Ons Erfdeel. Jaargang 15

publikaties

L'An 40. La Belgique occupée.

Een indrukwekkend boek zowel door zijn volume als door de omvang van het verwerkte materiaal, dat hoofdzakelijk bestaat uit de nagenoeg volledig bewaarde archieven van de Militärverwaltung te Brussel, en vele gegevens en archieven van Belgische zijde, waarbij de auteurs tot hun - en onze - spijt hun bronnen en zegslieden, om begrijpelijke redenen, niet altijd konden vermelden.

In een eerste deel wordt een overzicht gegeven van de politieke tendenzen in België vanaf september 1939, en de diverse reakties op de aktieve neutraliteitspolitiek van de regering Pierlot. Tot de niet minder dan twaalf geanalyseerde tendenzen behoren groeperingen zoals het V.N.V., Rex, het Verdinaso en de Belgische Kommunistische partij; kringen zoals het salon Didier te Brussel, waarover de auteurs ons zeer boeiende inlichtingen geven; en manifesten, zoals Vrede door Neutraliteit dat o.m. door V. Leemans, Fr. Daels en C. Verschaeve ondertekend werd.

In een volgend hoofdstuk geven de auteurs de reakties van de overheid op deze tendenzen, en de maatregelen die genomen worden om de officiële neutraliteitspolitiek o.m. door de pers te doen eerbiedigen.

In het tweede deel wordt de houding van de Belgische overheid behandeld tijdens de Duitse inval. Over de militaire en zuiver politieke gebeurtenissen (konflikt Koning-regering) zijn de auteurs opvallend kort. Daarentegen weiden zij uitvoerig uit over de aanhoudingen die bij het begin van de oorlog in België en later ook in Frankrijk werden verricht en de daaraan verbonden deportaties (spooktreinen). Zowel de voorbereiding, als de aanhoudingen zelf en hun politieke betekenis worden grondig belicht. Het blijkt wel degelijk minister P.E. Janson te zijn geweest, die de verantwoordelijkheid draagt voor dit onverantwoord en ongeordend optreden van het militaire en burgerlijke gerecht. Men kent het lot van - naar het woord van Jean Vidalenc - de enige groep die ordelijk uit België werd geëvakueerd, en die het bracht tot Abbeville...

Het derde deel van het boek is het uitvoerigste (pp. 127-436). Het behandelt het bezette gebied en bevat drie grote onderdelen:

1. De Bezetter: struktuur van het bezettingsapparaat, opdracht, optreden vooral dan op het administratieve en ekonomische vlak.

2. De Belgische Overheid: (altans wat er van overblijft): dit zijn dan in de eerste plaats de Sekretarissen-generaal, de direkteuren van de voornaamste banken en andere Notabelen die allerlei initiatieven nemen en voorstellen doen om in het bezette gebied een nieuwe regering op te richten. Uitvoerig wordt ook de rol en de betekenis van Hendrik de Man belicht en zijn manifest van 28 juni. Minder uitgebreid zijn de hoofdstukken over de Belgen en de Belgische regering in Frankrijk en te Londen, ofschoon over dit laatste punt belangrijke en nieuwe mededelingen worden gedaan. Weer uitvoerig zijn de volgende hoofdstukken over de vakbonden en de Unie van Hand- en Geestesarbeiders, de kollaboratie, en de (kollaborerende) pers en propaganda.

3. De Bevolking: het probleem van de voedselvoorziening en Winterhulp, de evolutie van de gemoedstoestand van de bevolking en het begin van het spontane verzet en tenslotte de oorsprong en ontwikkeling van het georganiseerde verzet.

Het boek wordt voltooid door enkele kleine monografieën, deels van de hand van andere auteurs, o.m. over de stad Verviers in 1940, de Joden, het Ver-

[p. 152]

dinaso, de Arbeidsvrijwilligers, enz. Wij hadden wel graag enkele belangrijke teksten in extenso in deze bijlagen aangetroffen zoals het blijkbaar zeer belangrijke rapport van Von Falkenhausen over de Flamenfrage, waaruit geciteerd wordt op p. 283 e.v. De auteurs schijnen dit voor een latere publikatie te reserveren.

Hoe de stof behandeld werd, hebben de auteurs in hun inleiding uiteengezet: ‘la guerre et l'occupant exaspèrent les tensions naturelles dans la société et fournissent un champ privilégié d'observation socio-politique [...] Les auteurs ont cherché à analyser et à expliquer le contexte et les ressorts du comportement des individus et des groupes...’ (Wij kursiveren).

Dit maakt duidelijk waarom zij bijv. zo uitvoerig het optreden behandelen van de in 1940 kwantitatief nog onbelangrijke kommunistische partij (pp. 51-60, 407-424), van de socialistische partij (oude en nieuwe, pp. 216-232, 396-406) en van de vakbonden (pp. 262-281). Dit zijn delen van de bevolking met een duidelijk geartikuleerde struktuur en ideologie, waarvan het mechanisme de evolutie en de interne tegenstellingen te achterhalen en te verklaren, ja zelfs haast te voorzien zijn (bijv. pp. 417-422).

Hetzelfde geldt, zij het dan op een geheel andere manier, voor de Duitse bezetter, die uiteraard ook een (niet altijd geheel) duidelijk afgebakende struktuur aanneemt, welbepaalde doelstellingen heeft en beïnvloed wordt door interne tegenstellingen. De auteurs hebben deze tegenstellingen wel achterhaald (p. 127 e.v.) maar niet grondig verklaard. Deze verklaring dient veel meer in Berlijn gezocht te worden dan te Brussel. De Wehrmacht is er immers in geslaagd te Brussel een Militärverwaltung te handhaven, die in principe geen politieke rol te vervullen had, terwijl de S.S. en de Nazi's van Hitler toestemming gekregen hebben om in Nederland en in Luxemburg (respektievelijk in mei en augustus 1940) de oorspronkelijke Militärverwaltung van het leger te vervangen door een Zivilverwaltung, die zij in handen hadden en die wel een politieke rol speelde. Waarom dit in België niet in 1940 maar pas op 6 juni 1944 (landing van de Geallieerden en deportatie van koning Leopold naar Duitsland) gebeurd is, zullen latere studies moeten uitmaken.

Anderzijds hebben de auteurs er naar mijn gevoel niet genoeg op gewezen hoe het Duitse optreden in België, zeker bij de aanvang, duidelijk gebaseerd is op de lessen die zij getrokken hebben uit de ervaringen van de Eerste Wereldoorlog, in tegenstelling tot de Belgen die een herhaling ervan verwachten (geen barbarie-teutonne bij de inval, en geen tweede aktivisme - merkwaardig dat ook enkele Vlamingen precies in dezelfde zin dachten, zoals blijkt op p. 299). De Duitsers proberen vanaf het begin bewust gebruik te maken van de bestaande instellingen en deze niet tegen zich in het harnas te jagen. Rex wordt genegeerd, het V.N.V. zal geleidelijk aan invloed winnen in de mate dat de aanvankelijke overredingspolitiek ten opzichte van de bevolking geen vruchten draagt en dat van Berlijn uit de Militärverwaltung onder druk gezet wordt.

Veel minder indringend zijn de auteurs - het kon ook niet anders - bij de analyse van de niet duidelijk gestruktureerde bevolkingsgroepen zoals de middenstand en de burgerij en de daaruit emanerende politieke partijen. Hier moeten zij het houden bij het beschrijven van feiten en verschijnselen. In een uitzonderlijk geval, zoals de 11 novembermanifestaties, kunnen zij zich wagen aan een grondiger analyse. Opvallend is ook dat over de tot deze bevolkingsgroepen behorende klasse van ondergeschikte ambtenaren en bedienden (de Administratie) nagenoeg niets wordt medegedeeld. Evenmin trouwens als over de groep die helemaal bovenaan de hiërarchische trap van de bevolking staat: het hof en de koning. Zij worden vernoemd als het niet anders kan, maar telkens als de auteurs de gelegenheid hebben grondiger over de houding van de koning en zijn (aktieve) hofdignitarissen in te gaan, zoals bijv. op p. 206, waar zij handelen over de plannen om een Kommissaris-generaal te benoemen aan het hoofd van de Sekretarissen-generaal, vermijden zij blijkbaar bewust het probleem. Zij moeten nochtans over revelante bronnen beschikken. Daardoor hebben zij ook te kort gedaan aan figuren zoals R. Poulet wiens optreden niet te verklaren is zonder de invloed van ‘Het Hof’, en die niet nagelaten heeft in die zin op het boek te reageren.

Een andere zwakheid van het boek is het principe van neutraliteit waarop de auteurs zich in hun inleiding beroepen: ‘Il n'y aura point ici d'histoire-tribunal. Les faits sont analysés et resitués, les mécanismes décrits les actions et interactions éclairées. Chacun sera libre d'insérer ce qu'il aura retenu de ces pages dans sa propre interprétation politique.’ Met andere woorden, de auteurs maken geen onderscheid tussen hun diverse inlichtingenbronnen, zij citeren gewoon, duiden eventueel de ver-

[p. 153]

schillende versies aan, wijzen op tegenstellingen (bijv. de verschillende verklaringen over de publikatie van het manifest De Man p. 226 e.v.) en weigeren stelling te kiezen, terwijl men juist van mensen die zo grondig de komplekse toestanden kennen, verwacht dat zij ons uitsluitsel zullen geven. Het hinderlijke van deze werkwijze wordt geïllustreerd op p. 340 waar zij vermelden dat Reeder de Militärverwaltungschef, Paul Heymans, voordroeg als president van Winterhulp omdat hij in 1940 doorging voor ‘un nationaliste flamand convaincu et bien disposé envers les Allemands.’ In een voetnoot geven de auteurs de oorspronkelijke Duitse tekst, maar verzuimen eraan toe te voegen of Heymans nu werkelijk ‘Deutschfreundlich’ was of niet. Hun zeer genuanceerde, uitvoerige en gedetailleerde uiteenzettingen over de rol van de Vlaamse kollaboratie en vooral die van het V.N.V. (pp. 27-28, 68, 210-211, 284-289, 298-299 enz.) wekt soms de indruk een vervolg te zijn op Elias' 25 Jaar Vlaamse Beweging, het lijkt soms de monoloog van één man. Waarom hebben zij bijv. ook Jef Van de Wiele niet geïnterviewd of laten interviewen?

Het zoeken naar en analyseren van strukturen en het gebruik hoofdzakelijk van overheidsarchief doet het boek winnen aan duidelijkheid en degelijkheid, maar het ontneemt een zekere warmte die men wel aantreft in boeken die meer het menselijk aspekt van de oorlog behandelen. Men vergelijke een hoofdstuk als dat over de voedselvoorziening (La Faim pp. 329-341) maar eens met een werk als dat van H. Amouroux, La Vie des Français sous l'occupation. De eersten benaderen de strijd voor het dagelijks brood op wetenschappelijke wijze aan de hand van officiële rapporten en de daarin vervatte koude cijfers, de tweede benadert haar vanuit tientallen persoonlijke getuigenissen en individuele ervaringen, soms sterke en gruwelijke verhalen die meer het ‘menselijk’ dan het ‘geestelijk’ klimaat van die tijd suggereren. Het is een optie waarvoor elke historikus van recente gebeurtenissen geplaatst wordt, en het is zeker geen makkelijke optie. Ik zou het de auteurs haast als een verdienste aanrekenen de veiligste maar ondankbaarste weg te hebben gekozen. Zij hebben daarbij de voldoening als eerste, dertig jaar na de gebeurtenissen, een wetenschappelijk werk te hebben geschreven dat een nagenoeg globaal en grondig overzicht geeft van een zeer belangrijke periode uit de Belgische geschiedenis, en dat de weg effent voor anderen die de nog bestaande taboes uit deze periode willen aanpakken.

Luc Schepens

Jules Gérard-Libois et José Gotovitch, L'An 40. La Belgique occupée. Bruxelles, C.R.I.S.P. [1971], 8^o, 517 p., ill., 480 BF.