Ons Erfdeel. Jaargang 19

Bitter & Zoet.

De afgeronde, burgerlijke novelle behoort tot het verleden, maar het verhaal kent reeds een paar jaar een revival. Van de recentste schrijverslichting zijn de drie meest getalenteerde auteurs van verhalen J.M.A. Biesheuvel, Kees Simhoffer en Rudolf Geel. Ze zijn niet zo makkelijk te etiketteren, want ze houden zich zowel met zichzelf als met de wereld bezig, ze schrijven even goed groteske aanklachten als psychoanalytische konfidenties. Hoe dan ook, de wereld en ook hun eigen ik is te gekompliceerd om nog in een sluitende roman of novelle gevat te kunnen worden. Zij gaan puzzelstukje per puzzelstukje te werk.

Rudolf Geel, één der genoemde bitterzoete auteurs, geboren te Amsterdam in 1941, publiceert reeds vanaf 1963. In 1973 bracht hij een herziene druk van De weerspannige naaktschrijver op de markt, de roman die voor het eerst in 1965 werd gepubliceerd. In zijn ironisch voorwoord tot de literatuurvorsers, deelt hij ons toch een en ander mee over zijn schrijversnatuur. Geel houdt van een luchtige, ludieke toon, een groteske of satirische stijl: ‘Blijft het feit dat het mij niet echt wat interesseert of iets ja dan nee literatuur wordt gevonden. Als het maar opwekkend is om te lezen’. Geel houdt de lezer graag een lachspiegel voor van een maatschappij, die grotesk is tegen wil en dank. Karikaturisten houden zich het recht voor de gedetekteerde feiten aan te dikken tot het absurde, het lachwekkende toe. Als het maar waar is binnen de kontekst van het boek. Anderzijds wil Rudolf Geel ook zelf wat wijzer worden door zijn geschrijf. De herinnering speelt daarbij een belangrij-

[p. 587]

ke rol. In de jeugd kun je archetypische vluchtheuvels ontdekken tegen de angst voor het leven en de angst voor de dood. Maar de herinnering is ‘een gevaarlijk gebied vol vervormingen’. Fantasie en realiteit zijn moeilijk te scheiden. De schrijver kijkt terug door de bril van al wat hij heeft beleefd én al wat hij heeft gelezen en geschreven.

In de nieuwe verhalenbundel Bitter & Zoet van Rudolf Geel komen genoemde tema's overvloedig tot uiting. Een plechtige onthulling kun je lezen als een grotesk anti-sprookje, waarin een wonderkind ‘als een razende jet’ door zijn geborneerde, knusse land vliegt. Het is echter ook een de wereld inkijken en zichzelf zien, een autoanalyse van de ik-verteller en een meditatie over de dood naar aanleiding van het voortijdig omkomen van de schilderende wonderknaap. In Met langzame slagen wordt traag en spiraalvormig ingeboord op de bronnen van het menselijke tekort. Door zijn vader (die zich terugtrok op een eiland) te bezoeken, graaft de zoon in zijn verleden, het verloren paradijs van zijn jeugd. Zo raakt de ik-persoon ook op het spoor van de onmiskenbare kenmerken van ‘la condition humaine’. Het slot- en titelverhaal Bitter & Zoet beschrijft - langs een ik-persoon om - de bliksemsnelle opgang van een Hollands filmsterretje tot vedette met Amerikaanse allures. Het verhaal is een vlijmscherpe satire op de holklinkende, kommerciële wereld van de film-als-droomfabriek, maar ook een zorgvuldig peilen naar de kern van het wezen van Angie Hoffman, achter de menigvuldige rollen die ze - ook buiten het scherm - speelt. Het zoete van het sukses kan dan wel eens bitter smaken. De drie verhalen van Rudolf Geel zijn precies daardoor zo bevreemdend en ongewoon dat ze telkens een dubbele bodem blijken te hebben, die in de scheppende leesaktiviteit waargemaakt moet worden. Rudolf Geel appeleert zowel aan intellekt als aan intuïtie en richt zich tot zowel de liefhebbers van een maatschappijkritische visie als van een psychoanalyse van het archetype mens, steeds op zoek naar zichzelf, steeds op weg, vaak verlangend naar een terugkeer. Zo is Met langzame slagen in zekere zin een Mutter-Suche en Bitter & Zoet in zekere zin een Vater-Suche. Het zich ‘herbronnen’ houdt telkens in: een zich klaarmaken voor de dood. Telkens ook wordt het waarnemend ik zodanig betrokken bij de gebeurtenissen dat hij evolueert naar een belevend ik. De karikaturist Rudolf Geel wordt er door zijn verhalen als het ware toe gedwongen toch af te dalen in zichzelf.

Ik zal nu de drie verhalen apart toelichten. Een plechtige onthulling is dus een grotesk antisprookje. De duistere maar geniale schilder Paultje is op 18-jarige leeftijd omgekomen bij een auto-ongeval. Vijf jaar later gaat de familie naar zijn geboorteplaats om hem te herdenken: vader, moeder, zijn 22-jarige zus Henrietta en de 29-jarige broer - de ik-persoon. Er zal een borstbeeld worden onthuld door de autoriteiten ad hoe. De waarnemende ik-persoon maakt van de gelegenheid gebruik de hypokrisie en geestelijke holheid van dergelijke plechtigheden aan de kaak te stellen. Het symbool van het knusse, middelmatige land, waarin Paultjes genialiteit niet kon openbloeien, is de vader-figuur: ‘Hij was het klassieke type van een vader die het beste voor had met zijn kinderen. Alleen reikte zijn overtreffende trap niet hoger dan het werk waarmee hij dacht het vaderland te dienen’. Tot die platvloerse wereld horen ook de kunsthandelaars, de journalisten, de dominees, de hoogwaardigheidsbekleders, enz. Daartegenover staan de moeder, Henrietta en de ik-persoon. Henrietta zal zelfs een boek over Paultje schrijven, om de makke wereld doorheen te schudden, aan te tonen hoe het komt dat het sprookje van haar geniale broer een groteske werd. Net zoals in het slotverhaal van de bundel, zien we hoe talent en genie platgemalen worden in de mallemolen van de kommercie. Tijdens de autorit naar Paultjes geboorteplaats, denkt de ik-persoon echter veelvuldig terug aan vroeger. Nu is hij een belevend ik geworden. Het afscheid van Paultje in H. is een afscheid van de eigen jeugd. De tand des tijds zal ook hem wel murw maken.

Met langzame slagen zoeken vader en zoon - de ik-persoon - naar het beeld van wie hun vrouw en moeder was. Postuum trachten ze haar beeltenis te onthullen. De vader had zich beroepshalve heel zijn leven met het verleden bezig gehouden - hij was universitair docent geschiedenis. Nu heeft hij zich teruggetrokken op een der Waddeneilanden. De zoon zal hem bezoeken als een waarnemer. Snel echter wordt hij een belevend ik - zoals in het vorige verhaal. De voorwerpen in de hoeve, waar de vader nu woont, maken bij hem een aantal herinneringen los, die hem moeten helpen bij de postume wedersamenstelling van zijn moeder. ‘Er bestaat geen verdelgings-

[p. 588]

middel tegen de herinnering’. De vader heeft zich omringd met voorwerpen die aan zijn vrouw herinneren: hij wil met alle macht zijn eigen verleden oproepen, helderheid scheppen in de relatie tot zijn vrouw, voor wie hij geen oog had, omdat hij steeds in het verre verleden van de geschiedenis vertoefde. De specialist van het verleden schiet echter voor het eigen verleden schromelijk tekort. De ‘sentimental journey’ put hem uit en hij heeft de hulp van zijn zoon nodig, die echter op zijn beurt dieper moet graven dan goed is voor zijn gemoedsrust. Vader en zoon hebben last met ‘het laatste stukje van een legpuzzel’ die ze willen kompleteren. Er wordt onthuld dat de moeder in feite spoorloos verdween - wellicht pleegde ze zelfmoord. Nog steeds is ze niet begraven. Het verleden komt zo sterk naar voren dat de moederschim voor ze opduikt in een gedaante die met langzame slagen door het water beweegt. De vader, halve nachten achter zijn bureau, de moeder die intensief en frenetiek leven wil: geen kontakt tijdens hun leven. Zo verloopt het bestaan: ‘Het is onaanvaardbaar, maar het gebeurt.’ De mens is een tragisch misverstand. Ja, als het allemaal eens kon: ‘De ouderdom veranderen in jeugd. Jeugd fixeren’. Of gewoon maar: opnieuw beginnen.

Bitter & Zoet heeft - zoals het eerste verhaal - weer een dubbele bodem: het is een satire op de filmwereld én een Vater-Suche van Angie Hoffman, het sterretje. Dit laatste aspekt maakt het derde verhaal dan weer tematisch verwant aan het tweede. De ik-persoon is op zoek naar de ware identiteit van Angie, die niet bereid was zichzelf te verliezen in de mallemolen van de business - zoals Paultje in het eerste verhaal. Wie is Angie Hoffman? Een seksidool of een engel (‘ange’), een brok tragiek of een voorbeeld van super-kitsch, een stel borsten of een vrouw met veel ‘ziel’? Is haar leven een stuk zoetekoek of een bitter smakende gifdrank? Voortdurend weegt de ik-persoon de beschikbare bronnen over haar leven kritisch af. Speciaal onderzoekt hij wat een zekere Robbins over haar in een biografie vertelt. Hij beoordeelt de biografie als volgt: ‘Robbins was niet de enige die Angie niet kon plaatsen. Maar omdat zij tamelijk slim is, bedekt zij haar niet meteen onder een kwak vuil, zoals een aantal anderen’. Niet alleen fragmenten van Robbins' visie worden in het verhaal geplakt en beoordeeld, ook kanttekeningen, schrijfmomenten, reklamespots, interviews, met filmregisseurs, scenario's en dgl. worden in de OTT ingelast in het ik-verhaal, dat in de OVT, de tijd van de narratieve fiktie, geschreven is. Zo ontstaat er zelfs een zekere tekstkadans, waarbij het ik-verhaal telkens onderbroken wordt door de kollage van een dokument of schrijfmoment, waarna het verhaalde fragment nog even verder verteld wordt, alvorens een nieuw scenisch gegeven zich opdringt. Je krijgt dus zo iets als: 1/a/1 bis/2/b/2 bis/3... (de cijfers staan voor de verhaalfragmenten, de letters voor de ingeplakte dokumenten). De verschuiving van waarnemend naar belevend ik, dat reeds in de vorige twee verhalen opviel, komt ook hier aan bod: de ik-persoon - een filmrecensent - blijkt een belangrijke rol te hebben gespeeld in het leven van Angie. Wellicht was hij de enige die iets van haar echte wezen - achter de menigvuldige rollen - begreep. Uit eigen ervaring onderwerpt hij de andere bronnen aan een gedegen tekstkritiek, waaruit meestal blijkt dat de journalisten en interviewers Angie te zeer van buitenaf, vanuit de wereld hebben beschreven, zo zij zich al niet bezondigden aan vuil-schrijverij of aan sensatie. Die persoonlijke betrokkenheid heeft overigens tot gevolg dat de zoektocht naar het ware gelaat van Angie uitmondt in een Ich-Suche. Uiteindelijk blijkt Angie een erg onzeker meisje te zijn, achter een masker van glamour zoals de filmmakers haar dat hebben opgezet. Zij heeft duidelijk een leidende vaderfiguur nodig, en de ik-persoon is dat een tijdje geweest, o.a. tijdens een ‘vlucht’ naar Wales, net voor Hollywood haar opeiste. In een der slotscènes vertelt Angie over de dood van haar vader, de enige door wie ze zich begrepen voelde. Daarna werd ze de speelbal van de film-business en was ze voortdurend op de vlucht voor zichzelf. Angie ‘wou de luchtballon waarin zij opgesloten zat laten springen en vanuit de harde kern iets nieuws beginnen’. Ze had gedroomd van een paradijs, en ontdekte dat ze daar alleen een glimp van had opgevangen in haar jeugd, later nooit meer. De ik-persoon onderzoekt zichzelf, als hij op zoek gaat naar Angie: ‘In haar zien wij onszelf weerloos weerspiegeld, hongerig en dus eenzaam’. De ik-persoon schrijft zich naar Angie toe en eist een geestelijk vaderschap op. Op die wijze houden twee wankele wezens elkaar in stand, aan de overzijde van het Grote Misverstand.

Hugo Bousset

Rudolf Geel: Bitter & Zoet, De bezige bij, Amsterdam, 1975, 168 p., f 17,50.