Ons Erfdeel. Jaargang 22

[p. 224]

Pol Spilliaert: ‘Wanneer de zee terugtrekt’ (blauwsteen, 70 cm hoog, 1965).

[p. 225]

De beeldhouwer Pol Spilliaert
Jaak Fontier

Geboren te Brugge in 1927. Leraar Nederlands. Publiceerde studies en monografieën over Swimberghe, Dionyse, Van Severen, Mara, Peire, Van Hoeydonck, Verstookt, Decock e.a. Auteur van De levensfilosofie van Bertrand Russell (1963), de essays Zen, maan en sterren (1975) en In de zon van zen (1977). Is als vast medewerker aan Ons Erfdeel verbonden.
Adres:
Sint-Eeuwoudstraat 34, 8200 Brugge.

‘Werken is vergeten en tevens opgaan in een heilzame bezigheid.’

Pol Spilliaert behoort tot het type van kunstenaar dat zich voortdurend bezint over zijn werk, over de ontwikkeling en de kwaliteiten ervan, over de voedingsbodem waarin het wortelt en waaruit het groeit. Het fenomeen kunst in het algemeen, de vormenwereld van de driedimensionale weergave meer in het bijzonder krijgen zijn bestendige aandacht. Zowel het oeuvre van kollega's als de hoogtepunten uit de kunstgeschiedenis zijn aanleiding tot konfrontatie, uiteenzetting en verheldering van de eigen standpunten. Ook wat andere beeldhouwers hebben gedacht en neergeschreven, boeit Spilliaert sterk. Aldus stipt hij aan in de katalogus van de tentoonstelling die in de zomer van 1973 bij het meer van Virelles doorging naar aanleiding van de vijftiende verjaardag van het Muziekfestival te Chimay: ‘Te weten wat de grote beeldhouwers hebben gezegd of geschreven, heeft mij altijd geïnteresseerd. Vandaag nog, na vijftien jaar, onthou ik wat Brancusi heeft gezegd. Komen tot de noodzakelijke geestesgesteldheid is voor de kunstenaar belangrijker dan de realisatie zelf van zijn werk. Dat kan heel eenvoudig lijken. Ertoe komen blijft integendeel mijn moeilijkste dagelijkse strijd’.

Brancusi doelde hier kennelijk op de groei van de innerlijke gesteldheid, waardoor het reeds in de geest dagende beeld zich met steeds duidelijker zekerheid moet aftekenen en zich tenslotte met al de kenmerken van een noodzakelijk-zozijn vertonen. Iets identieks stond Hans Arp ongetwijfeld voor ogen, toen hij verklaarde dat een beeld uit de mens moet groeien, zoals de vrucht uit de sappen van een boom.

Heeft een kunstenaar het door de aard van zijn wezen reeds moeilijk zich met het maatschappelijk bestel te verzoenen,

[p. 226]

Pol Spilliaert: ‘Kersentijd’ (43 cm hoog, 1974).

[p. 227]

in ons land worden tegenwoordig wel heel bijzondere inspanningen geleverd om degenen, die kultureel en artistiek bezig zijn, te ontmoedigen, om niet te zeggen: het leven onaangenaam te maken. Hierop zinspeelt Spilliaert ongetwijfeld, wanneer hij zegt: ‘Werken is vergeten’. Maar werken is tevens opgaan in een heilzame bezigheid. Het doen is helend, werkt terapeutisch, vooral daar het doel van het doen na het lange geestelijke rijpingsproces klaar voor ogen staat: ‘Ik voel en ik weet, dat de poging in elk nieuw beeld een zoeken betekent naar de beelding van stille onverstoorde rust - een huwelijk als het ware van onderlinge relaties, vormrelaties uiteraard.’

Als innerlijke gesteldheid en koncentratie zijn verworven, is het skulpteren zelf voor alles een intens bezig zijn met vormproblemen. Hier moet een element worden geaffirmeerd, daar één gemilderd; hier hoort en scherpe overgang te snijden, daar een zacht glijdende teder te verbinden. Elk onderdeel vraagt de grootste aandacht, dient te worden beoordeeld en beschouwd in funktie van een juiste dosering, een harmonisch samengaan of -horen, herhalend of in tegenstelling tot andere aanwezige elementen.

Elk beeld van Spilliaert pleit aldus met overtuiging voor de zuiver skulpturale opvatting: uitdrukking geven door middel van een levend volume dat door zijn inherente energie tevens de ruimte tot het bewustzijn van de kijker brengt. Reeds in zijn vroegste werken is hij erin geslaagd de steenmaterie te vormen naar het principe dat hij zelf als volgt heeft geformuleerd: ‘In mijn werk zoek ik zo nuchter mogelijk naar verhouding en ritme, om het even of het een abstrakt of een figuratief werk geldt. Persoonlijk zie ik een skulptuur als een spel van vormen met de ruimte, waarin ritme en verhouding de waarde van het spel uitmaken.’

Hier zouden we willen aan toevoegen, dat een innerlijke, in de massa besloten kracht eveneens kenmerkend is voor Spilliaerts beelden. Reeds in het vroege werk Trage wolken (1963) zien we bol gespannen, tot ekspansie geneigde vormen die als het ware slechts met moeite door de gladde huid van het marmer worden bedwongen. De sterke kracht die binnen lijkt te werken, wil naar buiten breken en de oppervlakte openscheuren. Zo ontstaat een intense spanning tussen de ekspansiedrang van het volume en de dwingende, bedwingende omsluiting door de oppervlakte.

Ook het 70 cm hoge, in blauwsteen uitgevoerde Wanneer de zee terugtrekt (1965) is een typisch voorbeeld van de suggestie van opgesloten, samengedrongen energie. Op een onderbouw van rijke ronde vormen rust een reusachtig bolvormig lichaam. Twee kleine, losliggende stenen bevinden zich voor de konstruktie en maken de bovenbouw nog eens zo indrukwekkend. Met de titel heeft Spilliaert geprobeerd iets van het bevreemdende karakter van het werk vast te leggen. De zee trekt zich terug en langzaam verschijnt het beeld uit het water. Het is alsof het eruit oprijst. Het staat wat later op het strand, geheel alleen, nat nog van het water, terwijl de zee op de achtergrond spoelt en ruist. Het komt als uit een andere wereld, sprekend door niets dan de loutere vorm. De kijker nadert het slechts met veel schroom...

Pol Spilliaert heeft hier gerealiseerd wat hij zelf eens heeft genoemd ‘het mysterie van een geëvokeerde wereld’. Zijn beelden zijn inderdaad steeds méér dan een ‘spel van vormen’, ze suggereren, evokeren, ze roepen een aantal ervaringen op die zowel van sensuele, visuele en taktiele als van meer spirituele en emotionele aard zijn. Hier raken we aan een ander aspekt van een groot aantal van zijn beelden: de uitwerking van een konfrontatie tussen twee krachten of principes,

[p. 228]

Pol Spilliaert: ‘On entendit tomber les feuilles’
(M. Maeterlinck) - (carraramarmer, 81 cm hoog, 1978).

in de materie tot konkretisering gebracht enerzijds door meer hoekige, anderzijds door ronde vormen. Meer organische en meer geometrisch opgevatte gedeelten houden een tweespraak, een dialoog, zoeken door woord en wederwoord naar de harmonie van de eenheid. Het is zeker geen literaire fantasie in dit verband te spreken van een konfrontatie tussen de mannelijke en de vrouwelijke beginselen, het geestelijke en het aardse, yang en yin, de beheersing en de uitbundigheid, het apollinische en het dionysische, de ordening en de ekspansieve kracht. Zovele tegenstellingen zijn het, die streven naar evenwicht, die zich verzoenen en opgaan in de hogere eenheid van de artistieke kreatie. Op een bijzonder gevoelige wijze verloopt soms de overgang van het ronde naar het vlakke of duidt een delikate lijn de grens aan, waar beide beginselen elkaar ontmoeten.

Een beeld van Pol Spilliaert vertoont altijd een veelheid van relaties tussen de delen. Geleidelijk ontdekt de kijker ze tussen onderaan en bovenaan, rechts en links, vooraan en achteraan. Op een boeiende manier ook integreert de beeldhouwer soms door middel van doorboring de ruimte in het volume. Die doorbreking van de massa en de opneming van de omgeving in het kijkveld van de beschouwer behoort tot de essentie van beelden als Boven het etherisch blauw (1966) of Kersentijd (1974). In de in brons uitgevoerde werken weerkaatst de omgeving op de spiegelklare vlakken, zodat massa en buitenwereld bestendig dialogeren op het lichaam zelf van het beeld.

De kracht en energie die Pol Spilliaert

[p. 229]

door middel van het materiaal kan suggereren, maken zijn werk bijzonder geschikt voor monumentale uitvoeringen die hun plaats vinden op pleinen of in de ruimte van grotere gebouwen. Sculptuur voor blauwe kamer (1966), een 43 cm hoog beeld, uitgevoerd in glanzend koper, werd vergroot tot een hoogte van 115 cm en opgesteld in het nieuwe gebouwenkompleks van de BRT te Brussel. Voor de Interkommunale Waterleidingsmaatschappij van Veurne-Ambacht en voor de abdijschool Zevenkerken te Loppem voerde hij eveneens werken uit. Ten slotte kwam het imposante Van een verre reis terug (1973) terecht op een bekroonde groenruimte van de Sint-Pieterswijk te Brugge.

Elk van deze opstellingen is een geslaagd pleidooi voor de konfrontatie van het kunstwerk met menselijke leefruimten.

Wie langer met Pol Spilliaerts werk heeft omgegaan, begrijpt waarom de beeldhouwer de geest- en gemoedsgesteldheid zo belangrijk vindt voor de kreatie van kunst. Tussen ontwerp en uitvoering ligt dikwijls een hele periode, want tussen beide moet zich het geestelijke rijpingsproces voltrekken, waarbij de ware entiteit van het ontwerp volledig doordringt. De specifieke waarheid van het beeld, zijn wezenlijkheid en waarachtigheid worden steeds duidelijker. Slechts vanuit die volheid van het eigen innerlijke leven kan aan de levenloze materie spankracht worden verleend. Enkel de intensiteit van het psychische gebeuren, de densiteit van het in eigen wezen gebeurende leven is in staat de materie tot vorm om te buigen, tot Gestalt met Gehalt te transcenderen. Werken voor kunst kunnen enkel handen die bewogen worden door de overvolheid van een door scheppingsdrang doorzongen gemoed. Omdat Pol Spilliaert aldus bewogen werkt, dialogeren de delen van zijn beelden zo boeiend met elkaar, zingen ze ook zo zuiver op in de ruimte om zich heen.