Ons Erfdeel. Jaargang 19

vlaamse beweging

De Vrije Universiteit Brussel, een jonge instelling met een oude traditie.

Het voorbije jaar 1975 was buitengewoon rijk aan akademische verjaardagen. Enerzijds vierden de Leuvense en de Leidse Universiteiten respektievelijk hun 550ste en 400ste verjaardag, anderzijds verheugde de Brusselse universiteit zich erin op vijf jaar autonome werking te kunnen terugblikken. Tussen vijf eeuwen en vijf jaar ligt natuurlijk een wereld. Terwijl de enen, gesterkt door zovele jaren, met recht trots achterom kijken, geven de anderen er de voorkeur aan vanuit de enkele jaren die voorbij zijn, eerder de blik op de toekomst te richten

In wezen is de Vrije Universiteit Brussel echter veel meer dan dit voorbije lustrum, immers de filosofie die zij vertegenwoordigt wordt al bijna anderhalve eeuw belichaamd in de ‘Université Libre de Belgique’, later ‘de Bruxelles’ herdoopt. Daarom is de geschiedenis van de vijf jaar jonge V.U.B. paradoksaal genoeg zo oud als onze eigen nationale geschiedenis zelf.

De revolutie van 1830 en het ontstaan van het Koninkrijk België betekende niet alleen de onherroepelijke breuk op politiek vlak tussen de zuidelijke en noordelijke provincies der Nederlanden, zij was niet minder rampzalig wat de gevolgen op onderwijsgebied betroffen. Hoezeer ook de Voorlopige Regering en haar opvolgers zich in de geest van het ‘Unionisme’ toelegden op de uitwerking van onze basiswetten, evenzeer verwaarloosden zij de organisatie van het onderwijs in 't algemeen en het hoger onderwijs in 't bijzonder. Toen dan ook de Kerkelijke Overheid op 10 juni 1834 besloot te Mechelen een katholieke universiteit op te richten, was de verwondering, gevolgd door een zekere ongerustheid, groot in de eerder liberale milieu's van ons land. De reaktie liet niet op zich wachten en kwam in de vorm van een vinnige toespraak van de Brusselse advokaat Theodoor Verhaegen, ter gelegenheid van de Nachteveninasfeesten van de Loge ‘Les Amis Philantropes’ op 24 juni van hetzelfde jaar. Daar verdedigde hij de stelling dat men in geen geval aan het Episkopaat het monopolie van het hoger ondewijs mocht overlaten; aangezien de Loge zich ook voor onderwijsproblemen interesseerde, moest zij het dan maar op zich nemen een instelling op te richten die als tegengewicht zou dienen voor de geplande katolieke universiteit. We moeten deze gebeurtenissen natuurlijk stellen in funktie van de geestesgesteldheid van die tijd, die niet in het minst bepaald werd door onverdraagzaamheid der Kerk, verwoord in de Encykliek ‘Mirari vos’. Hierin stigmatiseerde Gregorius XVI in 1832 elke vorm van vrijheid van pers, opinie en geweten. Dit verklaart enigszins de snelle reaktie van de Brusselse liberale burgerij, die aldus bewerkte dat op 20 november 1834, amper 16 dagen na de opening van het Akademiejaar te Mechelen, ook te Brussel een universitaire instelling haar deuren opende voor alwie onderwijs wou genieten ‘met het vrij onderzoek tot grondslag (art 1, statuten)’.

Tijdens de eerste jaren van haar bestaan had de jonge instelling, zich onafhankelijk opstellend zowel ten overstaan van de Kerk als van de Staat, te kampen met ontzaglijke financiële moeilijkheden en veel moedwillige tegenkanting van overheidswege. De enige instantie die zich over haar ontfermde was de Stad Brussel, die ondermeer zorgde voor een onderkomen in de gebouwen van het Oud Assisenhof (Paleis van Granvelle), van waaruit de universiteit pas in 1928 definitief zou vertrekken naar de gekende kampus aan het Terkamerenbos.

Alhoewel ontstaan in een sfeer van Brussels Franstalig liberalisme, kende de Universiteit onmiddellijk veel bijval in Vlaamse middens. Onder de eerste Vlaamse studenten die te Brussel hun diploma verwierven vallen te vermelden Tony Bergmann (1858), Jan Van Rijswijck (1876), Cesar de Paepe (1872), August Vermeylen (1894) en niet in het minst Lodewijk de Raet (1899), die zo fundamenteel de Vlaamse Beweging zal beinvloeden. Reeds zeer vroeg verenigden de Vlaamse studenten zich ondermeer in het ‘Taalminnend Studentengenootschap, Schild en Vriend’, vanaf

[p. 463]

1856 en ook in de ‘Vlaamse Vooruitstrevende Studentenkring, Geen Taal geen Vrijheid’ vanaf 1880. De bezorgdheid om de taaleigenheid dezer verenigingen blijkt dus duidelijk uit hun benaming. Vergeten wij daarenboven ook niet dat de Vlaamse Burgemeester van Brussel, Karel Buls, een hele tijd voorzitter is geweest van de Vriendenkring der Universiteit. Van bij de aanvang vinden wij ook in het akademisch korps verdedigers van de Nederlandse taal, die, naar de woorden van Verhaegen zelf, voor velen hun moedertaal was: ‘Pour plusieurs de nous la langue flamande est la langue maternelle; pour moi je me fais honneur de la revendiquer’ (Kamer van Volksvertegenwoordigers, 7 februari 1854).

De wet op het gebruik der talen in strafzaken (1873) was de aanleiding tot enkele voorzichtige maatregelen in de Fakulteit der Rechten, die hun beslag zouden krijgen na de Wet op het taalgebruik in Rechtszaken (1935), in de vorm van een ontdubbeling van de doktoraten. Gezien de innige verbondenheid die toen nog bestond tussen de studies in de Rechten en die in de Letteren, ondervond ook deze fakulteit reeds de invloeden van deze eerste stappen op de weg naar de volledige tweeledigheid der Brusselse universiteit. Het zal dan ook deze fakulteit zijn die na de oorlog, als eerste volledig werd vernederlandst, namelijk in 1955. Zo werd een beleid aangevat dat pas in 1967 wordt afgerond met de ontdubbeling van de handelsschool.

Er bevindt zich dus in het midden der zestiger jaren in de hoofdstad des lands een ‘Université Libre de Bruxelles’ die, alhoewel Franstalig van rechtswege, toch onderwijs verstrekt

Het embleem van de V.U B. zoals aangenomen door de Beheerraad op 19 maart 1970 een schild met de traditionele kleuren der Vlamse Vrijzinigheid, het oranje-blanje-bleu van de Princenvlag der Geuzen, en daarop de bedelzak van het Eedverbond der Edelen Om de continuïteit met de Moederuniversiteit te onderstrepen werd de leuze van het oorspronkelijke embleem behouden. Scientia Vincere Tenebras.

in de beide landstalen. Er moet hier gezegd worden dat, wanneer op het niveau der fakulteiten en scholen deze ontdubbeling zonder al te veel haperingen verliep, dikwijls met grote inzet van bij oorsprong Franstalige hoogleraren, de beheersorganen der Universiteit feitelijk op deze situatie achterliepen, zodat deze tweeledigheid aan de basis zich niet weerspiegelde aan de top, en evenmin naar buiten uit Anderzijds moet ook duidelijk gesteld worden dat, waar Vlaanderen een harde strijd moest leveren om op eigen bodem ook in eigen taal hoger onderwijs te kunnen genieten, deze evolutie in het tweetalige Brussel eerder ‘sui generis’ tot stand kwam. Er was dus zeker geen sprake van animositeit tussen de beide ‘leden’ van de Brusselse Alma Mater. De in 1964 gestichte Vereniging van Vlaamse Professoren stelde

[p. 464]

dan ook toentertijd bij monde van haar Voorzitter Professor Alois Gerlo, dat haar doel o.m. was ‘de juridische erkenning van de tweeledigheid der Vrije Universiteit’ onder andere door het aanpassen van de samenstelling der Beheerraad ‘aan de tweeledigheid der universiteit en aan de vordering der verdubbeling’. De Beheerraad van de U.L.B. besloot dan ook een studie aan te vatten over de problemen die rezen ‘met de inrichting van Nederlandstalige kursussen’, en bij de opening van het akademiejaar op 5 oktober 1966 gaf de Rektor de lijn aan die door de ULB-VUB zou gevolgd worden: ‘tweetaligheid in een perspektief van een enige gemeenschap’ en verwerping van ‘de splitsing in twee eentalige onafhankelijke afdelingen’. Dit unitaire, maar tweetalige karakter van de universiteit werd nogmaals sterk beklemtoond door Rektor Homes op de volgende akademische opening, daar in de loop van het voorbije jaar de Vlaamse Professoren de nadruk gelegd hadden op de evenwaardigheid der beide afdelingen

We stellen dus duidelijk vast dat de akademische overheid te Brussel doelbewust aanstuurde op een kwasi-federale uitbouw van de instelling, op een ogenblik - we schrijven begin 1968 dat de krisis omtrent de overheveling van de ‘Université Catholique de Louvain’ naar Wallonië haar hoogtepunt bereikte. Op 7 februari '68 was de regering Vanden Boeynants voor de eerste maal in de Belgische geschiedenis gevallen over een Vlaamse eis. Van verschillende zijden werd nu de ontdubbeling van de Brusselse universiteit gezien als deel uitmakend van een politiek pakket, dat ook de overheveling van de Franse afdelingen van de Leuvense Alma Mater omvatte.

Ook in de beheersorganen van de ULB-VUB was men tot de vaststelling gekomen dat de unitaire politiek schipbreuk leed. In april 1968 wordt door Rektor Homes in een ‘Memorie voor de leden van de Beheerraad’ een plan uiteengezet dat strekte tot invoering van een dubbele financiële en administratieve struktuur. In feite werd hier dus toegegeven dat elke universitaire gemeenschap zichzelf zou moeten beheren, dan wel nog steeds binnen het kader van de Ene Universiteit van het Vrije Onderzoek. Deze voorstellen kwamen ter ore van de leden van de Nederlandstalige universitaire gemeenschap op een ogenblik dat deze ten volle geëngageerd waren in de grote kontestatiebeweging van mei 1968. In de Vrije Vergaderingen die overal opdoken werd dan ook dit probleem grondig bediskussieerd. Uit deze gedachtenwisselingen die in elke fakulteit op elk niveau plaatsgrepen bleek de nood aan koördinatie van de diverse akties. In juni werd dan ook overgegaan tot de oprichting van een ‘Coordinatie Comité van de Nederlandstalige Universitaire Gemeenschap’ beter gekend door de insiders onder de nogal ludieke benaming COCONUG. Op initiatief van dit COCONUG, het eerste volledig zelfstandige orgaan van de Nederlandstaligen te Brussel, werd op 1 juli 1968 een algemene vergadering van het onderwijzend personeel samengeroepen, die beslissend zou zijn voor het komende beleid. Ze sprak zich immers uit voor twee beheerraden met twee rektores, eigen administratie en middelen, duidelijk gescheiden fakulteiten en scholen. Het woord SPLITSING valt echt nog niet te bespeuren in de rezoluties van deze vergadering. De Beheerraad zijnerzijds was op 20 juni tenslotte ook gekomen tot erkenning van de ‘noodzakelijkheid tot strukturele tweeledigheid der universiteit over te gaan’.

Toch, en wij benadrukken dit, moest de uiteindelijke verwoording van de ‘werkelijke en volledige splitsing’ van de Brusselse universitaire instelling van buitenuit komen, daar zij voor het eerst onomwonden werd gesteld in de regeringsverklaring van het ondertussen moeizaam opgerichte kabinet Eyskens. De kogel was door de ‘kerk’, als wij ons zo mogen uitdrukken. Nadat besprekingen tussen beide universitaire gemeenschappen geleid hadden tot een verdeelsleutel voor het patrimonium, lag de weg open voor een wettelijke regeling, die de definitieve oprichting van een Vlaamse vrije universiteit in de hoofdstad zou beslechten.

De rechtspersoonlijkheid werd aldus aan de V.U.B. toegekend bij wet van 28 mei 1970, met terugwerkende kracht tot op 1 oktober 1969. De Nederlandstalige gemeenschap had echter niet op de wetgever gewacht. Uit de overgangsbeheerraad ULB-VUB was bij de aanvang van het akademiejaar 1969-70 een Tijdelijke Nederlandstalige Raad opgericht, met raadgevende bevoegdheid. Voorzitter werd Volksvertegenwoordiger August De Winter en eerste Rektor Professor Alois Gerlo, die een kapitale rol had gespeeld bij het totstandkomen van de autonome V.U.B. Beiden zijn nu reeds opgevolgd door nieuwe krachten, maar het was toch Professor A. Gerlo, nu Prorektor, die op 28 mei 1975 de gedachten van iedereen zo kernachtig wist te verwoorden:

Ik zie deze eerste ‘dies natalis’-

[p. 465]

viering vooral als een politieke daad: het onderstrepen van een realiteit en van een identiteit. Gedurende een hele tijd werd door de ijveraars voor de verdubbeling der Brusselse universiteit gedacht aan een tweeledige instelling, een universiteit met twee volwaardige en gelijkberechtigde afdelingen. Doch, na de Antwerpse massabetoging van 5 november 1967 is een stroomversnelling ontstaan die minder dan twee jaar later zou leiden tot de oprichting van een volledig onafhankelijke V.U.B. Geen Brusselse oplossing bijgevolg, maar een die vooruitliep op de grondwetswijziging van december 1970, waardoor de culturele autonomie aan Vlamingen en Walen werd geschonken en de Brusselse Vlamingen cultureel geïntegreerd werden in de Vlaamse Gemeenschap.

Sommigen hebben dit nog altijd niet begrepen, anderen hebben het nog niet aanvaard. Het feit dat hier een Vlaamse universiteit tot stand kwam met nu reeds 4000 studenten, in het hart van het grotendeels verfranste en verfransende Brussel, midden de ‘Oasis francophone’ zou nochtans voor iedereen duidelijk moeten maken dat Brussel, aan alle zijden omringd door Vlaams gebied, geen Franse stad is; dat deze stad, wil ze de hoofdstad des lands blijven, de Vlamingen moet erkennen als totaal gelijkberechtigde burgers, waarvan de rechten en wettelijke verworvenheden niet steeds opnieuw in discussie mogen gesteld worden of met de voeten getreden; dat bijgevolg de taalwetgeving integraal moet toegepast worden en dat de Vlaamse zieken recht hebben op geneesheren die hun taal machtig zijn.’

In deze optiek is de oprichting van de Vrije Universiteit Brussel ook een politieke daad. Reeds vijf jaar nu staat deze meest zuidelijke Nederlandstalige universiteit ingeplant in het meest verfranste deel van de Brusselse agglomeratie. Het kan niet voldoende beklemtoond worden welk enorm belang de aanwezigheid van deze duizenden Vlaamse en Vlaamsbewuste jongeren - en daarbij moeten ook de honderden van het akademisch, wetenschappelijk en administratief personeel worden gerekend - betekent in onze ondanks alles nog verfransende hoofdstad. Sedert kort zwermt de universiteit ook uit naar andere delen van de agglomeratie. De nieuwe kampus op het Oefenplein schiet als een paddestoel uit de grond en is de beste waarborg voor de toekomst. Aan de andere kant van Brussel ontwikkelt zich de hospitalo-fakultaire eenheid te Jette. Binnenkort zal het openstellen van het nieuwe akademische Ziekenhuis zijn bijdrage leveren tot het rechttrekken van de schandelijke toestanden in de Brusselse ziekenhuizen. De gehele Universitaire gemeenschap van de Vrije Universiteit Brussel, door haar wonen, werken, studeren, eten, kopen, gewoon aanwezig zijn, vormt een machtige faktor en een ruggesteun voor de Brusselse Vlamingen. Maar ook de Universiteit zelf, als instelling, wenst haar steentje bij te dragen tot de ontplooiing van de Nederlandstalige gemeenschap van de hoofdstad, door haar infrastruktuur ten dienste te stellen van de hele Vlaamse bevolking. Een zekere drempelvrees moet nog overwonnen worden, de weg moet nog gevonden worden. Maar vergeten wij niet dat de V.U.B. haar loopbaan begon op het ogenblik zelf dat de grondwetswijziging aan de Brusselse Vlamingen nieuwe mogelijkheden verschafte, in de vorm van de Nederlandse Commissie voor de Cultuur. De Nederlandstalige gemeenschap in de hoofdstad bevindt zich in een niet meer te stuiten dynamiek, waarin de V.U.B. zeker haar plaats zal vinden.

Vlaams en Vrijzinnig, Clauwaert ende Geus, de twee wezenlijke aspekten van de Vrije Universiteit Brussel betekenen ook trouw aan de principes van haar stichters en trouw aan de doelstellingen van de Nederlandstalige gemeenschap van dit land.

Y.J D Peeters, Brussel

Bibliografie.

Frans Van Kalken, Théodore Verhaegen, in Revue de l'Université de Bruxelles, nr. 1 en 2, 1927-28

Leon Vanderkindere, L'Université de Bruxelles de 1834 à 1884, Brussel, 1884 Frans Van Kalken, L'Université de Bruxelles au cours de son premier siècle d'existence, in Revue Cercle Alumni Fondation Universitaire, tome VI, 5-6, 1935.

R Leciercq, L'Université de Bruxelles au cours de ce dernier demi siècle, in Alumni, tome XX, 1951

F. De Pauw, A. Gerlo, e a., De structurele tweeledigheid van de Vrije Universiteit Brussel, Brussel, 1968. (Nota van de Studie- en Hervormingscommissie van de ULB-VUB)

5 jaar Vriie Universiteit, Brussel, 28 mei 1975. Uitgave van de Universiteit.