Ons Erfdeel. Jaargang 25

[p. 456]

Nederlandse taal- en cultuurpolitiek
Nederlandse taal en cultuur in het buitenland

Leer Nederlands - en je blijft glimlachen.

Toen ik als student Nederlands leerde, kon ik nog niet vermoeden wat deze nieuwe taal voor mij en voor mijn leven zou gaan betekenen. Het werd later voor mij, de Duitstalige jongen uit het Rijnlandse Keulen, de taal van de liefde, van mijn huwelijk (met een Amsterdamse), van ons gezin en, weer een tijdje later, de voornaamste taal in mijn beroep als leraar. Maar ook op een heel ander terrein is mij die inspanning om Nederlands grondig te leren ten goede gekomen. Ik geraakte namelijk door mijn kennis van het Nederlands telkens weer in situaties verzeild die aanleiding gaven tot een hilariteit die van binnenpretjes tot bulderend lachen zo ongeveer alle registers van het komieke rijk was.

In het begin wou die hilariteit nog niet altijd zo gemakkelijk vlotten, want ik zag met enige ontzetting hoe groot de Duitse onkunde t.o.v. het Nederlands was en wou dan, met een zeer Duitse ijver, de misverstanden en de verkeerde opvattingen meteen ‘gründlich’ rechtzetten. Maar op de duur ging de geamuseerdheid het toch winnen, vooral toen ik in de loop der jaren merkte dat door de voortdurende inspanning, die mijn vrienden en ik ons voor het Nederlands getroostten, een beter begrip langzaam maar zeker terrein won en het aantal van de helemaal verblinden duidelijk minderde. Bovendien besefte ik door ervaring dat weinig andere reacties zo'n genezende uitwerking hebben als spontane humor die volgt op een grondige misvatting die de ander tot dan toe als waarheid beschouwde.

Als ik b.v. aan landgenoten vertelde dat ik mij met het Nederlands bezig hield, citeerden zij uit den treure de zin ‘Klabastert op de beester!’ Van deze zin, die in het Duitse taalgebied zo bekend is alsof een Goebbels hem stelselmatig had verspreid, menen de mensen echt dat hij een bevel van de Nederlandse cavalerie voorstelt en ‘Te paard!’ betekent. In werkelijkheid heeft iemand op Nederduits lijkende woorden samengesteld om ‘aan te tonen’ hoe lelijk en bespottelijk Nederlands klinkt (‘klabastern’ doet denken aan een ruiter die ontzaglijk onbeholpen zijn paard beklimt en ‘beester’ suggereert voor de Duitstalige een soort scheldnaam voor een dier). Als die zin dan, voor de honderdste keer, weer gebruikt wordt om te ‘bewijzen’ dat Nederlands even grappig als lomp klinkt, helpt het meteen als je de citerende ronduit uitlacht en daarbij verklaart dat je om hem lacht omdat hij een zin voor typisch Nederlands houdt die geen enkele Nederlandstalige begrijpen kan.

Soms krijg je ook tegenspraak als je Duitstaligen erop wijst dat het aan hen en aan hun taalgeschiedenis ligt als zij Nederlands grappig of lelijk menen te moeten vinden. Zo herinner ik mij een gesprek in de docentenkamer van een Duitse school op Nederlands gebied waarin een Duitse collega zei: ‘Uw goede bedoeling doet u over het hoofd zien dat er ook Nederlandse woorden bestaan die objectief lelijk zijn’. Ik vroeg om een voorbeeld. ‘Nou’, zei hij (in het Duits, natuurlijk) ‘een dezer dagen zat ik in een Nederlands restaurant en las onderaan op de menukaart de zin ‘Wij wensen u een goede verpozing.’ Ik wou weten wat daaraan dan lelijk was. ‘Maar hoort u het dan niet? - ‘verpotsing!’ (zo sprak hij het uit)? Nadat ik genoeg gelachen had, heb ik hem uitgelegd dat ‘verpozing’ niets met het Duitse slangwoord ‘verputzen’ (soldaat maken, opschrokken) maar wel iets met ‘Pause’ en uitrusten te maken heeft. De verbazing was verheugend groot. Deze collega heeft daarna nooit meer het verschijnsel Nederlands op zo'n primitief-foutieve manier benaderd, want hij was geen slechte filoloog en hij schaamde zich een beetje.

Er zou nog een lange reeks grappige voorbeelden van Duits onbegrip tegenover het Nederlands aangehaald kunnen worden, maar laat ik met nog twee ervan volstaan. In de jaren zestig, toen de wederzijdse erkenning van eindexamens nog niet zo goed geregeld was als tegenwoordig, moesten Nederlanders, Belgen of soms ook Indonesiërs die in Duitsland wilden studeren, zich aan een examen onderwerpen. Daar ook Nederlands als examenvak toegelaten was, vroeg het Dusseldorpse Ministerie van Onderwijs mij om als examinator op te treden. Nadat ik dit enkele keren gedaan had, ontving ik een brief waarin het ministerie van mij wilde weten, of ik soms ook in het vak ‘Vlaams’ examens kon afnemen. Ik heb toen teruggeschreven, dat ik als Duitser ook ‘Oostenrijks’ sprak en dat, net als Oostenrijk het Duits, in Noord-België het Nederlands als de enige cultuurtaal fungeert. Sindsdien weet men dit zelfs op het ministerie.

Het tweede voorbeeld werd ongeveer tien jaar later deel van mijn ervaring. Ik had van het Belgische culturele centrum in Keulen een aanzienlijk aantal Nederlandse boeken van Vlaamse schrijvers voor de leerlingenbibliotheek van mijn Duits gymnasium ontvangen en maakte er op school een kleine tentoonstelling van. Toen de collega's de naam van de gever zagen, vroegen zij met stomme verbazing aan mij: ‘Wat hebben die Belgen dan met Hollands te maken?’ En weer bleek mijn hilariteit de beste katalysator om ze het ‘ongelofelijke nieuws’ te doen slikken, dat verreweg de meeste Belgen het Nederlands als hun moedertaal spreken, dat Vlaams als cultuurtaal niet bestaat en dat je de benaming ‘Holländisch’ maar beter kunt vergeten.

In de huiselijke kring van ons

[p. 457]

tweetalig gezin ligt de zaak natuurlijk iets anders. Daar weet men heel goed dat Nederlands en Duits volkomen gelijkwaardige cultuurtalen zijn en zo geniet men er vaak van het spel dat juist tussen deze twee talen zo goed mogelijk is. Een bijzonder mooi staaltje op dit gebied is mij, hoewel er al vele jaren overheen zijn gegaan, bijgebleven. Toen onze zoon, die inmiddels al lang volwassen is, zo'n jaar of 14 oud was, hoorden we hem zijn iets jongere zus - die hem blijkbaar wat al te lang wachten liet - toeroepen: ‘Anne- lies, aufschiessen! Du sollst nicht töten (teuten)’.

Voor één facet van het spel met Nederlands en Duits verzamelt het hele gezin graag homografen, dus woorden die precies eender geschreven worden, maar in de twee talen nogal verschillende betekenissen hebben. Zo'n lijstje kan goede diensten doen als er weer iemand komt die beweert dat Nederlands en Duits toch eigenlijk ongeveer hetzelfde zijn. Om geen hinder te ondervinden van de Duitse gewoonte dat zelfstandige naamwoorden met een hoofdletter beginnen, schrijft men zulke woorden het beste met louter hoofdletters. Hier een paar voorbeelden: HERSTELLEN, VERKENNEN, SAMEN, VERTRAGEN, KUCHEN, RILLEN, EISEN, ZUCHT, VERFLUCHT, KAPSEL, VERSAGEN, SCHATTIG, REIZEN.

Omdat de Nederlandstaligen (en onder hen vooral de Nederlanders) nog veel te weinig verwachten dat anderstaligen Nederlands leren, beleef je ook met hen soms zeldzame situaties. Toen ik in de vroege jaren vijftig om zeer begrijpelijke redenen vaak tussen Keulen en Amsterdam reisde, overkwam het mij herhaaldelijk in de trein dat na vlotte gesprekken er een stilte viel zodra we de grenscontrole achter de rug hadden. Mijn Nederlandse reisgenoten hadden namelijk mijn Duits paspoort gezien en concludeerden meteen dat ik iemand moest zijn die wegens politiek wangedrag in de oorlog zijn Nederlanderschap kwijt was geraakt. Het bevrijdende lachen klonk dan ook niet vóór ik ze op mijn geboorteplaats attent had gemaakt en bewees dat ik nooit een andere dan de Duitse nationaliteit had bezeten.

Hoe diep geworteld schematische voorstellingen over taal zijn, werd mij eens gedemonstreerd toen ik in het huis van vrienden een Nederlandse dame ontmoette met wie ik al zo'n goed half uurtje een gesprek in het Nederlands gevoerd had, toen zij uit wat ik vertelde moest opmaken dat ik een Duitser was. Hoewel haar van tevoren niets verdachts aan mijn taal was opgevallen, zei ze nu plotseling: ‘Zegt u eens “Scheveningen”’. Ik deed wat ze van mij vroeg, maar moest tegelijk ook lachen omdat ik het niet voor mogelijk had gehouden dat iemand echt waarde hechtte aan dit stukje linguïstisch bijgeloof. De Nederlandse s-ch is namelijk, zoals ik uit ervaring van vele honderden taallessen weet, voor een Duitstalige helemaal niet moeilijk; telkens heb ik mijn leerlingen deze klankencombinatie binnen luttele minuten kunnen bijbrengen. Bovendien bestaan er in West-Duitsland verschillende streken waar de s-ch een vast bestanddeel van het dialect is. Als men het voor een Duitstalige echt moeilijk wil maken, laat haar of hem dan woorden uitspreken als ‘ruiter, meisje’ of ‘vrouwelijk’.

Voor bijzondere verrassingen zag ik mij gesteld toen ik in de Duitse stad Kleef bezig was met het op- en inrichten van de eerste Nederlandse taalcursussen. Soms had ik mij dan uitgesloofd om contrastief de verschillen tussen Duits en Nederlands taaleigen duidelijk te maken, b.v. door te wijzen op het gebruik van de infinitief in Nederlandse zinnen waar dat in de overeenkomstige Duitse zin niet mogelijk is (‘Hier komt de tafel te staan’. - ‘Hier kommt der Tisch hin.’) Met verbazing zeiden mijn leerlingen dan: ‘Maar dat zeggen wij toch net zo: Hier kommt der Tisch zu stehen’. Ik bevond mij in het land van de Duitse Nederrijn dat tot het midden van de vorige eeuw nog Nederlandstalig was en waar men nu nog een Gelders dialect spreekt. De leerlingen konden nauwelijks geloven dat hun vernederlandst Duits in het overige Duitse taalgebied niet geaccepteerd zou worden. Zonder kennis van het Nederlands had ik overigens de Nederrijnse mensen dikwijls niet kunnen begrijpen als ze b.v. zeiden ‘Da kannst du drauf an’ (in plaats van ‘Darauf kannst du dich verlassen.’) of ‘Das Ei ist auf einem Stein zurechtgekommen.’ (In plaats van ‘Das Ei ist auf einen Stein gefallen.’)

Een keer heb ik ook een beetje moeten boeten voor mijn kennis van het Nederlands. Met echtgenote en zoon reisde ik in de vroege jaren zeventig een week lang door België. Tamelijk laat 's avonds kwamen wij aan in een stadje in de buurt van Gent. Aan mijn Nederlands kun je nog altijd horen dat ik het destijds vooral ten noorden van de Moerdijk heb geleerd; met dit Nederlands vroeg ik dus in verschillende hotels om kamers voor de nacht. Maar alles was vol - althans zo werd het mij voorgesteld. Wij stonden een beetje radeloos in de regen op het prachtige marktplein, toen wij een Duits gezelschap een hotel zagen binnengaan waar ik net tevoren was afgewezen. Zij kregen meteen kamers. Ik heb het toen vertikt om mijn Duits paspoort te laten zien en ben naar het politiebureau gelopen waar ze mij, heel vriendelijk, telefonisch verbonden met een hotel dat iets uit de buurt gelegen was. Ja, wij konden meteen komen. Maar toen ik door de telefoon vroeg hoeveel overnachting en ontbijt dan wel zouden kosten, kwam er een uit-

[p. 458]

barsting. Of ik mij niet schaamde, ik krenterige Hollander, om in een noodsituatie waar zij mij uit wilden helpen nog over geld te reppen. En de hoorn werd met enige felheid op de haak gelegd. Wij zijn met de laatste trein naar Gent gereden, waar wij vlak bij het station een goed onderdak vonden voor de rest van de nacht. Glimlachend zijn we naar bed gegaan met de gedachte dat niet alleen de Duitstaligen t.o.v. het Nederlands maar ook de Nederlandstaligen onderling soms nog zo veel van elkaar en over elkaar moeten leren begrijpen.

Zoals gezegd, de humor kan voor mensen die zich inzetten voor het Nederlands een bijzonder doeltreffend middel zijn, ook al omdat ongekunstelde, speelse humor ervan getuigt dat zij zeker zijn van de uiteindelijke overwinning op alle onfaire houdingen. Bovendien is humor goed voor de gemoedsrust en de zenuwen. Maar hoeden wij ons voor een ‘humor’ die hele groepen ongedifferentieerd verguist, zoals in ‘Belgenmoppen’ of ‘Hollandersmoppen’ geschiedt. Het enige wat je op een faire manier aan de kaak kunt stellen zijn verkeerde houdingen, nooit groepen of mensen als zodanig. Ik meen dan ook dat de tijd misschien rijp is voor een golf van geestigheden over Duitstaligen die nog steeds met totaal verouderde meningen over het Nederlands op de proppen durven komen, over Brusselaars die zelfs nu nog toekomst zien in een muilezelbestaan of over hedendaagse Droogstoppels uit b.v. de randstad die neerkijken op taalgenoten omdat deze hun verbastering van het Nederlands niet klakkeloos als norm willen aanvaarden.

Hans Combecher / NL-Kerkrade.