Ons Erfdeel. Jaargang 19

Judocus Smits en zijn tijd.

De periode waarin het in 1974 ter ziele gegane dagblad ‘De Tijd’ verscheen was een tijd van toenemende verbrokkeling op religieus en politiek-ideologisch terrein, maar haar oprichting was meer dan een illustratie van deze ontwikkeling.

Traden de katolieken aan het begin van de negentiende eeuw nog nauwelijks naar buiten toe, bij de protestanten had zich allang een scheiding der geesten voltrokken tussen rekkelijken en preciezen die luidruchtig doorwerkte in De Afscheiding in 1834 van enige ortodokse kerken, en het tezelfdertijd opkomend modernisme, resultaat van de historische kritiek op de bijbel.

Op politiek vlak waren het niet meer alleen de konservatieve regenten die het voor het zeggen zouden hebben. De vruchten van de Franse Revolutie konden niet meer ongedaan worden gemaakt en de jonge bourgeoisie die bezield was van de overal waaiende geest van het liberalisme zou, ongeduldig gemaakt door de straffe wijze waarop ze door de konservatieven buiten de staatszaken gehouden werd, na de revolutie van 1848 in Parijs, onder leiding van de ambitieuze Thorbecke plotseling toegang krijgen tot het bestuur van het land en de meest ingrijpende grondwetswijziging doorvoeren die de konstitutionele monarchie heeft gekend. De katolieken zouden er van profiteren. De polarisering in protestantse kring waardoor het gesloten front tegenover andersdenkenden grote scheuren begon te vertonen, en het zich baan brekende moderne liberale denken zouden faktoren zijn die de weg vrijmaakten voor een geleidelijk ontwaken van de sociaal en kultureel achtergestelde katolieken, behoedzaam geleid door de priesters van de Hollandse Missie Een van de gevolgen was de behoefte aan eigen persorganen bij de bovenlaag van hen. In 1845 werd ‘De Tijd’ opgericht.

In tegenstelling tot Le Sage ten Broek die pionierswerk verrichtte met het uitgeven van een aantal kleine tijdschriftjes waarin hij pleitte voor de maatschappelijke rechten van de katolieken, was de man die het eerste landelijke katolieke orgaan opzette en meer dan vijfentwintig jaar zou leiden, de priester Judocus Smits, tot op de dag van vandaag een onbekende. Dat had hij overigens aan zich zelf te wijten: vlak voor zijn dood gaf hij opdracht al zijn archiefpapieren te verbranden. Met behulp van opgespoorde uitgegane korrespondentie en artikelen uit ‘De Tijd’ die op grond van stijlovereenkomsten en verwijzingen in brieven aan Smits werden toegeschreven, heeft de Bossche bisdomarchivaris, drs. J.W M. Peijnenburg, in een proefschrift een beeld van deze onbekende hoofdredakteur willen oproepen waarop hij onlangs in Nijmegen promoveerde. Aanvankelijk leek Smits, de zoon van een Eindhovense plattelandsarts, net als zijn oudere broer een pastorale loopbaan voor de boeg te hebben, maar toen er nauwelijks nadat hij zijn priesteropleiding had afgesloten, verschijnselen van tuberkulose bij hem optraden, legde hij zijn kapelaansambt neer In 1841 duikt hij op als hoofdredakteur van ‘De Noord-Babander’. Al gauw zou hij zich laten meeslepen door zijn hartstocht voor het politieke gebeuren, ook waar het kwesties betrof die voor de katolieken als zodanig niet van uitgesproken belang waren, maar bij Smits wel een duidelijk liberale instelling verrieden. De artikelen die Smits in zijn krant schreef, riepen het onbehagen op van de Brabantse vertegenwoordigers in de regering die hun ongenoegen uitten bij het Bossche vikariaat. De moeilijkheden rond zijn vrijmoedige standpunten liepen zo hoog op dat hij begin 1845 ontslag moest nemen, maar nog geen vier maanden later zette hij een eigen krant op: ‘De Tijd’, waarvan hij niet alleen hoofdredakteur zou worden maar ook eigenaar. Hoe Smits er in slaagde na zijn door de kerkelijke overheid gedwongen ontslag bij ‘De Noord-Brabander’ een nieuwe krant op te zetten waar de bij een groot deel der geestelijkheid gewraakte kombinatie van politiek journalist en priester werd hersteld, is een raadsel dat Peijnenburg in zijn proefschrift ‘verklaart’ door te wijzen op wat Smits schreef over zijn eigen intenties. Deze stelde in zijn openingsartikel in ‘De Tijd’ - een duidelijke echo van wat hij verkondigde toen hij hoofdredakteur werd van ‘De Noord-Bra-

[p. 799]

bander’ - dat hij zich niet zou mengen in politieke geschillen en zich alleen zou laten leiden door de belangen van de katolieken; als programverklaring suste hij er het apolitieke kerkelijke establishment mee met wie hij ‘en règle’ wilde blijven, maar tussen het beleid van Judocus Smits als hoofdredakteur van ‘De Tijd’ en die van ‘De Noord-Brabander’ was weinig verschil. Alleen slaagde deze priester die reeds van zo'n duidelijke kruisvaardersmentaliteit had blijk gegeven, zijn strijdlustige opstelling te paren aan een journalistieke diplomatie die met de jaren groeide.

Het beeld dat Peijnenburg van de journalist Smits ontwerpt, is trouwens in het algemeen sterk bepaald door diens eigen uitspraken in brieven en artikelen, zoals Bornewasser in een bespreking in het weekblad ‘De Tijd’ reeds eerder stelde. Het kwam niet tot stand na een systematisch onderzoek van Smits' opvattingen in voor die tijd belangrijke kwesties. Terecht heeft Peijnenburg met het onderzoeken van die opvattingen willen wachten en op grond van zijn moeizaam bijeengebrachte bronnen eerst de lijnen willen uittekenen waarbinnen Smits zich als hoofdredakteur bewoog. Maar hij trekt daaruit reeds zoveel konklusies dat het beeld van de journalist Smits en diens opvattingen nog maar weinig verandering kunnen ondergaan. Hoezeer Peijnenburg geneigd is een bepaald ideaalbeeld van Smits in stand te houden, blijkt uit zijn opmerking over diens houding tegenover het dagbladzegel, een zware belasting op kranten en hun advertenties die de opbloei van de pers verhinderde. Weliswaar was Smits geen voorstander van het dagbladzegel, maar het kwaad dat hij vreesde bij de afschaffing ervan - die volgens hem de opkomst van ongebonden bladen in de hand zou werken en het ongeloof zou bevorderen - deed hem een sterk paternalistisch standpunt innemen. Smits meende onder andere dat ‘ons volk, ook voor zijn zedelijken vooruitgang, veel meer behoefte (had) aan goed en goedkoop bier (gezien het toenemend gebruik van jenever), dan aan grootere dagbladen’. Peijnenburg is bereid Smits op zijn woord (van zorgzame priester) te geloven en stelt dat het liberale ‘Algemeen Handelsblad’ dat venijnig op Smits opvattingen reageerde en vond dat die een verhulde wijze van betuttelen waren, de diskussie onzuiver maakte.

Smits was erg gesteld op zijn onafhankelijkheid als journalist zoals hij en zijn promotor herhaalde malen verzekeren, maar deze onafhankelijkheid liep volkomen parallel met de katolieke inzichten en belangen die Smits op zijn eigen wijze vertolkte. Voor 1848 streed hij met de liberalen mee voor grondwetswijziging, maar hij keerde hen later toen de liberale doktrine zijn uitwerking niet miste en ze in de pauselijke encycliek Quanta Cura van 1864 veroordeeld werd, de rug toe. Ultramontaans katoliek als Smits was, vormde de Kerkelijke Staat zijn tweede vaderland en de ondergang ervan in 1870 betreurde hij diep.

In datzelfde jaar zou Smits het meemaken dat zijn krant vijfentwintig jaar bestond. Nadat op het blad aanvankelijk zeer veel geld was toegelegd, voornamelijk door de gulle Amsterdamse bankier Petrus van Cranenburgh ‘die geheel alleen (deed) wat de Katholiciteit van Nederland in haar belang op zich had behooren te nemen (Van Vree)’, werd het blad in 1858 verliesvrij en kwam het voor het eerst tot bescheiden bloei. Nog in 1872 zou Smits zich bezig houden met de leiding van zijn krant totdat hij in de zomer van dat jaar op 59-jarige leeftijd in Amsterdam overleed.

Is Judocus Smits nog een inspirerend voorbeeld voor latere generaties van journalisten? Peijnenburg roert de kwestie indirekt aan in een van de aan zijn proefschrift toegevoegde stellingen en zijn beoordeling laat zich op grond van zijn Smits-beeld wel raden.

Toch is het zeer de vraag of Smits die met zijn krant de belangen en uitzichtspunten der katolieken tot eksklusief uitgangspunt van zijn denken maakte zónder de inhoud van dat geloof zelf te peilen, en zich daarmee diep ingroef in de door schotten verdeelde negentiende-eeuwse samenleving, nog wel aktueel is. Als iets in hem aantrekkelijk is, dan lijkt het de strijdlust en behendigheid waarmee hij zijn krant tegen alle moeilijkheden in op poten zette en in stand hield, maar het bevoogdende paternalisme waarmee hij zijn lezers tegemoet trad, een houding die in de negentiende eeuw tot deugd verheven werd, kontrasteert daar weer ongunstig mee. Veelzeggend is in ieder geval dat zijn geestesprodukt ‘De Tijd’ dat in 1974 noodgedwongen als weekblad zou moeten doorgaan, vanaf het moment dat zij naast bezadigdheid ook tolerantie en gematigdheid in haar vaandel schreef tot ondergang gedoemd zou worden, juist door de groep die de krant in het verleden in isolementsdenken had gestijfd. Judocus Smits en zijn tijd lijken daarmee definitief tot het verleden te behoren.

Paul van Velthoven

Dr. J.W.M Peijnenburg, Judocus Smits en zijn Tijd, Uitgave van De Tijd b v. Amsterdam, 1976, f 25, -.