Ons Erfdeel. Jaargang 18

[p. 5]

[Nummer 1]

de aktualiteit van willem van oranje

Veel mensen, niet alleen in Frankrijk, leven in de veronderstelling, dat de moderne vrijheid zou zijn doorgebroken in 1789, met de Franse Revolutie. Maar wanneer de publieke vrijheid gemeten wordt aan wat een overheid wil toestaan aan degenen die haar kritiseren, kan men die bloedige beweging moeilijk zien als een ‘dageraad der volksbevrijding’.

Aan de vruchten kent men de boom, en na de heerlijke uitbarsting van vrijheid die de eerste maanden kenmerkte, loopt de hele ontwikkeling uit op Schrikbewind en Militarisme, op Robespierre en Napoleon - geen van beiden demokraten! De dichter André Chénier, die de Revolutie oorspronkelijk met geestdrift had begroet, schreef weldra, dat tans, onder de Nationale Conventie, de Altaren van de Angst overal waren opgericht - hijzelf zou weldra het leven laten onder de guillotine. En Chateaubriand had evenzeer gelijk, toen hij, in zijn Mémoires d'Outre-Tombe, beschreef hoezeer Bonaparte het Franse volk had geïnfekteerd met roemzucht en chauvinisme. Inderdaad, dààrop is ‘1789’ uitgelopen; allerminst op grotere verdraagzaamheid en ruimere bewegingsvrijheid voor de burger of zijn verenigingsleven.

Wat waar is voor Frankrijk geldt ook voor de meeste andere omwentelingen. Zeker, Karel I was een nauwelijks verlicht despoot, maar het Parlement kon zich tenslotte toch beter doen gelden onder zijn regering dan ten tijde van het puriteinse Commonwealth van Cromwell. En, dichter bij ons, heeft de eksplozie van Russisch anarchisme in 1917 geleid tot de absolute heerschappij van Stalin eerst en een milder technokratisch bewind tans.

Is er dan iets aan revoluties inherent, dat neigt tot groter centralisme, minder volksinvloed en fellere intolerantie? Waarschijnlijk wel. Revoluties leiden tot een polarisatie naar de ekstremen - ‘men is altijd de gematigde in vergelijking tot iemand anders’, en ‘gematigden’ zijn zoveel als ‘ongelovigen’, potentiële verraders dus. In de strijd tussen ‘het oude’ en ‘het nieuwe’ moet zonder kompromis gestreden worden. Er kan geen sprake zijn van ‘enerzijds - anderzijds’. Men mag de vijand niet zien als iemand die óók een partieel gelijk aan zijn kant heeft en met wie men dus demokratisch koëksisteren moet. In de Franse Konventie is de tegenstander nooit iets anders dan de ‘scédérat’, wiens hoofd moet vallen - totdat het hoofd valt van hém die zoveel hoofden vallen liet. Dan breekt een liberaler tempo van korruptie aan. Men wil even adem scheppen en van het leven genieten. De prostitutie krijgt haar kans.

Maar is er voor degenen die wanhopen aan het ‘ancien régime’ en niet meer geloven dat het te hervormen zou zijn, geen andere kans dan die op fanatisme en diktatuur?

In vele gevallen antwoordt de geschiedenis: neen! Maar in enkele grote ogenblikken vindt de omwenteling toch een figuur, die het ekstremisme weet te beteugelen en toch radikaal de zijde van de revolutie heeft gekozen. Men zou haast zeggen: revoluties kunnen pas wérkelijk slagen als ze de leiding hebben aanvaard van mensen, die ergens toch de band met het verleden hebben bewaard. Anders gezegd: die konservatief gebleven zijn in hun revolutionaire aktie.

Zulke mensen zijn zeldzaam, maar ze komen voor. George Washington was er één van, en hij heeft de erfenis van het Britse

[p. 6]

liberalisme binnengebracht in de onafhankelijkheidsbeweging van wat de Verenigde Staten van Amerika worden zou. In de politieke draaikolk was hij een voorbeeld van onverzettelijkheid, maar ook van een wijsheid, die weinig leek te passen bij het wilde avontuur der federatievorming. Anders dan Cromwell en Robespierre was hij een ‘grand old man’.

Een soortgelijke wijsheid woonde ook in ‘onze’ Willem de Zwijger.

Maar dat ‘onze’ moet alvast tussen aanhalingstekens staan, want Oranje was allesbehalve een ‘Hollander’ - al beschouwen Hollanders hem als hun vader des vaderlands. Een Rijnlander van geboorte, opgevoed in Brabant en met name te Brussel, Franstalig in het persoonlijk verkeer - zijn stervenswoorden zijn bekend genoeg wat dat betreft - ‘een vorst des rijks verkoren’ en ‘vrij onvervaerd’ van wege zijn Zuidfrans prinsdom Orange. ‘Hollander’ alleen, omdat hij, vechtend met de rug tegen de muur, wel inziet, dat alleen het Hollandse polderland een laatste, nog houdbare bastion kan vormen. Hij gaat erheen, allerminst uit voorkeur, maar ‘om er zijn graf te vinden’, zoals hij (in het Frans) schrijft.

Maar toch: ‘onze’, want als de beide koninkrijken, die uit de scheuring der Nederlanden zijn ontstaan, een demokratische ondergrond hebben, dan is het omdat de Boergondische aristokraat die de Zwijger was, de idee der veelvormigheid in politieke strukturen uit de Middeleeuwen had overgehouden en nieuw doordacht, zodat ze kon worden gemoderniseerd. Terwijl het Absolutisme in zijn dagen de onmiddellijke toekomst kon hebben - Lodewijk XIV zou er het zinnebeeld en de verpersoonlijking van zijn - redde Oranje de middeleeuwse gedachte, dat het volk er niet is voor de heerser, maar ‘de prince’ om wille van ‘de ondersaeten’. Tegenover de kalvinistische ekstremisten moest hij het wel vaak afleggen: hij kon ze in de strijd niet missen en was ook één der hunnen geworden - maar toch wist hij, tegenover hun drijven, een minimum van tolerantie te redden voor straks.

Die ideeën van historische kontinuïteit in de radikale vernieuwing en van echte koeksistentie-in-vrijheid, zijn tans aktueler dan in enig vroeger tijdperk. De bestudering ervan kan niet alleen intellektuele verrijking brengen, maar ook politieke bezinning. Het (voorlopig) beste boek over dit alles is, in het Frans, dat van Yves Cazaux, Guillaume le Taciturne en, in het Nederlands het levenswerk van Rob. van Roosbroeck, dat tans zijn definitieve vorm gekregen heeft.

Beiden spreken voor zichzelf - al verschillen de politieke achtergronden van die twee auteurs hemelsbreed. Schrijver dezes gaf er een inleiding aan mee, waarin het bovenstaande nader wordt belicht. Politiek misschien een vreemd trio, maar historisch is er veel meer konvergentie dan men denken zou.

Hier leeft geschiedenis. Onze geschiedenis. In al haar spannende aktualiteit.

Prof. Dr. Hendrik Brugmans, Den Haag