Ons Erfdeel. Jaargang 18

Mercier en de Vlaamse Beweging.

Bij het Davidsfonds verscheen van Prof. Dr. R. Boudens, ‘Kardinaal Mercier en de Vlaamse Beweging’. Hierdoor is de geschiedschrijving van de Vlaamse Beweging een stevige brok rijker geworden.

Prof. Boudens die aan de Leuvense universiteit kerkgeschiedenis doceert is een gedegen historikus die met verschillende publikaties bewezen heeft een specialist te zijn, onder andere in de geschiedenis van het modernisme. Het is niet de minste verdienste van de auteur dat zijn studie stoelt op een omvangrijk archiefonderzoek. De historici die al ervaren hebben met welk een ijver de papieren van Mercier op het aartsbisschoppelijk archief ‘bewaakt’ worden, kunnen maar verwonderd en tegelijkertijd verheugd zijn dat Boudens erin is geslaagd deze papieren in zijn onderzoek te betrekken en heel wat tot nog toe onbekend materiaal in het licht te geven.

De auteur spreekt over de ‘moeilijke leerjaren’ voor het eerste deel van Merciers ambtsperiode (1906-1914). Het zullen wel niet minder leerjaren geweest zijn voor de Vlaamsgezinden, die na het overlijden van kardinaal Goossens zoveel goeds voor de Vlaamse Beweging verhoopten van een opvolging door Mercier. Als verklaring van dit Vlaamsgezind vertrouwen in de direkteur van het Hoger Instituut voor Wijsbegeerte te Leuven kan Boudens alleen maar verwijzen naar een aantal vrijblijvende woorden op gelegenheidstoespraken. Was dit werkelijk alles? Zo ja, dan had de auteur hierin een van de sprekendste aanwijzingen kunnen vinden hoe erg de Vlaamsgezinden zich wel vóór 1906 door Mechelen afgewezen voelden. Uit Boudens minutieuze ontleding van Merciers opstelling tegenover het wetsvoorstel Coremans tot vernederlandsing van het onderwijs, van de wordingsgeschiedenis en de inhoud van de bisschoppelijke onderrichtingen van 1906, van de aartsbisschoppelijke houding tegenover de kampagne voor de vernederlandsing van de Gentse rijksuniversiteit en tegenover de akties van sommige Leuvense Vlaamsgezinde professoren, blijkt hoe naïef de Vlaamsgezinden in 1906 wel waren toen ze bij Merciers investituur uitriepen dat: ‘Voor ons Vlaamsche leven is 't de beste benoeming die wij vragen konden! Hoera’ (blz. 39). Doorheen heel de vooroorlogse periode wordt men gekonfronteerd met een kardinaal die in het zuiverste klerikalisme ook zeggingskracht laat gelden over de wereldlijke inhoud en vooral de grenzen van de Vlaamsgezinde aktie, en niet minder met enkele katolieke voormannen die als flaminganten soms onder de maat blijven, omdat ze zich niet radikaal uit de greep van de anti-flamingantische klerikale bevoogding durven losrukken. Boudens had dit laatste aspekt wellicht wat meer kunnen belichten en uitwerken.

Uit de geschiedenis van de oorlogsjaren komt een Mercier naar voren die zijn rol van geestelijk leider zeer ver te buiten gaat om met politiek geladen herderlijke brieven de heraut te worden van een unitaristisch opgeschroefd Belgisch patriottisme. Het moet de Vlaamsgezinden nu wel duidelijk worden dat ze van hem zeker niets te verwachten hebben, voor zover zij nog niet vóór 1914 de ogen voor deze werkelijkheid hebben geopend. Boudens besteedt nogal wat aandacht aan de verhouding tussen Mercier en de algemene legeraalmoezenier, Mgr. Marinis, die voor de Vlaamse Beweging wel enig begrip kon opbrengen, en die daarom vanuit anti-Vlaamse Belgische nationalistische hoek regelmatig onder vuur wordt genomen. De auteur wijst er wel op dat de goede verstandhouding tussen Mercier en de aalmoezenier stand houdt en dat de kardinaal hem blijft waarderen en verdedigen. Maar wat is de praktische draagwijdte hiervan? Een Mercier die er geen bezwaar tegen heeft om tijdens de oorlog op allerlei vlakken tussenbeide te komen, steekt geen vinger uit om de bestraffing door de legerleiding van de Vlaamsgezinde aalmoezenier Vandermeulen die dan toch door de ‘gewaardeerde’ Marinis verdedigd wordt, te beletten. De anti-Vlaamse vuilspuiters van de Belgische nationalistische krant ‘Le XXe Siè-

[p. 473]

cle’. voornaamste verantwoordelijke voor de hetze tegen Marinis, krijgen geen enkele berisping. De hoofdredakteur Neuray kan het zich zelfs permitteren in ‘Le XXe Siècle’ te drukken dat de lijn van zijn blad volledig Merciers zegen krijgt (XXè S., 27-1-'16), zonder dat deze voor enige logenstraffing zorgt. Boudens vermeldt wel dat Mercier regelmatig over alles en nogwat ruggespraak houdt met de eerste-minister De Broqueville. Maar hij had de speciale betekenis van dit feit kunnen belichten door er op te wijzen dat De Broqueville een van de machtigste beschermheren is van de hysterisch anti-Vlaamsgezinde ‘Le XXè Siècle’. Heeft Mercier ooit aan De Broqueville gevraagd om bij Neuray op matiging aan te dringen? Boudens had tevens kunnen wijzen op de werkelijk relevante tegenstelling tussen een kardinaal die zijn moreel gezag als primaat van België wel gebruikt tegen politieke akties en stellingnamen van aktivisten en loyale flaminganten, maar die het niet nodig acht om met dit zelfde gezag te reageren tegen katolieke Belgische nationalisten, waaronder ook priesters zoals Norbert Wallez, die in ‘Le XXè Siècle’ proza voortbrengen in de aard van ‘l'esprit de vengeance, une vertu chrétienne’, ‘La force peut devenir une raison de droit’, die openlijk beweren dat ze in hun anneksionistische plannen voor na de oorlog geen rekening kunnen houden met morele overwegingen, enz.

Boudens typeert de naoorlogse periode als een van verstrakking. De Vlaamse Beweging kan nu niet meer negeren dat zij in Mechelen te doen heeft met een anti-Vlaamse, hoera-patriottische unitaristische Belg, die als hyperklerikale primaat godsdienst en politiek vermengt en zijn herderlijk gezag misbruikt om tegen de Vlaamse Beweging te ageren. De auteur belicht dit uitstekend aan de hand van Merciers opstelling tegenover de naoorlogse aktie voor de gedeeltelijke vernederlandsing van de Leuvense universiteit, voor de vernederlandsing van de Gentse rijksuniversiteit en van het middelbaar onderwijs.

Boudens kan niet anders dan besluiten: ‘Wat als totaalindruk uit een analyse van het voorhanden zijnde materiaal naar voren komt, is eerder een vijandigheid die met de jaren niet milder is geworden’ (blz. 292). In zijn slotbeschouwingen besteedt de auteur nogal wat aandacht aan Merciers rol in het neo-tomisme, aan zijn houding tegenover de modernistische tendensen, de vernieuwing in de missiologie, het oekumenisme, de Action Française. Boudens kan met deze bladzijden niet overtuigen, in de mate dat hij ze wil hanteren als bewijzen dat de kardinaal op andere terreinen dan de Vlaamse Beweging een ‘reële openheid voor de eigentijdse problematiek’ (blz. 264) aan de dag legt. Indien dit zo is, dan kan zijn anti-Vlaamsgezindheid tegen deze achtergrond slechts des te scherper afsteken en zijn bekrompen vooringenomenheid op dit terrein alleen maar ekstra worden beklemtoond. Maar deze openheid waarover Boudens het heeft, kan ten hoogste gelden voor enkele binnenkerkelijke aangelegenheden, waar alle aangehaalde punten min of meer thuishoren. Doch ook hier moet men nog opletten, want ook de uiterst konservatieve ecclesiologie van de kardinaal maakt hiervan deel uit. En bestaat de ‘eigentijdse problematiek’ niet ook uit zowel kwantitatief als kwalitatief belangrijke sociale en politieke aangelegenheden? Waar Boudens er Merciers houding tegenover de Action Française bijhaalt, is hij ongelukkig geinspireerd, want deze bestaat voor 90% uit elementen die het tegendeel bewijzen van een open betrokkenheid op de eigentijdse problematiek. De katolieken die in België tegen Maurras en de Action Française stormlopen zijn meestal vertegenwoordigers van een werkelijk open en vooruitstrevend katolicisme, en zij verbergen niet dat zij in hun anti-Maurrassiaanse kampagne Mercier geweldig wantrouwen. Hierbij aansluitend kan worden opgemerkt dat de kardinaal het wel nodig acht tegen bezielde katolieke maar flamingantische jongeren op te treden, maar het daarentegen vertikt Franstalige anti-demokratische en anti-flamingantische katolieke jongeren die met Maurras dwepen - deze wordt door Rome veroordeeld eind 1926 - ook maar voorzichtjes te vermanen, of hen op de mogelijke gevaren te wijzen.

Een aantal duidelijk al te voorzichtige appreciaties, een paar betwistbare passages en het niet uitwerken van enkele mogelijk relevante tegenstellingen tussen Merciers houding tegenover de Vlaamsgezinden enerzijds en de Franstalige anti-flaminganten anderzijds, beletten geenszins dat Boudens een opmerkelijke prestatie heeft geleverd. Al wie zijn kennis over de geschiedenis van de Vlaamse Beweging en van de Belgische kerkelijke topleiding in de eerste drie decennia van de 20e eeuw op peil wil houden, moet ‘Kardinaal Mercier en de Vlaamse Beweging’ lezen.

Dr. Eric Defoort

Kardinaal Mercier en de Vlaamse Beweging door Prof. Dr. R. Boudens, uitgegeven door het Davidsfonds, Blijde Inkomststraat 75, 3600 Leuven.