Ons Erfdeel. Jaargang 25

De Brusselaars. In een stad die anders is.

Naast de eerder verschenen en waardevolle boeken De Vlamingen van Manu Ruys en De Walen van Guido Fonteyn verscheen een derde boek in de sociohistorische doorlichting der gemeenschappen in België, De Brusselaars van André Monteyne. Daarmee is de ‘Belgische communautaire drievuldigheid’ nu volledig.

Als geboren en getogen Brusselaar en beleidsverantwoordelijke van de N.C.C. (Nederlandse Commissie voor de Cultuur van de Brusselse Agglomeratie) kent Monteyne Brussel in zijn veelzijdige complexiteit en contradicties.

André Monteyne heeft De Brusselaars blijkbaar geschreven aan de hand van een harmonisch recept met drie ingrediënten: allereerst een grote historische feitenkennis, daarbij getuigend van een persoonlijke en meermaals originele visie op het onderwerp, de Brusselaars, die hij doorheen zijn historische pelgrimage met liefdevol begrip benadert.

Voorts is De Brusselaars een aardig geconstrueerd boek, dat leest als een roman, met een eigen stijl. En ook dát kan men van niet zo veel historische werken zeggen. Het was alleszins niet de bedoeling van André Monteyne om een strikt ‘wetenschappelijke’ versie van de Brusselse geschiedenis op papier te zetten. Trouwens, wie heeft deze in pacht?

Om de veelzijdige en complexe identiteit der Brusselaars (bestaat er zoiets als een sociologische Brusselse identiteit?) toe te lichten, worden als prismatische facetten van dit haast onvatbare begrip ‘Brusselaar’ telkens uitgebreide beschrijvingen gegeven van het gewone leven der mensen, de typologie der maatschappelijke geledingen, van de markantste historische figuren en de determinerende historische feiten, de tendensen die de bedding van de Brusselse geschiedenis bepaalden. En dit alles in een vlotte verwevenheid van stijl, met terloops gekruide aanmerkingen en associaties met actuele toestanden. Met een omfloerst angelsaksische humor weet André Monteyne vaak de dubbele bodem van bepaalde historische gebeurtenissen aan te duiden.

Bij dit alles frist de lectuur ook nog eens een belangrijk stuk algemene ‘Spieghel Historiael’ der Lage Landen op, die we uit onze schoolse geschiedenisboekjes reeds grotendeels vergeten waren of niet meer in hun kader konden situeren.

De Brusselaars is onderverdeeld in zeven - haast bijbelse - hoofdstukken, als poging om het ‘geschiedenisboek met de zeven sloten van Brussel’ te ontcijferen. Want, zo stelt de auteur, in veel opzichten is Brussel een eigenaardig amalgaam, een ‘sfinks op verzakkende poten’ en is Brussel altijd een grillige, een tegen zichzelf gekeerde stad geweest.

Nochtans lijkt, bij nader toezicht, deze schijnbare irrationaliteit niet zonder een zekere logica. In de op- en neergang van Brussel wordt deze logica getoetst en verhelderd, in zeven scharniertijdperken: de schimmen van het moeras of rondom het ontstaan van Brussel; Brussel, hoofdstad van het hertogdom Brabant; Hoofdstad der Nederlanden; Hoofdstad der Spaanse Katholieke Nederlanden; Een dorp in de branding of de Oostenrijkse periode; Hoofdstad van België, bij het ontstaan van het Koninkrijk; De Vrijheidsburcht, om te komen tot een situatieschets van het huidige mislukte amalgaam dat Brussel uitmaakt.

Doorheen de zeven hoofdstukken, die dus samenvallen met een voor Brussel significante periode, legt André Monteyne wel een constant gegeven bloot: in zijn historische dimensie vertoonde de Brusselaar wel een zekere identiteit die hij gaandeweg ontwikkeld heeft, namelijk deze van een typisch Brabants pragmatisme, een merkwaardig mercantiel aanpassingsvermogen, een onbedwingbaar vrijheidsstreven, een vrijzinnige traditie van verdraagzaamheid, een ‘primum vivere, deinde philosophari’, het haalbaar afwegen van de mogelijkheden. Reeds in Brussels ‘Gouden Eeuw’ onder hertog Jan I (1252-1294) kwam dit historisch profiel tot uiting. ‘Waren de Brusselaars allicht geen strategen, dan schitterden zij toch door hun zin voor handel en nijverheid’. In deze koopmanstraditie krijgt Brussel in de 14e eeuw de sociale structuur die haar tot de Franse revolutie zou kenmerken: een stad van edelen of zeer rijke (Nederlandstalige) eigenaars, patriciërs genoemd, met nauwe bindingen met de regerende vorst, een sociaal bewuste en goed georganiseerde ambachtenstand en, daarnaast, dat merkwaardig Brusselse verschijnsel de ‘grote gilde’, die een belangrijke Brusselse drukkingsgroep wordt. Deze soepele sociale stratificatie heeft het mogelijk gemaakt dat in de loop van de geschiedenis Brussel een reeks van eersterangsfiguren heeft voortgebracht die, ondanks bescheiden voorouders, de hoogste posten van de stad bekleed hebben (blz. 54).

[p. 147]

In hun breed historisch kader worden aldus de betekenisvolle figuren geschetst van o.m. hertog Jan I van Brabant, Everaard T'Serclaes, Ruusbroec, Bruegel, de Bourgondische vorsten, Keizer Karel, Filips II, de Spaanse furietenoren Alva en Granvelle, Locquenghien, Jan-Baptist Houwaert, Albrecht en Isabella, Jan van Brouchoven of de graaf van Bergeyck, Frans Anneessens, Hendrik van der Noot, Jan-Frans Vonck, J.B. Verlooy, de beruchte ‘Charlepoeng’ Rouppe, de ‘scharniernamen’ rond de Belgische Revolutie, Lucien Jottrand, Michiel van der Voort, Anspach, Orts, de Brouckère, Karel Buls, Julius Hoste, Adolphe Max, P.H. Spaak, en zovele anderen.

André Monteyne licht in dit werk tevens enkele kernevoluties toe, waar hij zijn persoonlijke visie met bescheiden afstandelijkheid en gevatheid vanuit de context der feiten weergeeft. Voorbeelden van dergelijke relevanties die Monteyne met nuance aanbrengt, zijn voldoende voorhanden.

De rol van Keizer Karel en Filips II wordt op haar historische dimensie geprojecteerd. ‘Men kan zich afvragen of de geschiedenis geen andere wending zou hebben genomen indien te Brussel een landsheer had geregeerd die zoals Keizer Karel, vertrouwd was met de Nederlandse mentaliteit. De Nederlanden hadden het bijkomend ongeluk in crisistijden bestuurd te worden door Filips II, een onverzoenlijke, koude geest, die de Nederlandse vrijheden en rechten misprees en wantrouwde...’ (blz. 90).

Rondom de draagwijdte van de fameuze ‘Unie van Atrecht en Utrecht’ in 1579: ‘In 1579 gebeurt een nieuwe ramp: de overwegend katholieke Waalse Staten, met een minder sterke traditie van eigen zelfstandigheid dan Vlaanderen, Brabant en Holland, scheuren zich af en sluiten een aparte overeenkomst met Spanje, de zogenaamde Unie van Atrecht. Dit was niet alleen een politieke gebeurtenis van het allergrootste belang, het was ook de eerste keer dat zo een grondig mentaliteitsverschil tussen de Romaans- en Germaanssprekende delen der Nederlanden tot uiting kwam. Begin 1579 had Brussel een laatste vergeefse poging gedaan om de Waalse afvalligheid tegen te houden, maar dat mocht niet baten; de overige Staten sloten nu de Unie van Utrecht, waardoor de scheuring der Nederlanden bezegeld werd. De breuklijn zou bepaald worden door de grillen van de krijgskunst. (...) Geleidelijk aan zouden de Noordelijke gewesten door de Staten veroverd worden en al dan niet onder dwang protestants gemaakt: het bolwerk van het Calvinisme, Vlaanderen en Brabant, zou echter heroverd worden door de Spanjaarden en ‘geherkatholiseerd’ (blz. 106).

Zo komen er ook nog zeer interessante bedenkingen rond het ontstaan van het jansenisme en de Vlaamse lijdzaamheid, het Brussels pragmatisme onder de Spaanse Nederlanden, en de populaire Karel van Lorreinen, de merkwaardige politieke visie van Hendrik Van der Noot, die - avant-la-lettre - een terugkeer bepleitte naar de Verenigde Nederlanden onder een federaal stelsel met behoud van de oude vrijheden...

Over de rol van Willem I van Oranje en de vergissing van het Congres van Wenen in 1815: ‘Het Congres van Wenen had twee van elkaar verschillende volkeren met Holland gefusioneerd onder een stevig centraal gezag: eensdeels de Belgen, die het een hele verbetering vonden na de Franse bezetting bij een aanverwant volk te komen, maar die wel een gewestelijke autonomie naar Zuidnederlandse traditie hadden gewenst, en anderdeels de Luikenaars die ontrukt werden aan hun Frans vaderland en - terwijl zij vroeger onafhankelijk waren - gedegradeerd werden tot een provincie van een staat waarvan de cultuur en de ideologische opvattingen hun vreemd zo al niet vijandig waren’ (blz. 202). De kiemen voor de mislukking van Willems verlichte politiek en de ‘Belgische revolutie’ waren reeds van bij de aanvang aanwezig. Over het misverstand van de Belgische omwenteling, die werd uitgelokt door relletjes opgezet door enkele Franse annexionisten, worden ook enkele relevante achtergronden toegelicht.

Het ontstaan van de Belgische staat die werd beheerst door een Brusselse, liberale, in hoofdzaak francofone (‘libertaire’) burgerij, liet ook voor het eerst de politieke kloof zien tussen Brussel en haar omgeving. Brussel-stad werd een liberale burcht, terwijl de Brabantse omgeving en het ‘hinterland’ eerder katholiek bleef. De merkwaardige figuur van Lucien Jottrand, een aanhanger van de Groot-Nederlandse gedachte van Willem I, had deze breuklijn door, en stelde vast dat de nieuwe Belgische machthebbers nog centralistischer waren dan Willem I.

Over de tegenstelling tussen Brussel en zijn omgeving, de historisch gegroeide ideologische splitsing van het land, de taalstrijd, al de oorzaken van de Belgische kwaal, - die met het ontstaan van België zelf te maken hebben -, geeft André Monteyne nog bevattelijke en stuk voor stuk inzichtelijke benaderingen ten beste, teveel om in dit bestek te citeren, laat staan samen te vatten.

In dit opzicht kan De Brusselaars wellicht beschouwd worden als een geactualiseerd socio-historisch standaardwerk rondom een van de meest controversiële gegevens in de huidige Belgische context, het fenomeen Brussel.

Godfried van de Perre.

André Monteyne, De Brusselaars. In een stad die anders is, Uitgeverij Lannoo, Tielt (1981), 376 blz.