Ons Erfdeel. Jaargang 20

[p. 619]

Kulturele kroniek

[p. 620]

Literatuur

Giftige adem van Aalst.

In zijn boek Pieter Daens of hoe in de negentiende eeuw de arbeiders van Aalst vochten tegen armoede en onrecht (1971) behandelt Louis Paul Boon de hopeloze strijd van priester Adolf Daens en zijn broer Pieter, tegen de achtergrond van het opkomende socialisme in het industriestadje Aalst. Ruim zeven jaar heeft Boon erover gedaan om zich door de massale archieven en verslagen heen te worstelen en zijn kollageboek samen te stellen. Toch bleef heel wat gevonden materiaal ongebruikt, o.m. het optreden van de eerste anarchisten, de ‘Zwarte Hand’, in de armoedigste wijken en krotten van de giftige stad. Dat materiaal heeft Boon nog een jaar bewerkt, terwijl de uiteindelijke kollage van een nieuw fresko hem nog een jaar zou kosten. Het resultaat is het haast 300 pagina's tellende boek De Zwarte Hand of het anarchisme van de negentiende eeuw in het industriestadje Aalst. Over die anarchisten zegt Boon: ‘Ze waren niet akkoord met Anseele en het socialisme dat hun zaak op de lange baan schoof. Zij voelden er niets voor om binnen tweehonderd jaar een beter leven te hebben’. De leider van de Zwarte Hand zou de mysterieuze Aart Niels moeten zijn, maar over hem vond Boon onvoldoende gegevens om er een hoofdpersoon van te maken. Anderzijds was de tegenspeler van Niels, de onderkommissaris Dabbers, te enigmatisch (deed hij mee met de Zwarte Hand? verleidde hij de vrouwen van de anarchisten?) om alles vanuit zijn gezichtshoek te laten vertellen. Van beiden had Boon romanfiguren kunnen maken, maar ‘dat zou de historische waarheid geweld aandoen’. Die waarheid wordt nu geen geweld aangedaan, maar wel heeft Boon de namen der personages veranderd. Het oorspronkelijke schrift met de echte namen ligt echter ter bewaring in het archief. En nog is Boon niet klaar met zijn stad als inspiratie: een heel pak dokumenten over het dagelijkse leven in Aalst in 1901 ligt nog klaar. Hij zal een boek samenstellen van 365 stukjes, een soort logboek van het gewone leven in de misère van een door het grootkapitaal uitgezogen stad.

Oordeelkundig heeft Boon De Zwarte Hand samengesprokkeld. Met bedreven hand heeft hij de talloze stukjes geschikt tot een grandioos fresko, waarin wordt getoond hoe de verdrukte dompelaars en schooiers zich als rioolratten in de giftige adem van Aalst in stand houden en er - knagend en bijtend - zelfs in slagen de grootindustriëlen te verontrusten. In drie boeken, die ieder drie hoofdstukken tellen, wordt ons een breed panorama geopend op wat zolang verborgen blijven moest. Doorheen die negen stukken worden Aart Niels en onderkommissaris Dabbers tot leven gebracht. In door een apart drukprocédé duidelijk onderscheiden gedeeltes maken we het ademloos mee hoe Niels en Dabbers elkaar bekampen, maar nooit met open vizier, eerder met wijde cirkel- en spiraalbewegingen elkaar omschrijvend Uiteindelijk moet de vertellende Boon wel suggereren dat er heel wat gelijkenissen tussen de twee vijanden bestaan, ja, dat ze wellicht zelfs elkaars trawanten waren. Het boek speelt zich af tussen 1885 en 1907, en het is in 1906 dat Dabbers en Niels in dezelfde gevangenis terechtkomen, de eerste omdat hij de vrouwen tijdens het onderzoek niet met rust kon laten, de andere omdat hij betrapt werd bij een overval (maar niet in Dabbers' distrikt!). De vraag blijft of ze elkaar in de gevangenis te Gent nog hebben ontmoet. Hoezeer ze schijnbaar ook tegenover elkaar stonden, toch hebben hun levens steeds ‘in een spiraalgang’ om elkaar gewenteld. ‘Ze zagen beiden, zowel Dabbers als Niels, om zich heen allerlei onrecht waaraan blijkbaar niet te verhelpen viel. Ze wisten beiden van zichzelf dat op hun eigen persoon zware vermoedens wogen.’

Met welke bouwstoffen heeft Boon dit grootse epos van een verdrukt volk tot stand gebracht? Hij onderzocht plaatselijke dagbladen, politiearchieven, verslagen van de Aalsterse gemeenteraad, enz. Dat viel niet altijd mee, want het dossier van de Aalsterse zitting waarin onder-kommissaris Dabbers afgeschreven werd, is uit het archief verdwenen. Ook de memoires van Aart Niels zelf konden slechts een paar dagen door Boon geraadpleegd worden. Ze waren hem heel toevallig, voor hun vernietiging, in handen gevallen. Het gerechtelijk dossier Dabbers, waarvan de auteur eerst dacht dat het in de grote brand van het Gerechtshof in Gent was verdwenen, werd hem nà het beeindigen van De Zwarte Hand toch nog doorgespeeld. De gegevens ervan bevestigen in grote lijnen wat reeds uit de bladen en archieven bleek. In zijn Nawoord, waarin Boon het teruggevonden dossier verwerkt, stelt de auteur vast dat het mysterie Dabbers onopgelost blijft. Ook doet Boon een beroep op gesproken getuigenissen, o.a. van zijn eigen grootvader, de fabrieksarbeider Louis Verbestel en van een pensioengerechtigd treinmachinist, Gustaaf van den Broeck. Zelfs Boons eigen vader wordt als getuige opgeroepen: hij kende namelijk het zoontje van onderkommissaris Broek, de bespieder en opvolger van Dabbers. Uiteindelijk moet Boon een fichenstelsel hebben opgemaakt dat als puzzeldoos voor zijn Zwarte Hand moet hebben gediend. Van die fiches krijgen we een idee als we de Namenlijst achteraan het boek raadplegen. In de titels van die lijsten wordt reeds de grootste dubbelzinnigheid gesuggereerd: er is sprake van de voornaamste anarchisten en hun geliefden,

[p. 621]

maar ook van socialisten met anarchistische sympatieën, en verder van zogenaamde anarchisten (misschien wel provokateurs); de onzekerheid wordt nog verhoogd door de merkwaardige lijst van politiemannen die van samenwerking met anarchisten worden verdacht en waarop ook onderkommissaris Johan Dabbers figureert; de gerechtelijke weegschaal slaat dan weer aan de andere kant door in de slotopsomming van jonge vrouwen die beweren (zonder feitelijk bewijs) door Dabbers te zijn aangerand. Zijn die aanrandingen inderdaad gebeurd door een onderkommissaris die verder wel een onberispelijk jager op anarchisten was? Getuigden de vrouwen vals om van de voornaamste vijand van de Zwarte Hand af te raken? Of waren het precies door de onderzoeksrechter gestuurde lichte meisjes die Dabbers wilden vangen omdat hij met de anarchisten meewerkte? Hoe dan ook, steeds legt Boon er de nadruk op dat hij geen romannetje aan het schrijven is maar een heus feitenrelaas houdt, hoewel hij er zich niet van kan weerhouden soms zelf Sherlock Holmes te spelen, zich hierbij afvragend hoe Dabbers toch nooit op deze of gene idee kwam... Het is duidelijk dat Boon hierdoor suggereert dat Dabbers vrijwillig niet wou zien wat er te zien was... Boon heeft de romanwerkelijkheid niet nodig, de gewone realiteit is namelijk ‘steeds fantastischer dan wat men ooit zou kunnen verzinnen’. De werkelijkheid kan zelfs onwaarschijnlijk zijn, zoals in het volgende voorbeeld: ‘Een romanschrijver zou nooit de bestolene en de onderhorende agent eenzelfde naam bezorgen, doch het was nu eenmaal zo’. Typisch voor de speurzin van Boon, en mede passend in zijn bedoeling de realiteit te laten spreken, is de opsomming van alle mogelijke verdachten in een ‘kluwen van misdaad, van bedrog en afpersing, van aanranding en geweldpleging’ gepleegd door twee in een vrouwenrok geklede mannen. We zijn dan in het sleuteljaar 1902. Boon ontdekt in allerlei archieven en dossiers de sporen van niet minder dan 8 (x2) verdachten, waarbij zowel Aart Niels/Maarten van Roet als Dabbers/Darsen... Boon zaait echter zelf geen verwarring, de hele Aalsterse Zwarte Hand-story is een adderkluwen, dat je zeker a posteriori niet meer kan ontwarren. Uit dit dossier - dat wat mij betreft gerust naast De Goelag Archipel van Solzsjenitsyn mag geplaatst worden - had Boon zeer zeker een merkwaardige roman kunnen distilleren, maar hij heeft verkozen zich strikt aan de feiten te houden. Een paar keer bezwijkt hij haast voor de bekoring. Zo gaat zijn fantasie aan het hollen als hij bedenkt dat Aart Niels en Dabbers elkaar in de gevangenis wellicht hebben ontmoet: ‘Graag hadden we, als romanschrijver die we nu eenmaal zijn, willen beschrijven hoe de hulpcipier Dabbers de hulpbibliotecaris Niels ontmoette en hoe ze met elkaar omgingen... Ja, wélke gesprekken ze daar met elkaar hebben gevoerd. Maar helaas, dit opwindend element is ons niet gegund geworden’. Boon laat zich echter wel meeslepen door de duizenden mozaïekstukjes van het Aalsterse drama. Slechts achteraf, om het boek leesbaarder te maken, heeft hij de ononderbroken stroom misdaden in het Aalsterse Chicago van rond de eeuwwisseling opgedeeld in grote delen en hoofdstukken. Dat dit later gebeurde, blijkt ten overvloede uit het feit dat de stroom gebeurtenissen af en toe tamelijk willekeurig wordt onderbroken door de titel van een nieuw hoofdstuk. Aalst groeit als kolk van misdaad en verraad boven iedere kunstmatige opdeling uit. De stroom van bloed en tranen laat zich niet dwingen door welke delen ook.

De cesuur in 3×3 delen lijkt voorbeeldig maar komt tamelijk arbitrair over, ingegeven door een wat enge opvatting over ‘leesbaarheid’. Wat mij betreft had deze ruwe brok erts onverkapt in de handen van de lezer mogen vallen. Er zijn toch voldoende inwendige struktuurelementen aanwezig, zoals bepaalde isotopen en motieflijnen bij de diefstallen en overvallen. Steeds weer, tergend haast, dezelfde tics van de rovers: de met stopverf bestreken ruit, het afgestreken solfertje, de drup van een waskaars, een op een vals spoor brengend detail (een soldatenriem, een gebarsten klomp, een slagersschort..), een (sarkastische) afdruk van een blote voet, het stilzetten van het klokje (op het uur dat elders een inbraak werd gepleegd...), de afdruk van de Zwarte Hand, de in vrouwenkleren geklede rovers, enz. Alles even superieur, misleidend, spottend voor de speurders, voor Dabbers. Of amuseerden Dabbers en Niels zich kostelijk ten koste van de hoofdkommissaris? Hoe dan ook, in De Zwarte Hand heeft Boon blijk gegeven van een schitterende dossierkennis maar ook van de kunde om van de duizenden puzzelstukjes een koherent én leesbaar - zelfs meeslepend - geheel te maken. Echte kollage - zoals Develing en Koeck - beoefent Boon trouwens niet. Haast alles wordt herschreven, alle feiten en gebeurtenissen worden meegesleurd in de maalstroom van Boons epische stijleksplosie. De auteur is al te bescheiden als hij schrijft: ‘Wat in die jaren in het stadje gebeurde is werkelijk niet te beschrijven, hiervoor zou de pen van een Balzac of een Dostojewski nodig zijn. Of beter nog, het penseel van een Pieter Brueghel of Jeroen Bosch’. Want inderdaad, met hoeveel verve heeft Boon de kleurrijke volksbuurten van Aalst op papier geklad, hoe sterk ademt ons uit de haast 300 bladzijden de giftige adem van Aalst als hellesmook in het ge-

[p. 622]

zicht? In Aalst heerste in de jaren 1885-1907 de wet van het oerwoud. Aalst was aan de overzijde van de rivier een verzameling slordig bij elkaar gegooide krotten, stinkend naar ellende en armoe. De wijken daar waren een soort niemandsland: ‘De rijen krotten zaten volgepropt met fabrieksslaven, werklozen, dronkaards, vrouwen en kinderen die zich elke ochtend of elke avond naar de rivier hadden te reppen, naar de fabrieken van naaigarens, dekens, of dweilen, waar ze aan hun spinmolens of weefgetouwen werden behandeld als honden. En waar ze elke dag de kans liepen in de machines verpletterd of verminkt te worden’. In Aalst schiet het onkruid der misdaad zo maar uit de bodem op, wat Boon de vraag in de pen legt: ‘Was het stadje dan niets anders dan één grote dievenbende, van hoog tot laag, van behoudsgezinde schatrijke fabrikant tot uitgehongerde loonslaaf, van plichtvergeten politieman tot alles omverwerpende anarchist?’ Toch heeft Boon meer sympatie voor de koolputters van Aalst die naar Wallonië moeten gaan werken als beesten en daarvoor een mensonwaardig loon toegestopt krijgen, dan voor de rijkeluizen, die zich stelend steeds rijker maken, maar dat zo subtiel doen, dat ze er niet eens voor gestraft kunnen worden... De meeste arbeiders - vooral die die aan de spoorweg werkten - waren socialisten en hadden sympatie voor de Russische arbeiders die de grote opstand gingen doen uitbreken. De rijke lui daarentegen, die de stadskas leegroofden - ook de armenkas! - waren konservatieven en liberalen. Onder hen: de door Leopold II ontvangen en door de Paus gezegende senator Leirens, die in zijn garenfabriek kinderen onder de twaalf jaar aan de nachtelijke arbeid zette. Maar het is Boon niet die de eerste steen zal werpen naar dit moderne Sodoma en Gomora, waar kinderen gingen stelen, vrouwen zich te koop aanboden, mannen verplicht waren een slag te slaan wilden ze niet omkomen van honger... In deze door tyfus, cholera en pokken geteisterde stad, ageerde de anarchistenbende van Aart Niels, die niet langer op de grote revolutie van het socialisme kon blijven wachten. Boon sympatiseert duidelijk met deze moderne Robin Hoods. Dat kan hij niet verborgen houden, ondanks zijn minutieus uitgekiende, doordacht-objektieve metode. Op het ogenblik dat Aart Niels, in 1899, 26 jaar wordt, verzamelen in Gent alle door Anseele uit de socialistische partij gestoten revolutionaire elementen en publiceren twee anarchistische blaadjes (De opstandeling en De Fakkel) en twee brochures (Openbaar debat over het anarchisme en De anarchisten en de 8-uren arbeidsdag).

Ook in Mechelen komen de anarchisten buiten en vooral in Aalst, waar alles echter gehuld blijft in een waas van mysterie. Het medeleven van Boon met De Zwarte Hand blijkt duidelijk uit zijn ultieme beoordeling van Aart Niels. Hij betreurt het ‘afschuwelijk spel van het Lot’ dat hij enige maanden na zijn terugkeer uit de gevangenis opnieuw werd opgesloten, dit keer voor vijf lange jaren in de hoofdgevangenis te Leuven. Aart Niels ‘was een der weinigen die de mensen een geweten wilden schoppen en ging de gevangenis in’. Een en ander wil Boon bevestigd zien door een niet vooringenomen bron, met name een grafologe. Die bevestigt dat Niels steeds bleef hopen op een betere toekomst en idealen koesterde van grootse en verheven aard. Onoverkomelijke moeilijkheden beletten hem echter zijn sociale, politieke en humanitaire taak tot een goed einde te brengen. Aart Niels trad later toe tot de kommunistische partij en ging op 75-jarige leeftijd nog in het verzet tijdens de Tweede Wereldoorlog. Het Geheim Verbond tussen Aart Niels, Maarten van Roet, Fons van der Hegge, Jozef de Rauwer en Wies Tombers werd evenwel niet door Dabbers ontmaskerd maar door de Oudenaardse onderzoeksrechter, hoewel Dabbers vaak met zijn neus op de beslissende bewijsstukken stond. Was Dabbers medeplichtig? Wou hij de anarchisten allemaal ineens pakken? Was hij in de ban van de jonge vrouwen van de anarchisten? De laatste twee veronderstellingen lijken het waarschijnlijkst, maar Boon werpt ook hem niet de steen. Dabbers' vrouw was ziekelijk, hij zag zijn twee kinderen sterven en gans de dag vertoefde hij tussen allerhande gespuis of ondervroeg hij jonge, mooie vrouwen. Dabbers werd alleen voor zedenfeiten veroordeeld maar in de volksmond was sprake van ‘de bende van de rosse Dabbers’. Volgens de grafologe is Dabbers een aktief en moedig persoon die alles aandurft maar wankelt als zijn seksuele verlangens hem te sterk worden.

Ondanks alle ‘objektiviteit’, heeft Boon veel gemeen met de revolutionaire mislukkeling Niels en met de grootmoedige zwakkeling Dabbers. De Zwarte Hand is een maatschappijkritisch dossier als zelfportret.

Hugo Bousset.

Louis Paul Boon, De Zwarte Hand of het anarchisme van de negentiende eeuw in het industriestadje Aalst, De Arbeiderspers en Em. Querido, Amsterdam, 1976, 295 blz., 650 fr.