Ons Erfdeel. Jaargang 20

Beeldende kunst

Françoise van den Bosch (1944-1977). Sieraden en kleine objekten.

Het Nederlandse sieraad van deze tijd valt op door soberheid en eenvoud. Nutteloze toevoegingen, wilde uitwassen treft men beslist niet aan. Het artistieke klimaat van ‘De Stijl’ en ook de invloed van het Bauhaus zullen daar niet vreemd aan zijn.

Deze nuchtere benadering van het probleem sieraad - hoe te ontwerpen, met welke materialen èn voor welke draagster/drager - werd in de jaren zestig trefzeker naar voren gebracht.

Typerend voor de gedachtengang was het gebruik maken van per definitie niet kostbare materialen als aluminium, staal, perspex of bestaande materialen uit de industrie, zoals buis met een bepaalde diameter. Dit gegeven biedt tal van mogelijkheden tot koncentratie op het eksperiment van vorm en materiaal. Dikwijls is de gevonden vormoplossing een principiële, doch simpele, ingreep in het materiaal. Het resultaat geeft tevens uiting aan een ander principieel uitgangspunt nl. het anti-estetisch werken: het sieraad dient bereikbaar te zijn voor iedereen die deze nieuwe mentaliteit ‘ziet zitten’. Het werken in series is hierbij een logische stap.

Geschetste situatie in de jaren zestig kwam overtuigend naar voren in de reizende tentoonstelling objects to wear, waarin naast de toen nog onbekende Françoise van den Bosch, Emmy van Leersum, Gijs Bakker, Nicolaas van Beek en Bernard Laméris deelnamen. Deze ekspositie werd gehouden in drie grote Nederlandse musea, Van Abbemuseum Eindhoven, Gemeentemuseum Den Haag en het Museum Boymans van Beuningen te Rotterdam. Het Smithonian Institute te Washington liet de tentoonstelling cirkuleren in de Verenigde Staten. De tentoonstelling als zodanig benadrukte de feitelijke

1.
Françoise van den Bosch.

2.
Françoise van den Bosch: ‘Armband’ (1970).

situatie van dat moment: een aantal buitengewoon boeiende ontwerpers geven lijnen aan voor een toekomstige en nieuwe visie. Deze was zowel in Nederland en ook internationaal van een specifiek belang. Namelijk in die zin dat opnieuw, en nu met grote stelligheid, aangetoond werd dat een sieraad een autonoom kunstwerk is. De grenzen, aangegeven door de kostbaarheid van de toegepaste materialen (edele metalen, juwelen e.d.) en door de door sociale konventies bepaalde draagbaarheid, werden overwonnen.

Nu ca. tien jaar later zien wij dat drie van genoemde namen zich in de Nederlandse situatie, ieder op heel specifieke eigen wijze, gevestigd hebben.

Gijs Bakker heeft zich vooral als ontwerper ontwikkeld. Zijn aktiviteiten als sieradenontwerper gaven direkte aanleiding om de daarin verworven ervaringen toepasbaar te maken in grootschaliger objekten zoals meubelen en verlichting.

Deze ontwerpen van de kunstenaar worden door een fabriek in serieproduktie voor de markt vervaardigd. De recente over-

[p. 791]

zichtsekspositie in de Gemeentelijke Van Reekumgalerij te Apeldoorn (nov. 1977) en de publikatie over zijn werk maken deze ontwikkeling duidelijk.

Emmy van Leersum heeft een duidelijke ontwikkeling doorgemaakt op het terrein van de sieraden. Uiterst konsekwent vervolgt zij een in het eind van de jaren '60 aangegeven lijn, gebaseerd op een logische en geometrische ordening. Een parallel met het werk van een zelfde generatie van beeldende kunstenaars, zoals Ad Dekkers, P. Struycken, is zeker te herkennen. Tevens houdt zij zich bezig met kleur- en materiaaladviezen voor een fabrikant van kinderwagens.

Nicolaas van Beek heeft de laatste jaren geen werk meer geëksposeerd. Ook het werk van Laméris treedt niet meer op de voorgrond.

Françoise van den Bosch heeft evenwel door haar werk een zich zelf gestelde eis waar kunnen maken. Gebazeerd op enkele uitgangspunten bouwde zij in ca. tien jaar een klein oeuvre op, dat mijns inziens reeds nù en voor een volgende generatie van kunstenaars van veel belang zal blijken. Hoewel verschillend van het werk van Emmy van Leersum valt de overeenkomst op van een uiterst konsekwent doorzetten van gekozen uitgangspunten, welke zowel beperkend kunnen zijn als afperkend voor de verwarrende veelheid van mogelijkheden. In haar oeuvre viel juist - zoals in haar laatste ekspositie bij Galerie RA naar voren kwam - de duidelijkheid, om niet te zeggen logische opbouw - van stap tot stap - in haar werk op. Zijzelf kwam eveneens tot deze konkluzie. Vandaar haar interesse om dit in een overzichtsekspositie te tonen.

Kort geleden, volledig onverwacht, overleed Françoise van den Bosch in Amsterdam. Haar overlijden heeft vele vrienden en kollega's van Françoise bijzonder geschokt. Hoewel zij in

Françoise van den Bosch:
‘Armband’ (1969).

2.
Françoise van den Bosch:
‘Objekt’ (1977).

[p. 792]

Françoise van den Bosch:
‘Objekt: aluminium’ (1974).

haar leven soms moeilijkheden te overwinnen had, daarbij hoge eisen stelde aan haar werk en daarmede aan zichzelf, zal Françoise zich niet gerealizeerd hebben welk een leegte zij bij velen achterlaat. Zij was bescheiden, steeds ook vervuld van een twijfel over haar werk. Juist de laatste maanden ondervond zij de tastbare blijk van belangstelling en erkenning voor haar werk. Wie Françoise heeft gekend zal weten dat tussen werk en leven een sterke verwevenheid bestond.

Een debuut in een internationale ekspositie als objects to wear in 1968, doet een briljante start verwachten voor een eindeksamen student aan de Akademie van Arnhem. Deze start is gelijk typerend voor haar aanpak, een serie van armbanden, allen uit één plaat gemaakt, laten een objekt-achtig sieraad zien dat evenwel goed draagbaar is. De opengezaagde opening voor de pols is rechthoekig, ruit- of cirkelvormig. Tijdens het verkennen van materiaal en vormmogelijkheid - ofwel het ‘spelen met’ zoals Françoise dat in haar statements noemt - ontstaat een hoogst ingenieuze tweedelige alpaca armband. Beide half cirkelvormige opengewerkte delen zijn in elkaar te passen. In 1971 ontwerpt zij een wit-zwarte aluminium armband welke eveneens uit twee losse delen bestaat, welke door inpassing een armband gaan vormen.

Beide ontwerpen, welke m.i. behoren tot de beste sieraden welke zij heeft gemaakt, brengen ons naar een basisgegeven zoals Françoise dat zelf onderkent voor haar sieraden en objekten ‘2 losse vormen die in elkaar gehaakt of geschoven kunnen worden, waardoor ze een eenheid vormen’.

In het recente werk zien wij de uiterste konsekwentie van een gegeven dat zich omstreeks 1971 aankondigde. Zij maakt dan de stap van het sieraad naar het objekt. Uitgaande van een aluminium buis zoekt zij naar een zodanige ingreep op deze vorm - bijvoorbeeld door het dichtknijpen van één of beide uiteinden, inzaging etc. - dat een zelfstandig objekt komt te ontstaan. De eerste buis laat simpel een opengespleten zijde zien en een toegeknepen onderkant. Door het dichtknijpen ontstaat een verschuiving in de vorm van de buis met holle en bolle delen.

Françoise van den Bosch zag op dit punt overeenkomsten tussen haar werk en dat van de keramist Jan van der Vaart. Zij had enkele werken van hem in bezit. Juist omdat zij zich meer en meer op de vorm ging koncentreren had zij het plan opgevat een serie foto's en/of dia's te maken in de overzichtsekspositie van zijn werk in de Gemeentelijke Van Reekumgalerij te Apeldoorn (jan. 1977). In haar lessen, die zij aan het voorbereiden was, wilde zij aandacht aan ‘vorm- en vormstudie’ besteden. Deze kanttekening wordt vermeld om aan te geven hoe lang en ook zorgvuldig zij ideeën en de uitwerking daarvan voorbereidde.

In de variaties op het hierboven genoemde tema zien wij het basisgegeven, de buis, welke eenof tweezijdig werd toegeknepen met dikwijls een doorsnijding onder een hoek, terugkeren. Beide segmenten schuiven over een (neutraal) tussen-element dat zichtbaar wordt bij het uitschuiven. Ook in de kussenvormige objekten en de dito broches keert dit gegeven terug. Deze broches zijn te beschouwen als kleinschalige, draagbare, versie van de objekten. Kenmerkend is de horizontale ribbel, ontstaan door het platdrukken van de buis, welke over het midden loopt. Vertikaal of diagonaal zien wij een eveneens verhoogde lijn ontstaan door de inpassing van beide segmenten waaruit het objekt bestaat.

Uitgaande van deze vormeksperimenten ontwikkelt Françoise van den Bosch als opdracht van de P.T.T. een 8-hoekige penning welke besloten is door een kussenobjekt. Het eksperiment heeft nu definitief vorm gekregen en mondt uit in een zowel praktisch als artistiek zeer bevredigend stuk vormgeving. De verworvenheden blijken thans een nieuw gamma aan mogelijkheden te bieden welke zij in relatief korte tijd heeft uitgebouwd tot een kleine serie van objekten gebaseerd op het principe van in- en uit elkaar schuifbare elementen van een zeer speels en ingenieus karakter.

Vertoonde de armband uit 1975 met enkelvoudige of dubbele ribbel rond de hele, halve of kwart van de band nog aarzelingen t.a.v. de toepassingsmogelijkheden van het bewerkelijke uitgangspunt van het dichtknijpen van een aluminium buis, zo zien

[p. 793]

wij dat via de tussenstappen, kussenobjekten, broches, P.T.T.-penning, thans een geheel nieuw type objekt verschijnt dat zeker uniek genoemd mag worden.

Dat het resultaat van deze eksperimenten een meer en meer verzelfstandigde vorm, losser is komen te staan van het draagbare sieraad, is binnen de lijn welke tans duidelijk te zien is in het werk van Françoise van den Bosch zowel begrijpelijk als logisch.

Een overzicht van het werk van Françoise van den Bosch zal in 1978-1979 in ca. 8 Nederlandse musea getoond worden.

Jerven Ober.