Ons Erfdeel. Jaargang 17

[p. 5]

[Nummer 1]

adempauze in de stammenoorlog
voor of tegen den uyl

mr. j.j. vis

Geboren in 1933 te Wormerveer. Volgde gymnasium te Alkmaar, de journalistenkursus aan het Instituut voor Perswetenschappen aan de Universiteit van Amsterdam en studeerde Nederlands recht aan de Nederlandse Economische Hogeschool te Rotterdam. Was, in verschillende journalistieke funkties, werkzaam bij de Haagsche Courant, het Algemeen Dagblad, de Gemeenschappelijke Persdienst in Den Haag en NRC-Handelsblad; was ook pers-adviseur bij de Amerikaanse Ambassade in Den Haag.

Sinds vorig jaar verbonden aan de Rijksuniversiteit te Groningen, waar hij staatsrecht doceert. Is vast medewerker aan NRC-Handelsblad.

Publiceerde sinds 1963 veel artikelen over de Nederlandse binnenlandse politieke ontwikkelingen in diverse dagbladen en tijdschriften.

Adres:
't Wit 6, Eext (Drente).

Het overgangsstadium waarin de Nederlandse politiek reeds enkele jaren verkeert, is nog lang niet afgelopen. De verkiezingsuitslag van november 1972, de daarop volgende kabinetsformatie en de lotgevallen van het kabinet-Den Uyl zijn even zovele manifestaties van de voortdurende onzekerheid. De krachtlijnen blijven in beweging; ze gaan wel in een bepaalde richting maar waar en wanneer de beweging in een betrekkelijke stilstand zal verkeren, blijft moeilijk te voorspellen.

Van ontzuiling naar polarisatie - zo laat zich het gekompliceerde proces nog het beste omschrijven. De ontzuiling - de afbraak van het traditionele partijbestel - is in het begin van de jaren zestig op gang gekomen en zet zich nog steeds voort. Maar intussen is gebleken dat de ontzuiling is overgegaan in een proces van dekonfessionalisering. Het zijn nu vooral de konfessionele middenpartijen (KVP, ARP en CHU), die op de tocht staan, terwijl de twee belangrijke niet-konfessionele partijen (PvdA en VVD) aan een renaissance zijn begonnen De kiezers die het konfessionele midden verlaten, waaieren uit naar links en naar rechts en geven daarmee vorm aan de polarisatie die zowel door de VVD als door de PvdA nogal nadrukkelijk wordt nagestreefd. De uittocht uit het midden blijkt echter via een aantal tussenstadia te verlopen en beïnvloed te worden door incidentele gebeurtenissen, zodat de ontwikkeling heel wat minder konkreet is dan hier wordt gesuggereerd.

Dat heeft te maken met de toenemende onzekerheid van het elektoraat. Vergelijkt men de verkiezingsuitslagen van een jaar of tien, vijftien geleden met die van de laatste twee verkiezingen voor de Tweede Kamer dan valt vooral de grote beweeg-

[p. 6]

lijkheid op. Het aantal kamerzetels dat per verkiezing van politieke kleur verandert, is steeds groter geworden. De traditionele zekerheid van het zuilenbestel is verdwenen; de kiezers zijn onzeker geworden, reageren sterk op incidenten en persoonlijk optreden van de politici. Het gevolg is dat nieuwe politieke groeperingen, zoals de Boerenpartij, D'66, DS'70 en de PPR korte tijd sukses hebben maar dan weer vrij snel ineenzakken. De winst kan kennelijk niet worden gekonsolideerd en het is zeer de vraag of de twee voornaamste polariserende partijen, de VVD en de PvdA, op wat langere termijn wel in staat zullen blijken om hun nieuwe aanhang vast te houden.

Daar staat tegenover dat verkiezingen meer en meer draaien om de vraag van de regeringssamenstelling. De verkiezingen voor de Tweede Kamer gaan niet meer in de eerste plaats om de vraag hoe de nieuwe kamer zal zijn samengesteld, maar om de vraag wie als premier het Catshuis zal bewonen. Deze nieuwe vraagstelling heeft een polariserend effekt, omdat daarbij de aandacht valt op de twee partijen die elkaar als politieke tegenvoeters beschouwen: de VVD en de PvdA. Het premierschap is de laatste jaren belangrijker geworden dan vroeger. De rol en de invloed van de minister-president zijn toegenomen. Het is aantrekkelijk bij de verkiezingen een politikus te presenteren die premier is of het kan worden. Hij krijgt ekstra-aandacht en dat legt geen windeieren. Vooral de televisie besteedt zeer veel aandacht aan verkiezingen en kampagnes en blijkt een grote voorkeur te hebben voor tweegesprekken, het liefst voor een debat tussen de lijsttrekker die premier is en hij die het zou kunnen worden.

Reeds bij de verkiezingen van 1971 richtten de progressieve partijen de aandacht van het publiek op de regeringssamenstelling. De progressieve partners (PvdA, D'66 en PPR) kwamen met een schaduwkabinet onder leiding van de PvdA-lijsttrekker Den Uyl en met een gemeenschappelijk verkiezingsprogram dat als een ontwerp-regeringsprogram werd gepresenteerd. Formeel waren de progressieve drie bereid om voor de verkiezingen het akkoord met andere partners uit te breiden maar toen die besprekingen (met KVP, ARP en CHU) niets opleverden, was men daar in de progressieve gelederen niet rouwig om. Pakteren met partijen waar men vier jaar lang tegen had geopponeerd, zou de geloofwaardigheid van de progressieve onderneming niet hebben vergroot.

Het gevolg van de houding van de progressieven was dat de konfessionelen na de verkiezingen van 1971 samen met de VVD en DS'70 het kabinet-Biesheuvel vormden - door velen toen gekenschetst als de laatste kans van het oude bestel. Het kabinet had een kleine meerderheid en kon eigenlijk alleen maar worden gevormd, omdat de nieuwe partij van afgescheiden socialisten, DS'70, bereid was mee te doen. De konfessioneel-liberale koalitie die Nederland sinds 1959 had gekend, kon het niet meer zonder een vijfde partner stellen, omdat de dekonfessionalisering grote gaten had geslagen in de gelederen van KVP, ARP en CHU.

Het was dit vijfpartijenkabinet, onder leiding van de antirevolutionair Biesheuvel, dat de konfessionele middenpartijen noodlottig is geworden. Het bleek te werken als een katalysator in een toch al vrij eksplosieve situatie. De eenheid tussen

[p. 7]

Enkele leden van het Kabinet-Biesheuvel: v.l.n.r. minister van financiën Drs. Nelissen (KVP), minister-president Mr. B. Biesheuvel (ARP), minister van defensie H.J. de Koster (VVD) en minister van binnenlandse zaken Mr. W.J. Geertsema (VVD) (foto Vincent Mentzel).

de vijf partners was gering, de moeilijkheden waar het kabinet zich voor geplaatst zag, waren groot. Voor de loonpolitiek en de relaties met de vakbonden leverden het kabinet grote problemen op.

De oppositie tegen het kabinet-Biesheuvel was scherp, slagvaardig en eensgezind. Er werd gewerkt met tegenbegrotingen die de parlementaire diskussies een scherpte gaven die tevoren onbekend was. De progressieve drie, die hun samenwerking waren begonnen om samen te regeren, zetten in de oppositie hun samenwerking voort - en dat was een nieuw verschijnsel.

Het zal nooit precies duidelijk worden, wat de vijf regeringspartners ertoe bewogen heeft om de samenwerking op te zeggen. In de zomer van 1972 waren er weliswaar grote moeilijkheden over de opstelling van de begroting 1973, maar dergelijke moeilijkheden zijn sinds jaar en dag schering en inslag; met wat geven en nemen zou men er wel uitkomen - zo was de algemene verwachting. Maar in de nacht van 16 op 17 juli liep het toch

[p. 8]

fout. Over een betrekkelijk onbetekenend detail bleek een fundamenteel meningsverschil te bestaan tussen de ministers van DS'70 enerzijds en alle andere bewindslieden anderzijds. Het moet de druppel zijn geweest die de emmer deed overlopen; er werd geen serieuze poging meer gedaan om het gebarsten kabinet te lijmen. De ministers Drees en De Brauw (beiden DS'70) traden af, de rest van de ploeg bleef aan als overgangskabinet in afwachting van nieuwe verkiezingen.

Het houden van nieuwe verkiezingen, zo kort na de vorige periodieke verkiezingen, was een novum in de Nederlandse politiek. Toch was men het er algemeen over eens dat de verkiezingen moesten worden gehouden. De val van het kabinet-Biesheuvel was naar de mening van vrijwel alle politici meer dan een incident van voorbijgaande aard. Er zou na dit kabinet iets gaan veranderen in de Nederlandse politiek en daarom zou men eerst de kiezers de kans moeten geven zich uit te spreken

Meer dan ooit tevoren stonden de verkiezingen in het teken van de regeringsvorming. De progressieve drie presenteerden weer een gemeenschappelijk verkiezingsprogramma dat na de verkiezingen moest worden omgezet in een regeringsprogramma. Den Uyl werd naar voren geschoven als ‘schaduw-premier’ aan het hoofd van een kabinet dat niet helemaal volledig was maar na de verkiezingen zou kunnen worden uitgebreid met ‘loslopende’ progressieven. Het was toen al duidelijk dat de leiding van de PvdA rekening hield met een vergelijk met anderen - na de verkiezingen. Officieel echter volgden de progressieven dezelfde taktiek als in

Minister-president Drs. J.M. den Uyl (PvdA) (foto Vincent Mentzel).

1971: geen onderhandelingen na de verkiezingen maar alleen er vóór. De KVP maakte serieuze avances maar de PvdA stelde harde eisen waar de KVP eigenlijk nauwelijks op kon ingaan. De ARP voelde weinig voor een gesprek voor de verkiezingen, hetgeen begrijpelijk was, want premier Biesheuvel was lijsttrekker van de ARP en hij voelde er weinig voor om zijn eigen premierschap te verloochenen door te pakteren met zijn felste tegenstander Den Uyl. De derde konfessionele partij, de CHU, zetten geen enkele stap in de richting van de progressieven maar verdedigde slechts de stelling dat er na de verkiezingen gepraat moest worden over de vorming van een meerderheidskabinet - zonodig óók met de PvdA.

Den Uyl wel/niet in het Catshuis - dat was de vraag die centraal stond. De polarisatie trok diepe sporen in de kampagne. Na een paar weken beheersten vier politici het verkiezingsbeeld: aan de rechterkant de 31-jarige lijsttrekker van de VVD, Wiegel, en de anti-revolutionaire lijsttrekker

[p. 9]

Biesheuvel. Aan de linkerkant trok vooral Den Uyl de aandacht, op de voet gevolgd door de jonge lijsttrekker van de PPR, De Gaay Fortman (35). De aanwezigheid van twee jonge lijsttrekkers zou grote invloed hebben op het jonge elektoraat dat belangrijk was uitgebreid. Kort voor de verkiezingen werd de kiesleeftijd van 21 tot 18 jaar verlaagd. De grote belangstelling van de jonge kiezers verleende aan de kampagnes een ongekende intensiteit.

•

De verkiezingen (29 november) leverden een aardverschuiving op die niemand had verwacht en door geen van de voorafgaande enquêtes was voorspeld:

	Zetels in de Tweede Kamer
	1971	1972
PvdA	39	43 (+ 4)
D'66	11	6 (- 5)
PPR	2	7 (+ 5)
	_____	_____
Progressieve Drie	52	56 (+ 4)
KVP	35	27 (- 8)
ARP	13	14 (+ 1)
CHU	10	7 (- 3)
	_____	_____
Confessionele Drie	58	48 (- 10)
VVD	16	22 (+ 6)
DS'70	8	6 (- 2)
CPN	6	7 (+ 1)
Boerenpartij	1	3 (+ 2)
SGP	3	3
GPV	2	2
PSP	2	2
Ned. Middenstands Partij	2	-
R.K. Partij Ned.	0	1 (+ 1)
	_____	_____
Totaal	150	150

Enquetes op de dag van de verkiezingen maakten duidelijk dat het gedrag van de grote groep jonge kiezers een verstrekkende invloed had gehad op de uitslag. De twee grootste winnaars - de VVD en de PPR - hadden hun winst voor een zeer groot deel aan de jonge kiezers te danken. Van het nieuwe elektoraat stemde 18 procent op Wiegel en 15 procent op De Gaay Fortman. Een derde van de jonge kiezers had zijn stem gegeven aan twee politici die tijdens de kampagne vooral hun eigen leeftijd hadden geprofileerd. Het omgekeerde deed zich ook voor. Politici die de jeugd vergaten of niet bereikten moesten het gelag betalen. D'66 dat in 1971 nog 14 procent van de jonge kiezers tot zich trok - maar toen was het aantal nieuwe kiezers veel kleiner - kwam in 1972 niet verder dan 6 procent. De KVP, met de onbekende Andriessen aan het hoofd van de lijst, maakte een vergelijkbare duikeling: in 1971 nog 17 procent van de nieuwe kiezers, maar in 1972 9 procent.

De verjonging van het kiezerskorps had de ontwikkelingen, die zich ook in 1971 al hadden voorgedaan, versterkt. Anders gezegd: de dekonfessionalisering en polarisatie traden versterkt op. De jonge kiezers lieten de konfessionele partijen links - of rechts - liggen en gaven hun stem aan de jonge lijsttrekkers aan de rechterkant (Wiegel van de VVD) of aan de linkerkant (De Gaay Fortman van de PPR). Frappant was dat de konfessionele partijen in stemmental eigenlijk niet eens zo veel verloren. Vergeleken met 1971 stemden ditmaal slechts 9000 kiezers minder op de konfessionele partijen. Maar bij een snelgroeiend elektoraat zijn het de verhoudingen die het hem doen.

[p. 10]

Dr. Mr. B. de Gaaij Fortman, fraktieleider van de Politieke Partij Radikalen, en zijn vader Prof. Mr. W.F. de Gaaij Fortman (ARP), minister van binnenlandse zaken in het Kabinet den Uyl (foto Vincent Mentzel).

De uitslag had de krachtsverhoudingen ingrijpend gewijzigd:

- Het overgangskabinet-Biesheuvel, dat sinds de krisis van juli-augustus 1972 aan het bewind was geweest, was verzwakt in plaats van versterkt uit de bus gekomen. De royale winst van de VVD en de kleine winst van de ARP (waarschijnlijk vooral te danken aan het optreden van lijsttrekker premier Biesheuvel) wogen niet op tegen de forse verliezen van KVP en CHU. Zelfs als DS'70 weer mee zou doen dan zou er een nauwelijks merkbare meerderheid zijn: 76 van de 150 zetels.

- De konfessionele drie hadden hun positie als grootste kombinatie verloren aan de progressieve drie.

- Door het formidabele verlies van D'66 waren de progressieve drie minder gegroeid dan werd verwacht. Tegen het ver-

[p. 11]

lies van D'66 woog de winst van de PPR op. De netto-winst bestond uit de vier ekstra-zetels van de PvdA.

- Uit de uitslag valt verder een zeker fragmentatie af te lezen. Het aantal partijen blijft groot en de gemiddelde grootte neemt af. Slechts één partij heeft meer dan 40 zetels, twee partijen zitten in de groep 20 à 30 zetels, een partij zit tussen de 10 à 20 zetels en de rest (tien partijen) hebben minder dan tien zetels.

- De partijen die het dichtst bij het centrum staan, waren vrijwel allemaal verliezers (KVP, CHU, DS'70, D'66), maar het beeld was rommelig gebleven. Evenals in 1971 illustreerden ook deze verkiezingen vooral de overgangssituatie.

- De verkiezingen leverden geen bijdrage tot de regeringsvorming.

•

De vijf maanden durende kabinetsformatie hoeft hier niet in ekstenso te worden weergegeven. Achteraf bezien kwam het vooral neer op een zeer langdurig touwtrekken onder leiding van een heel rijtje informateurs en formateurs. De voornaamste faktoren in het spel waren:

1. De weigering van vooral de KVP om nog langer met de VVD in zee te gaan. Wiegel had een zeer felle verkiezingskampagne gevoerd, waarin hij de linkervleugel van de KVP nogal fors op de tenen trapte. Na de verkiezingen was binnen de KVP de afkeer van de VVD groter dan die van de PvdA.

2. De geringe samenhang tussen de konfessionele drie. Ze lieten zich met niet al te veel moeite uit elkaar spelen, zodat tenslotte de KVP en de ARP in het kabinet belandden en de CHU er buiten.

3. De weigering van de konfessionelen

Mr. F. Andriessen, fraktieleider van de KVP (foto Vincent Mentzel).

om een minderheidskabinet van de progressieve drie een kans te geven.

4. De eensgezindheid van de progressieve drie, die tot zeer ver in de formatie weigerden koncessies te doen. Ze hielden zich bijna aan hun voornemen om na de verkiezingen niet te onderhandelen.

Daar komen dan nog een paar kleine faktoren bij, zoals het tussentijds aftreden van Biesheuvel als politiek leider van de ARP waardoor Den Uyl op een makkelijke manier van zijn voornaamste tegenspeler afkwam. (Ingevolge grondwettelijk voorschrift kon Biesheuvel drie maanden na de verkiezingen zijn funktie als kamerlid/fraktievoorzitter van de ARP niet meer

[p. 12]

H. Wiegel, fraktieleider van de VVD (foto Vincent Mentzel).

kombineren met het premierschap. Hij moest uiteraard kiezen voor het premierschap en verloor daardoor greep op de koers van zijn partij). Ook de keuze van de diverse (in)formateurs was een faktor van belang. Als koningin Juliana figuren van andere politieke pluimage met de (in)-formatie had belast zou de uitkomst anders hebben kunnen zijn.

Vergelijkt men de afloop van deze formatie met die van vele vorige, dan springt de gespannen verhouding tussen de koalitiepartners in het oog. Voor het eerst in de parlementaire geschiedenis staan de partners geheel verschillend tegenover het kabinet: de PvdA acht zich sterk gebonden aan het kabinet, D'66 gedraagt zich wat minder gebonden - de grootste supporter van het kabinet, Van Mierlo, is intussen als fraktievoorzitter afgetreden -, de PPR beschouwt het kabinet als ‘ekstra-parlementair’, evenals de KVP en de ARP. De term ekstra-parlementair wisselt nog al eens van inhoud, maar in deze situtie betekent het, dat de partijen het beleid van het kabinet kritisch blijven volgen. Tot dusver zijn het vooral de felle ongenuanceerde aanvallen van de VVD op het kabinet die maken dat KVP, ARP en PPR de ministerploeg blijven steunen. Wiegel jaagt zijn tegenstanders nu en dan op een hoop.

Men zou het beeld als volgt kunnen samenvatten: de formatie van het kabinet-Den Uyl - het eerste kabinet in de geschiedenis waarin ministers van progressieve signatuur de meerderheid hebben - heeft geen einde gemaakt aan de politieke stammenoorlog. Er is sprake van een soort staakt het vuren, van een adempauze. Als premier Den Uyl erin slaagt om de solidariteit van de koalitiepartners met het kabinet te vergroten, kan dat vérgaande gevolgen hebben voor het vervolg van de politieke ontwikkeling. Het zou dan mogelijk zijn dat de vijf partners bij de volgende verkiezingen openlijk verklaren een voortzetting van de koalitie op prijs te stellen.

Die kans is intussen klein, want het prestige van de ministerploeg is aan het tanen. Bovendien is het niet zeker, dat de splitsing in het konfessionele kamp permanent is. KVP en ARP zijn nu regeringspartij, de CHU is in de oppositie. Maar veel konfessionele politici steunen het streven naar een gemeenschappelijke konfessionele partij. Sommigen achten

[p. 13]

V.l.n.r.: drs. R.E.M. Lubbers (KVP), minister van ekonomische zaken; drs. J.M. den Uyl (PvdA), minister-president; drs. J. Boersma (ARP), minister van sociale zaken (foto Vincent Mentzel).

het mogelijk om bij de volgende verkiezingen met een gemeenschappelijke kandidatenlijst uit te komen. Beslissingen daarover zullen dit jaar worden genomen.

Daar staat dan weer tegenover dat nieuwe verkiezingen geen principieel ander beeld zullen opleveren. De tijd van de liberaalkonfessionele koalities is voorbij. Slechts konfessioneel-socialistische koalities kunnen op een meerderheid rekenen. Alleen een verandering van het kiesstelsel zou aan liberalen en konfessionelen samen misschien nog een meerderheid opleveren. De regering is voornemens op het gebied van het kiesstelsel met voorstellen te komen - maar dat wil nog niet zeggen dat er ook echt veranderingen komen.

Voorlopig kan men het best konkluderen dat de aandacht zich - veel meer dan in het recente verleden - richt op het gedrag van en de samenhang binnen het kabinet. De ontwikkelingen binnen de partijen zijn vergeleken daarmee van sekondair belang. In deze tijd van dreigende ekonomische krisis, grondstoffenschaarste en vergaand overheidsingrijpen is men vooral vóór of tégen Den Uyl. Ook bij de provinciale verkiezingen die binnenkort worden gehouden, zullen heel wat kiezers zich door deze keuze laten leiden.