Ons Erfdeel. Jaargang 25

[p. 206]

Laten wij de tederheid dan veinzen
De poëzie van Luuk Gruwez

Hugo Brems
^o1944 te Heverlee.
Docent moderne Nederlandse letterkunde aan de KU Leuven en aan de UFSAL te Brussel. Auteur van De brekende spiegel. Moderne poëzie geanalyseerd (1971) en van Al wie omziet. Opstellen over Nederlandse Poëzie 1960-1980 (1981).
Adres: Huttelaan 263, B-3030 Heverlee.

Luuk Gruwez debuteerde in 1973 met Stofzuigergedichten. Dat was een nogal warrig en onrijp bundeltje, dat grotendeels in de sfeer lag van allerlei geestverruimende profeten van het slag van R. Tagore, Timothy Leary en S. Vinkenoog. Het bevatte de nodige verwijzingen naar de mentaliteit van beat en hippie. Formeel waren de gedichten al even onbeheerst. Een chaotische stijl slingerde heen en weer tusen pathos en cliché. Maar het had al wel één opvallende kwaliteit: een grote gevoeligheid voor de suggestieve kracht van woorden, woord- en klankcombinaties. Het onderscheidde zich door een heel speelse, zij het nog onbeheerste omgang met het materiaal, door een voorkeur ook al voor de paradox:

‘wie zonder handen is,
werpe de eerste steen’ (p. 63)

Overigens zijn heel wat motieven, die in het latere werk worden uitgediept, hier al aanwezig: het sprookje, de droom, de weemoed, de ontluisterende werkelijkheid, de ironische zelfrelativering.

Toch lijkt het alsof met de tweede bundel, Ach, wat zacht geliefkoos om een mild verdriet (1977), een heel andere dichter aan het woord komt. Wat in het debuut her en der verspreid lag, is nu samengevallen in een herkenbaar patroon. Dat is wat men noemt ‘zijn eigen stem vinden’. Ook stilistisch zijn de gedichten hier in één onverwisselbare bedding gevloeid.

Eén van de merkwaardigste gedichten uit deze bundel is de foto achteraan op de kaft: de dichter zit in een exotische rieten stoel, geheel in het zwart gekleed, met een poes op schoot. En daarnaast, tegen een witte achtergrond, aan de ene kant een mysterieus meisje met afgewend gelaat; aan de andere kant een sokkel met daarop een doodshoofd. De dichter is aanwezig tussen twee afwezigheden. Het is de welsprekende en tegelijk wat kitscherig-ironische enscenering van de overheersende thematiek. Een thematiek, die de dichter, via zijn alter ego Liselore Grammens, in het voorwoord als volgt formuleert: ‘het heimwee naar iets wat wellicht nooit geweest is, of slechts heel lang geleden, één enkel ogenblik en dan niet meer. En het heimwee naar Haar die wellicht nooit geweest is, het Vleermeisje, en het milde aanschouwen van Hem die wellicht steeds geweest is, de Dood’.

Het klinkt misschien allemaal wat overtrokken, wat artificieel, het heeft wat weg van een verkleedpartij, een pose. Zo denken er ook heel wat lezers over, en zo is het ook. Maar het is een pose die heel erg au serieux te nemen is, omdat het er een is die een alternatief biedt voor de banaliteit, voor de fnuikende werkelijkheid. Tegenover de leugen van die werkelijkheid plaatst hij de wereld van de droom, die ook een leugen is: maar een mooie. De spanning tussen beide gebieden, waarin het ik moet wonen, is de melancholie, blijkens een motto van Victor Hugo ‘le bonheur d'une tristesse dont on a oublié l'objet’. De thematiek in deze verzen gaat van het oproepen van een wazige, verfijnd lusteloze sfeer, tot het existentiële besef van onvolkomenheid, vergeefsheid, waarvoor alleen compensatie gezocht kan (maar niet gevonden) worden in de schoonheid: schoonheid als cultus van het gemis dat omgebogen is tot behagen. Concreet manifesteert die thematiek zich dikwijls als onmogelijkheid tot contact die dan doet vluchten in ‘eigen troostvolle omhelzing’ (17), die toch ook niet meer is dan ‘wat hulpeloos behagen’:

‘want in de slaap slechts
vergeet men wat men wakend wist:
men weet de warmte van de slaap
warmer dan het wakker zijn,
men vergeet
hoe koud het wachten op wat warmte
wel is.’

Eén van de meest typische thematische en stilistische bewegingen in deze bun-

[p. 207]

del is dan ook die van het op zichzelf betrekken. B.v.

- ‘dat zelfs het woord

verliefd naar vroegere woorden hunkert’ (9)

- ‘mijn dromen op mij te wachten liggen’ (11)

‘het overspelig gestreel

van het lichaam met zichzelf’ (13)

Tekenend daarvoor zijn ook de verzen die een erotische relatie van het ik met zichzelf bevatten, omdat de dichter daar niet ‘gekneusd’ wordt door een ‘handgemeen van de liefde’ (16). Immers, hij bevolkt zichzelf enkel met gedroomde wezens. In dezelfde lijn liggen verzen die lesbische relaties tekenen in een buitentijdelijk kader van schoonheid en wederzijdse spiegelende strelingen: metaforen voor het spiegelend narcisme binnen het ik.

De enige definitieve oplossing voor het romantische onbehagen, is de dood, dikwijls opgeroepen in de metonymische gestalte van de slaap: het opheffen van alle verantwoordelijkheid, van alle verlangen, het enige samenvallen met zichzelf:

‘soms
als het mijn lichaam met één litteken te veel,
de kracht ontbreekt
nog langer zichzelf te dragen,
denk ik aan Hem.

er bestaat geen kuisere liefde
dan die met de Dood.’ (40)

Maar dan is er tenslotte nog de ironie, de zelfspot, die de eigen romantische cliché's doorprikt, die afstand neemt en de realiteit toch weer als mogelijkheid incorporeert. Zoals de melancholie is de ironie een middel om het wankel evenwicht te bewaren tussen de twee leugens. De ironie is de waarheid.

Een huis om dakloos in te zijn (Antwerpen/Amsterdam, Elsevier Manteau, 1981) zet de lijn van de vorige bundel voort, maar genuanceerder, meer uitgediept, minder in de dromerige sfeer. De titel, met zijn paradoxale koppeling van geborgenheid en dakloosheid, is afkomstig uit een gedicht dat in zijn titel ook weer diezelfde ambivalentie niet zonder ironie uitdrukt: ‘De feestelijke verliezer’. Het gaat hier om het grondgevoelen, dat op ettelijke plaatsen terugkeert. De dichter in het leven, luisterend naar wat verder ligt:

‘dit huis is leger dan zijn stilste trappen.
ik woon er buitenshuis, als regen aan de ramen,
en hoor met uitgestorven oor nog steeds jouw stappen,
die in de straat van elk gehoor reeds afscheid namen.’ (35)

In zo'n wereld, waar hij (nog) altijd buitenstaander blijft, kan de dichter enkel uitkijken naar iets anders, wachten, en beurtelings in tranen en grinnikend zichzelf als een misplaatste grap beschrijven:

‘ach, ik ben het mannetje in de maan,
maar de maan is in het laatste kwartier,
en daarom ween ik soms.’ (11)

of nog:

‘(...) ik hang hier maar wat rond,
ik hang zo keurig in dit feestelijke leven
als lampjes in een witte kerstboom pronken,
en eens per jaar voorgoed de rommelzolder op.’ (19)

De vervreemding gaat zover dat het ik zich uiteindelijk door zichzelf verlaten voelt:

‘zelfs met mezelf heb ik niets gemeen
(...)
mijn droom is donker en ik word gedroomd,
besta slechts op de wijze van wat adem
die ruisend, amper nog door stem bewoond,
zich door het hele luchtruim voelt verraden.’ (27)

Een motief dat met het voorgaande nauw samenhangt, is dat van de dichter als voyeur. De voyeur is per definitie degene die buiten staat, die niet kan deelnemen, enkel toekijkt, met ‘gemengde gevoelens’. Hij kijkt naar wat bereikbaar is maar niet bevredigt, maar heeft tegelijk uitzicht op wat kan bevredigen, maar onbereikbaar is. Hij wordt tegelijk voyeur en ziener, als in het gedicht Baigneuse, dat een zeer sensuele en tegelijk irreële beschrijving van een naakte baadster in het slotvers interpreteert als een erotische dagdroom die toch ook weer beeld is van wat niet is maar zou moeten zijn, ‘voor hem die dichter is en ziener en voyeur’

[p. 208]

Luuk Gruwez (^o1953) (Foto A. Bertels).

(13). Het is de onverzoenbaarheid tussen begeerte en verlangen, tussen de modder en de engel. Alleen een samenvallen van beide kan het bestaan leefbaar maken. Dat is het wat de dichter zichzelf voorhoudt in het titelgedicht van de afdeling De modderen engel (met een duidelijke verwijzing naar de De modderen man van Karel van de Woestijne):

‘uit modder zijn de engelen ontstaan
of aan de aarsjes van onreine meisjes’ (7)

Maar hij weet wel dat dit besef vooralsnog aan de maanzieke dichters, en dus aan hemzelf, verspild is:

‘en alhoewel één hunner soms wel iets ontwaarde,
zelden bleek verlangen tot begeerte bekwaam.’

De formulering zelf van de hier geciteerde beginverzen verraadt het al: dit is geen rechttoe rechtaan geile begeerte. Dit blijft het verlangen, nu gecamoufleerd als verlangen naar begeerte. En zelfs een schijnbaar scrabeus gedicht als Poëzieziek (14), over voyeurisme en soortgelijke fraaiigheden rond ‘een kakkend meisje’, ontkent stilistisch wat het thematisch voorgeeft: het blijft een irreëel, zelfs esthetisch spel. Inderdaad, uit modder ontstaan hier soms de engelen. Elke aangeraakte begeerte verkeert onmiddellijk in verlangen, en is daardoor verloren als toegang tot de werkelijkheid.

En toch is Een huis om dakloos in te zijn, vergeleken met de voorgaande bundel, een stap in de richting van het compromis, beter gezegd van de integratie van verlangen en mogelijkheid. Er wordt nog veel gefaald, er ligt nog geen dak op het huis, er is nog veel herfst, ‘ennui’ en dood, maar er is ook heel wat zelfspot daarrond, er is een uitdrukkelijke verso-

[p. 209]

bering van de stijl - wat minder sfumato - en er is vooral een begin van weerbaarheid tegenover de tijd; aarzelend nog, maar toch als reële mogelijkheid:

‘wanneer dat stille maar trefzekere verval
der eerste kreukjes zich aan jou vergrijpt,
(...)
zal ik terzijde kijken dan?
(...)
of zal ik nog jouw doffe wangen strelen,
ofschoon ik tussen spiegel en divan
de jonge, uitgelezen meisje kan vermoeden
- het lenig lijfje wijsjes zingend van gehunker -
terwijl op alle uren en in alle bedden
ik enkel nog de nachtelijke treinen hoor
en jouw verrekte, vreselijk moeizaam ademhalen?’ (25)

Het blijft nog een vraag, maar het is tenminste al een vraag. Vooral in de laatste afdeling, Als zonderlinge geliefden, komen meer en meer motieven rond verzoening, troost en hoop voor. Het uitzichtloze wachten, de lusteloosheid, krijgen nu een lichte bijklank van sereniteit en illusieloze wijsheid. Het is nog wankel, het is misschien zelfs nog gedroomd, maar het is er:

‘de merel fluit, de hagedoorn bloeit,
de avond voert misschien nog onweer aan;
en ik die nergens iets aan heb verdiend
kan morgen best weer aan verwelken denken.’ (41)

Men verwijt deze jonge dichters wel eens dat zij al te pessimistisch zijn, ook dat zij eigenlijk niet veel meer doen dan een puberteitscrisis neerschrijven. ‘Het gaat wel over!’. En ja, het gaat over. Maar gaat het wel helemaal over? Met de dood gaat het helemaal over. Tot dan

‘bewonen wij elkanders vrees aan vreemde vrees gewarmd.
alleen: hoelang doet het verlangen ons nog hopen?’ (39)

Ik geloof dat Gruwez met deze bundel op weg is om de absolutistische schema's van de romantiek achter zich te laten zonder de fundamentele aspiraties ervan prijs te geven. Dat hij op weg is naar een rijpere en eigenlijk toch diepere poëzie: een waarin het verlangen de grondtoon blijft van een verzoening met de mogelijkheden van de werkelijkheid. Dat is tenminste wat ik in het koffiedik meen te lezen.

En tenslotte:

‘u zult wel denken: hoe bevallig is dit alles,
hier is met taal iets aan de hand.’ (36)

Inderdaad, wat de uitgesproken thematiek ook zij - droevig, verveeld, hopeloos, verlangend - de overheersende indruk die deze gedichten nalaten is anders. Die indruk is er een van bevalligheid, van koestering en warmte. Ik wees er al op naar aanleiding van het gedicht De modderen engel: de stijl voegt aan wat gezegd wordt soms een heel nieuwe betekenis toe. Het is vrij moeilijk precies de hand te leggen op wat dat is. Die stijl is wulps en muzikaal, is eentonig en bedwelmend. Hij speelt met herhalingen en echo's, met klankvariaties, (binnen)rijmen en chiasmen. Maar wat qua klank en ritme als een opeenstapeling van variaties en modulaties lijkt, is dan in werkelijkheid een net van tegenstellingen in een erotische waas. Aan de ene kant is het een heel weke stijl, een lauw briesje dat verlamt, maar tegelijk is het precies ook die stijl, die ervoor zorgt dat de gevoelens niet uitdeinen tot pathetiek of waterige sentimentaliteit. Meer dan in vorige bundel wordt alles hier bijeengehouden in een rekbaar maar stevig net van weldoordachte formele eenheid.

En ook nog: enerzijds dempt deze stijl de spanningen en transformeert ze tot een onderling gestreel van woorden, maar anderzijds houdt hij de dichter ook gevangen binnen de artificiële wereld van de binnenskamerse schoonheid. Deze stijl is een prachtig bedauwd web: in het centrum ervan zit de dichter en wacht. Hij is er thuis. Hij heeft een speciale klier om zijn rijk te maken. Maar een achteloze voorbijganger trekt de draden stuk. Buiten zijn web is de spin helemaal weerloos. Zo gaat dat met spinnen.