bestaan wordt besloten: ‘Geen mens laat een spoor achter / groter dan wat adem in de dauw / een scherf wit porselein in de sneeuw’ (53). De kater die klaar staat bij het ontwaken uit de droom die de realiteit negeerde, krijgt gestalte in het slotgedicht, dat aanvangt met: ‘Na de wetten van afscheid & herfst / te zijn vergeten / bleek de was uit de kaars / de kinderen opgegroeid met een eigen taal /

[p. 202]

en van de wijn die, nochtans niet verschaald, / op tafel stond / werd niet meer gedronken’ en uiteindelijk vaststelt: ‘Wat waan is heb ik veracht / zonder te hebben verwacht / dat waarheid eenzaamheid is’ (54).

Wie gelezen heeft hoe Eddy van Vliet zich geen maker verklaarde, kan zich verwonderen om de in 1979 verschenen bundel Glazen, waarin hij een poëtisch compendium presenteerde van velerlei drinkglazen. De bundel neemt het thema van drank en roes weer op, maar is duidelijk meer afstandelijk dan het vorige werk. Misschien had de dichter het nodig, glazen te laten klinken om de in de twee vorige bundels getoonde kwetsbaarheid te overstemmen. In de persoonlijke lyriek heeft hij desondanks zijn zoekend dichterschap het meest bewezen. Een volgende bundel zal zijn poëtische stellingname nader verklaren, mogen we aannemen. Voorlopig verscheen eind 1981 een licht gewijzigde en aangevulde herdruk van Het grote verdriet: tot in de titel zonder de veilige terughoudendheid waarmee absolutistische makers of vervaardigers van sonnetten e.d. hun kwetsbaarheid maskéren, maar niettemin passend in een tijd waarin andere dichters zich - soms haastig bekeerd - inzetten voor een persoonlijke lyriek. Hopelijk zal Eddy van Vliet zijn vakmanschap blijven ontwikkelen in het besef dat de meeste kracht schuilt in een stem, die alleen werkelijk treffend en herkenbaar zal zijn door een persoonlijk timbre. Zo'n stem blijft de lezer het langst bij. Eddy van Vliet heeft het in zijn beste werk bewezen.