Ons Erfdeel. Jaargang 13

[p. 56]

de dagbladpers in vlaanderen

erik vandewalle

Geboren in 1937 te Roeselare. Leraar M.O. Sekretaris van de sektie toneel en onderwijs van het ‘Komitee voor Frans-Vlaanderen’. Schreef in diverse bladen en tijdschriften bijdragen over de Frans-Vlaamse problematiek. Is sedert 1968 redakteur van ‘Ons Erfdeel’.

Adres: Henri Dunantstraat 11. 8700 Izegem.

De dagbladpers in Vlaanderen is veel jonger als in de ons omringende Westerse landen. Pas in 1848 is men erin geslaagd met sukses een dagelijks verschijnende krant uit te geven. Dat was Het Handelsblad en de naam bestaat nog. Daarna zijn er heel wat Vlaamse kranten ontstaan. Hoewel in België de Nederlandstalige bevolking altijd talrijker was als de Franstalige, heeft het toch geduurd tot 1967 voordat de oplage van de Vlaamse kranten die van de Franstalige kranten overtrof.

Het langzaam inhalen van die achterstand is zeker een pozitief verschijnsel, maar vormt beslist geen reden tot zelfgenoegzaamheid. Sedert de Tweede Wereldoorlog is er ook in de Vlaamse pers een evolutie (die in het buitenland meestal al veel vroeger begon) ingezet. Ik bedoel: de koncentratieverschijnselen, de reklame als voornaamste bron van inkomsten, de mogelijke invloed van de reklame op het redaktionele gedeelte, de ontwikkeling van opinieblad naar een meer neutrale krant, het verdringen van de algemene politieke informatie naar het tweede plan ten gunste van ontspanning en sensatienieuws, en de veranderde pozitie van de journalist. Het is de bedoeling die evolutie in dit artikel vooral te zien vanuit het standpunt van de krantelezer.

Eerst iets over de wijze waarop dit artikel tot stand kwam. Mijn ontwerptekst werd gelezen door de redakteuren van dit tijdschrift, wat leidde tot een aantal veranderingen en aanvullingen. Vervolgens stuurde ik mijn tekst naar een aantal journalisten (vooral van de dagbladpers, maar ook van de weekbladpers en de B.R.T.), met het verzoek mijn stuk van hun op- en aanmerkingen te voorzien. Waar zij suggesties deden die mij realizeerbaar leken binnen het kader van mijn opzet, ben ik daarop ingegaan. Zo voegde ik bijv. aan dit stuk nog een beknopt overzicht toe van de door de Vlaamse krantenbedrijven uitgegeven weekbladen.

Voor het overige heeft mijn tekst maar weinig wijzigingen meer ondergaan. Ik heb gemeend dat ik het meest objektief de talrijke op- en aanmerkingen van de vele journalisten kon verwerken door ze alle achteraan samen te brengen.

Met deze indeling wil ik ook graag duidelijk maken dat mijn verzoek aan de journalisten niets te maken heeft met een poging om mijn verantwoordelijkheid voor dit stuk of gedeelten ervan met anderen te delen.

Vanzelfsprekend was het niet mogelijk alles over te nemen wat de aangeschreven journalisten noteerden. Instemmende of lovende kommentaar, bepaalde onvriendelijke of niet relevante uitlatingen aan het adres van krantenbedrijven of personen, heb ik links laten liggen. Op- of aanmerkingen in de vorm van een vraagteken (dat waren er heel wat bij de slotregel van dit stuk) of van een uitroepteken, kon ik moeilijk weergeven. Ik heb me beperkt tot citaten die mijn stuk aanvulden en tot citaten die een andere opinie weergeven. Met welke uitspraken ik wel en met welke ik niet instem, za bij de lektuur van deze tekst wel duidelijk worden, zodat ik het niet nodig vond het telkens te vermelden.

Ik geloof trouwens dat het geheel van deze uitspraken die soms met elkaar en vaak ook met mijn tekst in tegenspraak zijn, een aanvullende informatie van belang vormen.

Mijn oprechte dank gaat uit naar Kris Borms (B.R.T.), Huib Dejonghe (De Standaard), Diane De Langhe (TV-Ekspres), winnares van de Persprijs Frans Theelen voor 1969 met haar studie over de perskoncentratie in België, Boudewijn De Muynck (Gazet van Antwerpen), Johan de Roey, Karel de Witte (Gazet van Antwerpen), Jaak Dreesen (De Bond), Mark Grammens (De Nieuwe), Lode Hancké (Volksgazet), Paul Martens (De Bond), Emiel Parez (Vooruit), Leo Siaens (Het Laatste Nieuws), Toon van Overstraeten (Wij), Frans Verleyen (De Standaard) en de talrijke andere journalisten die er de voorkeur aan gaven dat hun naam niet vermeld werd.

Met een cijfer tussen () in de tekst verwijs ik naar de aanvullingen, op- of aanmerkingen van de journalisten. Waar gegevens aan een bepaalde publikatie ontleend werden, beperk ik mij ertoe met een letter tussen () te verwijzen naar de bibliografische lijst.

[p. 57]

15 titels, 7 krantenbedrijven.

In dit overzicht van de dagbladpers in Vlaanderen (g, h en i) laat ik het verschijnsel van de Franstalige pers die in Vlaanderen uitgegeven wordt, verder buiten beschouwing. La Métropole (Antwerpen), Le Matin (Antwerpen) en La Flandre Libérale (Gent)) worden sedert eind 1966 alle drie gekontroleerd door de N.V. Rossel (Brussel) die o.a. ook Le Soir uitgeeft. Hun gezamenlijke oplage (zonder Le Soir natuurlijk) zou nog nauwelijks de 20.000 eks. overtreffen⁽¹⁾. Ze zijn een herinnering aan de invloed van de franskiljons in Vlaanderen. Met de geleidelijke assimilatie van de meeste echte of vermeende Franstaligen in Vlaanderen is de behoefte aan deze, vooral lokale kranten ook grotendeels verdwenen. Anders is het gesteld met de nationale Franstalige kranten, in het biezonder La Libre Belgique en Le Soir, waarvan respektievelijk 25 en 8,5% van de oplage naar de vier Vlaamse provincies (Vlaams Brabant niet meegerekend) gaat (g). Terloops wil ik erop wijzen, dat het aantal lezers in Vlaanderen van de katolieke en zeer konservatieve La Libre Belgique voor een gedeelte verklaard kan worden door de kwaliteit⁽²⁾ van deze krant op het terrein van de feitenweergave. Dat ‘de Libre’ in haar duidende en opiniërende stukken oubollig is, zal ik niet ontkennen.

Gezien de grote rol van de reklame in de pers behandel ik de Vlaamse kranten in de volgorde van de reklamegroepen die in 1968 en 1969 ontstonden met het oog op het gezamenlijk werven van reklame. Het betreft ‘Groep 1’ (N.V. De Standaard, N.V. De Vlijt en N.V. Concentra), ‘De Belgische Dagbladunie’ of B.D.U. (Uitgeverij J. Hoste N.V. en de N.V. Drukkerij Het Volk, naast een aantal Franstalige krantenbedrijven) en de ‘Unie van Socialistische Bladen’ (S.M. Ontwikkeling en S.M. Het Licht, met de bedrijven die de drie Franstalige socialistische kranten uitgeven). De oprichting van deze drie groepen werd respektievelijk op 16-1-1968, 18-6-1968 en 8-5-1969 bekendgemaakt. Wat de oplagecijfers betreft die verder genoemd worden, zie (g). Omdat er in België geen eenvormig kontrolesisteem bestaat, moet men die cijfers met een zekere omzichtigheid benaderen. De meeste zijn gekontroleerd door DEVEA. (januari 1970). Betreft het een kontrolecijfer voor een ander tijdstip, dan wordt dit vermeld. Waar de DEVEA-kontrole niet geciteerd is en de uitgever het cijfer opgaf, is dit aangeduid met ^o. Alle cijfers heb ik naar beneden afgerond tot op het duizendtal.

‘Groep 1’
1. N.V. De Standaard (Brussel):
De Standaard
Het Nieuwsblad, met de kopbladen:
Het Handelsblad (Antwerpen)
De Landwacht (Gent)
De Gentenaar (Gent).
Gezamenlijke oplage: 335.000 eks.
2. N.V. De Vlijt (Antwerpen):
Gazet van Antwerpen (Antwerpen)
Gazet van Mechelen (regionale editie van G.v.A. voor Mechelen-omstreken)
Gezamenlijke oplage: 195.000 eks.
3. N.V. Concentra (Hasselt):
Het Belang van Limburg (Hasselt)
Oplage: 63.000 eks.

Niet alleen in ‘Groep 1’ maar ook tegenover de rest van de Vlaamse pers staat de N.V. De Standaard aan de kop wat de oplage betreft (ca. 25% van het totaal van de Vlaamse dagbladpers)⁽³⁾. Eigenaars van de N.V. De Standaard zijn de erfgenamen van de familie G. Sap. Albert De Smaele, schoonzoon van wijlen minister Gustaaf Sap (1886-1940), is direkteur-generaal van het krantenbedrijf.

Het eerste nummer van De Standaard verscheen op 4 december 1918. De krant was toen in handen van Frans van Cauwelaert die eigenlijk al in 1914 had willen starten, wat door de Eerste Wereldoorlog verhinderd werd. Mej. E. Belpaire en Pater I. Peeters maakten in 1915 te De Panne al een soort voorproef met De Belgische Standaard.

In 1928 kwam Het Nieuwsblad als een meer populaire neveneditie van De Standaard. (Later zou Het Nieuwsblad nog Sportwereld van Karel van Wijnendaele in zich opnemen). In 1929 kreeg de latere minister G. Sap, die vroeger al een groot pak aandelen bezat, het hele krantenbedrijf in handen.

(1) 11.000 eks. (Frans Verleyen).

(2) Politieke informatie moet in de eerste plaats streven naar objektiviteit en onpartijdigheid. Op dat gebied schiet La Libre Belgique tekort. Haar politieke (vooral parlementaire) berichtgeving munt uit door levendige verhaaltrant, pittige agressiviteit, personalizering, maar niet door objektiviteit. De informatie is meestal ook zeer overvloedig: het is ‘leesvoer’. Dat trekt vooral oudere lezers aan, die over veel tijd beschikken. Statistisch is gebleken dat La Libre Belgique over het grootste percent gepensioneerde lezers beschikt; de Standaard-groep over de kleinste. (Voor deze groep betekent dit, dat hij zijn informatie moet afstemmen op een publiek dat ‘snelle’ leesgewoonten heeft.) (een journalist - De Standaard).
Ik betwijfel of de kwaliteit van de Libre 'n doorslaggevend motief is voor de verspreiding in Vlaanderen. Op grond van mijn (beperkte) ervaring ben ik geneigd te vermoeden, dat het blad in burgerlijke milieus doordringt op grond van een traditie, die al dan niet snobisme geworden is, en in franskiljonse milieus. De klemtoon leggen op de kwaliteit lijkt me wat te vleiend (een journalist - Gazet van Antwerpen).

(3) Bijna 30%: oplage 345.000 eks., reele verspreiding 332.000 eks. (Frans Verleyen).

[p. 58]

Hoewel de groei tot het grootste Vlaamse krantenbedrijf pas van na de Tweede Wereldoorlog dateert, moest hier toch iets gezegd worden over het ontstaan van het blad. De Standaard heeft van alle Vlaamse dagbladen de belangrijkste rol gespeeld in de Vlaamse Beweging⁽⁴⁾. Die voorgeschiedenis verklaart ook het feit dat De Standaard nog altijd de leuze ‘A.V.V.-V.V.K.’ (Alles voor Vlaanderen, Vlaanderen voor Kristus) als embleem naast de kop draagt. Het heeft niets te maken met een klerikale geloofsbelijdenis. Het is een stuk traditie dat herinnert aan de Vlaamse Beweging aan het IJzerfront. Ongetwijfeld wil deze krant tegenover haar katolieke lezers ook ‘afficheren’ dat ze trouw wil blijven aan de opzet van haar stichters: een krant te zijn voor de katolieke Vlaamsgezinde intellektuelen.

De oplage van De Standaard hoorde ik in de laatste jaren steeds op 40.000 eks. schatten⁽⁵⁾⁽⁶⁾. Wat haar lezers betreft vertegenwoordigt De Standaard een merkwaardig verschijnsel. Al is deze krant van huis uit katoliek, en met C.V.P.-strekking, zij is erin geslaagd een aantal vrijzinnige intellektuelen te bereiken. Het is een feit dat De Standaard van alle katolieke kranten het minst klerikaal en het minst partijgebonden is. Zo heeft De Standaard partijpolitiek gezien het meest heterogene lezerspubliek, waarin zowel C.V.P. als V.U. en B.S.P. vertegenwoordigd zijn. De artikelen van E. Troch over buitenlandse politiek zijn objektiverend met een voor de Vlaamse krantenwereld progressieve inslag. Wat de binnenlandse politiek betreft vertegenwoordigt De Standaard de voorhoede van het flamingantisme, zonder evenwel in een federalistisch of een anti-federalistisch dogmatisme te belanden. Voor het overige wordt een zeker pragmatisme gehuldigd dat gaat van simpatie⁽⁷⁾ voor het verschijnsel Van den Boeynants (en alles wat er verband mee houdt) tot een voorzichtig anti-sindikalisme.

Ik heb nog niets gezegd over de kwaliteit van dit blad (direkteur van de redaktie is Luc Vandeweghe). Met zijn columnists (zoals Manu Ruys en E. Troch), zijn speciale pagina's, zijn ‘Standaard der Letteren’, stijgt De Standaard kwalitatief een eind boven de rest van de Vlaamse pers⁽⁸⁾. Het Nieuwsblad, met de regionale edities Het Handelsblad, De Gentenaar en De Landwacht, is altijd een populaire krant geweest die nu evolueert in de richting van een boulevardblad⁽⁹⁾. Het Nieuwsblad en De Standaard hebben wel enkele gemeenschappelijke pagina's: enkele sportbladzijden, de tv-pagina en de rubriek ‘beknopt verslag’. Bovendien neemt Het Nieuwsblad ook bijdragen over uit De Standaard die anders geschikt worden en soms een meer sensationele kop krijgen. Politieke hoofdartikels en kommentaren op de buitenlandse politiek worden meestal niet overgenomen.

Het verschil tussen beide kranten is niettemin groot (en dan mag je De Standaard nog niet vergelijken met een kwaliteitsblad uit het buitenland!) Verwacht niet te veel algemene politieke informatie in Het Nieuwsblad en zoek er zeker geen duidelijk uitgesproken opinie in⁽¹⁰⁾. Het Nieuwsblad is het antwoord op de ‘uitdaging’ van een Vlaamse televizie die zich ‘populair’ maakt met quizprogramma's en feuilletons.

Gazet van Antwerpen haalt het hoogste percentage⁽¹¹⁾ van zijn lezers in de provincie Antwerpen. Zomaar een lokale krant is het echter niet. De krant is werkelijk als een nationaal dagblad bedoeld en spant zich terdege in om ook buiten de provincie Antwerpen een groeiend aantal lezers te vinden. De N.V. De Vlijt, die Gazet van Antwerpen drukt en uitgeeft, is het eigendom van twee p.v.b.a.'s, waarin o.a. de Antwerpse bankier graaf Le Grelle zitting heeft. Bij Gazet van Antwerpen (direkteur: J. Huybrechts; hoofdredakteur: Louis Meerts) is de C.V.P.-strekking, evenals de katolieke afkomst, heel wat opvallender als bij de kranten van de Standaardgroep⁽¹²⁾. Op het terrein van de Vlaamse Beweging volgt Gazet van Antwerpen een strakkere lijn als De Standaard. Hiermee is Karel De Witte de meest opgemerkte journalist van deze krant geworden. Voor het overige is Gazet van Antwerpen zowel op het vlak van de binnenlandse als van de buitenlandse politiek een konservatief blad⁽¹³⁾.

(4) Dat een bepaald dagblad dé grootste of belangrijkste rol van alle gespeeld heeft in de Vlaamse Beweging is een onrechtvaardige vaststelling die niet strookt met de waarheid.
Een aantal bladen voerden de strijd reeds in de 19e eeuw, zowel voor het verkrijgen van de eerste taalwetten als voor de vervlaamsing van de universiteit te Gent.
Met name Het Laatste Nieuws, dat 83 jaar geleden werd opgericht door Julius Hoste (1848-1933), ook stichter van De Zweep en De Vlaamse Gazet.
Het Laatste Nieuws vertolkte al lang voor 1918 het streven van het Willemsfonds (opgericht in 1851) en van de Vlaamse liberale voormannen, o.m. voor de vervlaamsing van de Gentse universiteit. (Leo Siaens).

(5) Verschillende journalisten (allen van De Standaard) verstrekten mij uiteenlopende cijfers: 45 à 50.000 eks., 50.000 eks. (oplage van de hele Standaardgroep: 340.000 eks.), 54.000 eks. eind december 1969, 55.000 eks. eind december 1969).

(6) De reden hiervoor is de duidelijke zwakheid van de socialistische en liberale pers (een journalist - De Standaard).

(7) Alleen simpatie? (Jaak Dreesen).
De voorkeur van de politieke redaktie gaat naar een staatsbeleid waarin de problemen op een efficiënte, moderne en ondogmatische manier worden benaderd. Dat heeft niets te maken met persoonlijke simpatieën. (een journalist - De Standaard).

(8) De ervaring leert dat De Standaard krioelt van ‘hidden persuaders’, bijv. het stuk van Frans Verleyen over de perskoncentraties. Kwaliteit?... Het blad staat op niveau, dat is waar, maar daarom is het des te gevaarlijker.

(9) Dat geloof ik niet. Het populaire wordt alleen maar meer beklemtoond door de typografie. (een journalist - De Standaard).

(10) Het Nieuwsblad heeft wel een politiek gezicht. Het is een afspiegeling van De Standaard. (een journalist - De Standaard).

(11) 70% (een journalist - Gazet van Antwerpen).

(12) De strekking van Gazet van Antwerpen is slechts ten dele pro-C.V.P. En dan met een uitgesproken voorkeur voor de ekstreem-Vlaamse en kristendemokratische vleugel van die partij, die in feite dicht bij de Volksunie staat. Onder de lezers, vooral in het Antwerpse, zijn veel V.U.-leden, ook socialisten. (een journalist - Gazet van Antwerpen).

(13) Op sociaal-ekonomisch en zelfs binnenlands politiek vlak is Gazet van Antwerpen nogal links georiënteerd, met uitgesproken simpatie voor de koers van de C.V.P.-jongeren. Naar Picard eens ergens schreef, is Gazet van Antwerpen links wat het binnenlands beleid betreft en inderdaad konservatief inzake het buitenlands beleid; dit zonder afbreuk te doen aan de uitgesproken katolieke lijn. Inzake kommunautaire problemen is Gazet van Antwerpen gaandeweg voor het federalisme gewonnen. (een journalist - Gazet van Antwerpen).
Fundamenteel is de lijn van Gazet van Antwerpen milder, naïever en het blad is niet zo sterk gedokumenteerd. (Frans Verleyen).

[p. 59]

Wat de kwaliteit betreft is Gazet van Antwerpen een moeilijk geval. De ekonomische en financiële bladzijden genieten een uitstekende faam⁽¹⁴⁾. Verder onderschrijf ik de woorden van Scriba in De Maand (q): ‘Het beste houdt er gezelschap van het stunteligste in nooit te voorziene kombinaties.’ Die uitspraak is al vier jaar oud, maar ze is nog altijd geldig⁽¹⁵⁾.

Het Belang van Limburg, uitgegeven door de N.V. Concentra (eigendom van de familie Theelen), is het enigste voorbeeld in Vlaanderen van een uitsluitend⁽¹⁶⁾ regionale krant. Het Belang van Limburg, in 1933 ontstaan uit een regionaal weekblad, is een uitgesproken C.V.P.-krant (hoofdredakteur Hubert Leynen is trouwens C.V.P.-senator). Voor bepaalde artikelen is er een redaktionele samenwerking met Gazet van Antwerpen, maar door haar konservatief en regionaal (ook wel eens ‘provinciaal’) karakter, lijkt elke reële uitbreiding van haar lezerskring buiten de provincie Limburg uitgesloten.

‘Belgische Dagblad Unie’ of B.D.U.

1. Uitgeverij J. Hoste N.V. (Brussel)
Het Laatste Nieuws (Brussel)
De Nieuwe Gazet (Antwerpen)
Gezamenlijke oplage: 300.000 eks.

2. N.V. Drukkerij Het Volk (Gent):
Het Volk
De Nieuwe Gids, met de regionale editie: De Antwerpse Gids
Gezamenlijke oplage: 217.000 eks.

Het Laatste Nieuws of HLN (direktie: Albert Maertens en Frans Vink; hoofdredakteur: Urbain Van Maele) werd in 1886 gesticht door de liberale en Vlaamsgezinde Julius Hoste. De krant is tans nog eigendom van de erfgenamen van de stichter. De Nieuwe Gazet, die in 1957 door HLN werd overgenomen, behield een beperkte afzonderlijke redaktie.

Men kan aan het HLN niet een zekere onafhankelijkheid tegenover de P.V.V. ontzeggen⁽¹⁷⁾. Het Laatste Nieuws is trouwens ook een eksponent geworden van de jonge Vlaamse liberalen die zich langzamerhand losmaken uit de greep van de patriottische leiding van de P.V.V.

In dit vooral op sensatie en populariteit afgestemde dagblad brengen enkele redakteuren ook wel bijdragen op een beter niveau. Men kan in Het Laatste Nieuws regelmatig behoorlijke informatie vinden over wat tot het traditionele domein van ‘liberalen’ of ‘vrijzinnigen’ behoort (bijv. de V.U.B.). Een echte opiniekrant is Het Laatste Nieuws niet meer. Maar door die eenzijdig beperkte kwaliteitsinformatie (het nieuws van meer sensationele aard⁽¹⁸⁾ heeft er nu eenmaal voorrang) blijft het toch maar een stukje verzuiling zoals de meeste andere Vlaamse kranten. Een tipering van HLN zou onvolledig zijn als men niet op twee andere feiten zou wijzen. Van alle Vlaamse kranten heeft HLN altijd veruit de grootste verspreiding gehad te Brussel en het is daardoor altijd een teken van Vlaamse aanwezigheid in de hoofdstad geweest. HLN heeft ook altijd grote aandacht besteed aan een verzorgde taal. Dat was tot voor enkele jaren bij alle overige Vlaamse kranten iets bijkomstigs⁽¹⁹⁾.

Het Volk is gesticht in de moeilijke picnierstijd van de kristelijke arbeidersbeweging, namelijk in 1891, en is ook eigendom van de kristelijke arbeidersorganizaties. Politiek direkteur is Emiel Van Cauwelaert. Het Volk blijft een sindikalistische en katolieke (maar dan nogal traditionele) krant met een strijdbaar karakter. Of dat wel altijd het sukses van na de Tweede Wereldoorlog heeft bepaald? Beheerder-Afgevaardigde Robert Reyntjens wijst in zijn eigen krant (nummer van 18 dec. 1969) op de eerste plaats op de sport en het gewestelijk nieuws. Het Volk bereikte begin 1945 al een oplage van 45 à 50.000 eks. en einde 1957 van 200.000 eks. Dat laatste cijfer vooral is van belang omdat het bij een vergelijking met recentere cijfers wijst op een zekere stagnatie⁽²⁰⁾. Het Volk heeft na de Tweede Wereldoorlog ook de faam verworven de krant te zijn met de snelste berichtgeving. De laatste jaren wordt een voortreffelijke inspanning gedaan om meer informatie te brengen over gebeurtenissen uit de wereld van kunst en kultuur.

De Nieuwe Gids, die een meer intellektueel publiek wil aanspreken, werd gesticht in 1944 en verscheen gedurende

(14) Gazet van Antwerpen is de enige Vlaamse en Belgische krant met een stafredakteur in het buitenland, Roger Simons in Londen. Het is een typisch verschijnsel dat de Vlaamse kranten geen stafredakteuren in het buitenland hebben. Zelfs in Nederland hebben maar enkele Vlaamse kranten losse medewerkers of overeenkomsten met andere kranten. (een journalist - De Standaard).

(15) Wat geldt voor Gazet van Antwerpen is soms ook elders van toepassing: onderbezetting van de redaktie; zeer jonge leeftijd van de meeste redakteurs en daarbij aansluitend: beperkte beroepservaring; vrijwel geen specifieke journalistieke opleiding; de afwezigheid van een hoge journalistieke traditie; de konkrete werksituatie die koncentratie van de aandacht dikwijls onmogelijk maakt. (een journalist - Gazet van Antwerpen).

(16) Verhoudingsgewijs denk ik dat het ‘nationale’ nieuws er even goed aan bod komt als in Gazet van Antwerpen. Het Belang van Limburg heeft trouwens goede internationale kopij-akkoorden. (Frans Verleyen).

(17) Eigenaardige formulering! Het Laatste Nieuws is een onafhankelijk en zelfstandig blad, dat nooit partijgebonden is geweest. Deze onafhankelijkheid en zelfstandigheid worden gewaarborgd door de ‘Stichting Het Laatste Nieuws’, opgericht op 3 mei 1955 (Staatsblad van 14 mei 1955) en waarvan Prof. Em. Dr. Van Werveke voorzitter is. Deze stichting is een alleenstaand feit in het Vlaamse dagbladwezen en in de Vlaamse journalistiek. In art. 2 van haar statuten staat: De Stichting heeft tot opdracht de Vlaamse humanistische liberale opvattingen te steunen, te verdedigen en te verspreiden. Zij zal zich dus onder meer laten leiden door de beginselen bevat in de verklaring van Oxford. Art. 3: De Stichting heeft in haar bevoegdheid, in algemene lijnen, de politieke houding van het dagblad Het Laatste Nieuws te bepalen. Zij zal ook de aanwerving en het ontslag van de redakteurs, die haar worden voorgesteld, goedkeuren of weigeren. Zij blijft in haar beoordeling beperkt tot de in artikel 2 vermelde opdracht. (Leo Siaens).

(18) Het Laatste Nieuws is uiteraard een blad dat zich richt tot een grote lezerskring. Het hoedt zich voor sensatie. (Leo Siaens).

(19) Sedert twintig jaar wordt bij de Standaard-redaktie biezondere aandacht besteed aan het taalgebruik. Een tijdlang was een redakteur speciaal belast met de taalkundige kontrole. Redakteurs worden vaak ter verantwoording geroepen voor foutieve zinswendingen. (Een journalist - De Standaard) Grauls is al in 1958 bij De Standaard begonnen met zijn ‘Taaltuin’. (een journalist - De Standaard).

(20) Na de Tweede Wereldoorlog hebben de kristelijke arbeidersorganizaties er flink propaganda mee gevoerd. De opgang van het A.C.V. (Algemeen Christelijk Vakverbond) was ook de opgang van Het Volk. (een journalist - De Standaard).

[p. 60]

enkele jaren onder de titel De Nieuwe Standaard. De ambitie die uit de eerste titel spreekt, is nooit in vervulling gegaan, integendeel zelfs, De Nieuwe Gids is spoedig met Het Volk verbonden geraakt. De krant behoudt nog een beperkte aparte redaktie (hoofdredakteur is Antoon Breyne) en neemt voor het overige alle pagina's over van Het Volk. Vermoedelijk komt de oplage van De Nieuwe Gids en zijn lokale editie De Antwerpse Gids niet ver boven de 10.000 eks.⁽²¹⁾ uit.

De Nieuwe Gids houdt heel strak vast aan zijn C.V.P.-strekking (vooral aan de unitaristische vleugel). Zo strak dat het blad saai aandoet. Elke dag wordt in een uitgebreid opiniërend artikel dat vaak de helft van de voorpagina vult uiterst voorzichtig de binnenlandse of buitenlandse politieke horizon afgetast⁽²²⁾. Een aparte vermelding verdient het zaterdagse bijvoegsel (ook van Het Volk), De Spectator, dat ook los verkocht wordt. Het blad bevat naast wetenschappelijk en kultureel nieuws ook achtergrondnieuws over binnen- en buitenlandse politiek.

Unie van Socialistische Bladen

1. S.M. Ontwikkeling (Antwerpen):
Volksgazet
Oplage: 78.000 eks. (in 1969)
2. S.M. Het Licht (Gent):
Vooruit
Oplage: 33.000 eks. (z.j.)

Vooral de cijfers van beide socialistische kranten worden met wantrouwen bekeken⁽²³⁾. Herman Welter (u) spreekt van 40.000 en 12.000 eks.

Volksgazet en Vooruit kennen een lange traditie (ze werden respektievelijk in 1914 door Camille Huysmans en in 1884 gesticht) van sterke partijpolitieke gebondenheid. Beide kranten zijn eigendom van de Vlaamse socialistische organizaties. J. van Eynde, de huidige direkteur en hoofdredakteur van Volksgazet, is tevens ondervoorzitter van de B.S.P.⁽²⁴⁾. Beide kranten bevatten in verhouding tot hun aantal pagina's (bij Vooruit, gemiddeld nog een tiental) veel sportnieuws, maar weinig advertenties. Het is het drama van beide kranten dat de dienstbaarheid aan de partij moet primeren op de berichtgeving en het onafhankelijke kommentaar⁽²⁵⁾. Het is een Westeuropees verschijnsel dat de socialistische pers er niet zo schitterend voorstaat. Een en ander houdt ook verband met wat hierna volgt. Daartegenover staat dat heel wat Vlaamse socialisten zich afvragen waarom Volksgazet en Vooruit niet samenwerken om tot één Vlaamse socialistische krant te komen⁽²⁶⁾. Men vraagt zich af of een socialistische krant in de eerste plaats door partijstrategen gemaakt moet worden en pas daarna door journalisten. Men vraagt zich ten slotte af waarom Volksgazet niet een omgekeerde Standaard-operatie heeft geprobeerd om de verloren vrijzinnige lezers weer aan te trekken en vooral ook met het oog op de katolieke vooruitstrevenden⁽²⁷⁾.

(21) De oplage ligt ver beneden de 10.000 eks. (een journalist - De Standaard). Wordt nog veel gelezen door Vlaams- en tevens C.V.P.-gezinde priesters en burgerij, ook door intellektuelen uit de arbeidersbeweging (een journalist -De Standaard).

(22) De Nieuwe Gids is de eksponent van een bepaalde C.V.P.-groep: de traditionele en unitaristische, strekking Theo Lefèvre. (een B.R.T.-journalist).

(23) 59.000 en 27.000 eks. (een journalist - De Standaard).

(24) Hoewel dit in strijd is met de B.S.P.-statuten. Voor J. van Eynde wordt evenwel een uitzondering gemaakt. (Kris Borms).

(25) Het is juist dat de socialistische pers partijgebonden is. Of dat impliceert dat de dienstbaarheid aan de partij moet primeren op de berichtgeving en het onafhankelijke kommentaar, zoals U schrijft, lijkt mij overtrokken. Ik vestig er Uw aandacht op dat precies de wens tot informatie ertoe geleid heeft de krant waarop ik werk vrij veel aandacht heeft besteed aan de ontwikkeling in de kerk, het koncilie, enz., terwijl het lezerspubliek toch overwegend niet-katoliek of niet-kerkelijk is. (Lode Hancké).
Als U spreekt over dienstbaarheid aan de partij, wijs ik erop dat de autonomie van de socialistische redakties zeer groot is en dat de idee van een censuur die er zou bestaan, volkomen onjuist is. (Lode Hancké).

(26) Er bestaat een afspraak om elkaars ‘markt’ te respekteren. De redakties dienen als elkaars korrespondent. (Frans Verleyen).
Ik geloof dat juist het feit dat de socialistische kranten zo ‘partijgebonden’ zijn, er de oorzaak van is dat men angstvallig een versmelting van Vooruit en Volksgazet vermijdt. Naar mijn mening is dit alleen een kwestie van prestige. Wanneer de Nederlandstalige socialistische pers zich gereduceerd ziet tot één enkele titel zou dit prestige immers wel eens een flinke deuk kunnen krijgen. (Diane De Langhe).
Wat de samenwerking van Volksgazet en Vooruit betreft, deze vraag werd uiteraard reeds vaak gesteld in een eigen kring. Mij lijkt het dat de reden van het voortbestaan van twee Vlaamse socialistische kranten te maken heeft met de geschiedenis én met de overweging, dat de fuzie van twee kranten nooit het lezerspubliek van beide kranten verenigt, zodat een eerste gevolg een kleiner publiek zou zijn. Bovendien hoopt men nu door technische samenwerking een aantal van de onbetwistbaar bestaande moeilijkheden en ‘double emploi’ te ondervangen, waarvoor meer vrije handen voor ander werk beschikbaar worden. (Lode Hancké).
(Intussen publiceerde De Nieuwe, 20-2-1970, volgend bericht: Het dagblad Vooruit, officieel orgaan van de B.S.P., zou volgens hardnekkige geruchten binnenkort ophouden te verschijnen. Volksgazet zou dan een aparte editie voor Gent verzorgen.)

(27) Het is historisch zo, dat de informatie over vrijzinnigheid in Vlaanderen gebeurt door socialistische of liberale kranten. Het doorbreken van die eenzijdige informatie, door geregeld aandacht te geven aan de religieuze en kerkelijke problematiek in een informatieve optiek, schept het probleem, dat de informatie over de vrijzinnigheid niet meer die plaats inneemt, die vroeger haar deel was. Want vastgesteld moet worden, dat in katolieke bladen op dit punt biezonder weinig verschijnt, waardoor die aan belangrijke informatieve opdracht verzaken. Het is duidelijk, dat in dit verband een vraag naar wederkerigheid zich stelt, waarop tot dusver geen antwoord is gegeven door katolieke dagbladen.
Financiële aspekten beïnvloeden de bezetting van de redakties, die onderbemand zijn. Daardoor zijn socialistische kranten aangewezen op vrijwillige nieuwsbronnen, die zij uiteraard het gemakkelijkst kunnen aantreffen in de eigen partij-, vakbonds- en mutualiteitsorganizaties. In die mate is de ‘dienstbaarheid aan de partij’ veroorzaakt door natuurlijke ongunstige konkurrentievoorwaarden. Bovendien stelt voor de B.S.P., die geen rijke partij is, zich het probleem van de informatie op partijvlak. Het is haar niet mogelijk het partijkarakter van het blad op te geven, omdat daardoor op de goedkoopste wijze partijnieuws ter kennis van partijleden gebracht kan worden. Dat dit op zijn beurt de uitstraling van de socialistische pers hindert is echter even duidelijk.
Over de vraag naar de ‘omgekeerde Standaard-operatie’ dit nog: men mag allereerst die Standaard-operatie niet overdrijven. De Standaard blijft nog altijd een krant met een beperkte oplage en berust op een elitestandpunt dat onaanvaardbaar is voor een socialistische krant. Die moet ervan uitgaan dat het hele publiek recht heeft op alle informatie. Bovendien impliceert een dergelijke operatie nogmaals aanzienlijke middelen, waarvan men zich rekenschap geeft als men de redaktionele bezetting op socialistische en ‘elitekranten’ nagaat. De eerste tellen maar een derde van het redaktiepersoneel van de tweede. Daarmee belandt men weer in de ‘cercle vicieux’, want men kan slechts verantwoord schrijven, als men de gelegenheid heeft om zich te specializeren, lektuur over het onderwerp door te nemen, perskonferenties en personen te bezoeken. En dat veronderstelt een grote personeelsbezetting. (Lode Hancké).
Heeft men het niveau ook niet opzettelijk te laag gehouden? (een journalist - De Standaard).

Perskoncentraties.

De koncentratie in de Vlaamse dagbladpers na de Tweede Wereldoorlog heeft zich afgespeeld rond drie persbedrijven: Uitgeverij J. Hoste (Het Laatste Nieuws), N.V. Drukkerij Het Volk en N.V. De Standaard.

In 1957 nam uitgeverij J. Hoste N.V. De Nieuwe Gazet over. De Nieuwe Gazet behoudt echter nog altijd een eigen redaktie, maar neemt een aantal pagina's en kopij over van Het Laatste Nieuws. Hetzelfde gebeurde met De Nieuwe Gids bij de overname door Het Volk in 1947.

Toen N.V. De Standaard in 1957 Het Handelsblad, Het Nieuws van den Dag en 't Vrije Volksblad (sedert 1948 eigendom van Het Nieuws van den Dag) in zich opnam, verdween al spoedig ook de titel van de twee laatste kranten⁽²⁸⁾. Van De Gentenaar en De Landwacht, die in 1959 opgekocht werden door de N.V. De Standaard, blijft de titel bestaan. De Gentenaar, De Landwacht en Het Handelsblad verschillen van Het Nieuwsblad alleen door hun titel, een paar aparte lokale pagina's, lokale advertenties, en een aparte pagina over kunst- en geestesleven voor De Gentenaar en De Landwacht.

Naast het koncentratieverschijnsel zijn er ook andere vormen van samenwerking die niet noodzakelijkerwijze tot volledige koncentratie moeten leiden.

(28) De reden van deze verdwijning is een zuiver technische aangelegenheid. De inhoud van beide kranten was immers volkomen identiek aan Het Nieuwsblad. Bij het drukken moest men echter steeds de rotatiepers stilleggen om de voorpagina te veranderen voor deze kranten. Dit tijdverlies bij het drukken is er de aanleiding toe geweest dat men deze kranten einde 1965 heeft opgegeven. Aanvankelijk heeft men ze echter nog in stand gehouden om tegenover de publiciteitswereld de indruk van een grote groepsvorming te wekken. (Diane De Langhe).

[p. 61]

Het is echter duidelijk dat ze er wel een aanloop toe kunnen vormen.

De rol van de in 1968 en 1969 ontstane advertentiegroepen is op het ogenblik beperkt tot het gezamenlijk werven van advertenties. Wel werd bij de B.D.U. en de Unie van Socialistische bladen technische samenwerking in het vooruitzicht gesteld.

Het nieuwe T.V.-weekblad TV-Ekspres is een andere vorm van samenwerking tussen twee persbedrijven die deel uitmaken van ‘Groep 1’⁽²⁹⁾.

Op 21 mei verscheen in de kranten van de Standaardgroep (maar niet in Gazet van Antwerpen) het volgende bericht: ‘Door de N.V. De Vlijt en door de N.V. De Standaard werd met gelijke participatie een nieuwe vennootschap opgericht, de N.V. Perexma. Het doel van deze vennootschap is het gemeenschappelijk uitgeven van een nieuwe publikatie, die gedrukt zal worden op de persen van de N.V. De Vlijt. Met deze oprichtnig heeft het weekblad “Zie-magazine” niets te maken, zodat alle geruchten die de jongste tijd verspreid werden over het verdwijnen van dit weekblad, volkomen uit de lucht gegrepen zijn.’

Op 11 juni 1969 verscheen hierover voor het eerst informatie in Gazet van Antwerpen, op de voorpagina nog wel en onder de titel ‘Onrust in ons bedrijf’. De eerste alinea van dit stuk is het citeren waard. Ik ben zo vrij er twee woorden uit te kursiveren:

‘Op 2 mei j.l., werden tussen de N.V. De Vlijt, uitgeefster van de “Gazet van Antwerpen”, en de N.V. De Standaard kontrakten gesloten waarbij onder meer het in exploitatie geven van het weekblad “Zie” aan de N.V. De Standaard werd overeengekomen.’ Hetzelfde stuk vermeldde dat een aktiekomitee was gesticht waarbij het hele personeel van de N.V. De Vlijt zich had aangesloten en dat dit aktiekomitee met een staking dreigde als niet ‘bepaalde eisen’ werden ingewilligd. Onder dit stuk verscheen een welsprekende advertentie voor het weekblad Zie (cfr. onderste illustratie, rechts). Even welsprekend, maar dan op een andere manier, was het feit dat in hetzelfde nummer van Gazet van Antwerpen op 5 verschillende pagina's een advertentie voorkwam van TV-Ekspres.

Dit was de informatie die de lezers van een Standaardkrant of van Gazet van Antwerpen hierover ontvingen. Voor verdere informatie over die zaak verwijs ik naar de krant Het Volk (nrs. van 22-5 en 12-6-69) en het weekblad De Nieuwe (vooral de nrs. van 9-5 en 23-5-69) en de informatie van de B.R.T.-radio in het ‘Aktueel-magazine’ van 20-5-69. Hieruit blijkt dat het aanvankelijk de bedoeling was dat de N.V. De Vlijt de uitgave van haar Zie-magazine zou beeindigen en overdragen aan de N.V. De Standaard, en dat de N.V. De Vlijt gedurende 10 jaar het nieuwe weekblad zou drukken, dat de N.V. De Standaard haar kommercieel zwakke weekblad Zondagmorgen op zou geven en dat dit alles beslist werd buiten elk medeweten van redaktie en personeel van Zie-magazine en Gazet van Antwerpen⁽³⁰⁾.

In het Aktueel-magazine van 21-5-69 las een journalist een rechtzetting voor die afkomstig was van de heer Albert De Smaele, direkteur-generaal van de Standaardgroep.

Er is geen staking gekomen bij de N.V. De Vlijt. ‘Bepaalde eisen’ van de redaktie en het personeel die aan de N.V. De Vlijt verbonden zijn, werden klaarblijkelijk ingewilligd. Het weekblad Zie blijft verschijnen... nu geëksploiteerd door de N.V. De Standaard! Maar het personeel van Zie blijft aan de N.V. De Vlijt verbonden. Het is alleen ‘gedetacheerd’⁽³¹⁾. Regelmatig verschijnen in Gazet van Antwerpen advertenties voor Zie van bescheiden afmetingen. Met een zelfde regelmaat krijgt men in Gazet van Antwerpen zeer grote publiciteit (soms twee volle pagina's) voor TV-Ekspres te zien.

Het feit dat krantendirekteuren lid zijn van de Raad van Beheer van de B.R.T. zou men kunnen verklaren uit de zorg om deze Raad van Beheer samen te stellen uit specialisten inzake informatie. Men kan dit feit ook uitleggen als een middel om drie verschillende informatiemedia te koncentreren in dezelfde handen⁽³²⁾. De stemming in de Kamer van Volksvertegenwoordigers over de motie Van Eynde, wijst klaarblijkelijk in de richting van deze laatste

(29) Dit lange verhaal over tenslotte een futiele kwestie maakt deze bijdrage minder evenwichtig (overbelichting van bijkomstigheden). (Frans Verleyen).

(30) ... en van Zondagmorgen en de rest van de N.V. De Standaard. Ten gevolge van een zeer bescheiden protest van de redaktie van TV-Ekpres werden vier redakteuren ontslagen: twee bij N.V. Perexma en twee bij de N.V. De Standaard: Louis Willems, Guy Rouckaerts, Marcel Poppe, Johan de Roey. (Johan de Roey).

(31) De kontestatie in Gazet van Antwerpen, naar aanleiding van kontakten met De Standaard, was in hoofdzaak gericht tegen het gevaar van trustvorming in de pers. De voornaamste eisen werden inderdaad ingewilligd. Het personeel van Zie, dat oorspronkelijk mét het weekblad in eksploitatie werd overgedragen aan de N.V. De Standaard, blijft behoren tot de N.V. De Vlijt, met alle gevolgen daaraan verbonden. Het wordt slechts gedetacheerd. De beheerraad gaf impliciet toe dat elke verdere stap naar samenwerking met de N.V. De Standaard onmogelijk is geworden en aanvaardde een revalorizatie van de ondernemingsraad, waardoor een eerste stap naar medebeheer werd gezet. (een journalist - Gazet van Antwerpen).

(32) Misschien vooral om een vinger in de pap te hebben bij de kommerciële televizie. (een journalist - De Standaard) Neen, houdt verband met de kommerciele televizie. (een journalist - De Standaard).

[p. 62]

mogelijkheid. In 1969, even voor TV-Ekspres, kwam een gelijkaardig TV-blad, uitgegeven door de Uitgeverij J. Hoste N.V. (Het Laatste Nieuws), op de markt. De respektievelijke direkteuren van beide TV-bladen zaten ook in de Raad van Beheer van de B.R.T. Dit was aanleiding voor BSP-volksvertegenwoordiger en Direkteur-hoofdredakteur van Volksgazet, Jos Van Eynde, om op 24 juni 1969 de eerste-minister te interpelleren over de morele onverenigbaarheid van het lidmaatschap van de BRT-Beheerraad met het uitgeven van een gespecializeerd TV-blad. De volgende dag keurde een meerderheid in de Kamer een socialistische motie goed die was opgesteld in de zin van de interpellatie. Albert Maertens trok hieruit de konkluzie door zijn ontslag in te dienen als lid van de Raad van Beheer van de B.R.T. De heer Albert De Smaele diende zijn ontslag in als direkteur van de N.V. Perexma en kon hierdoor in de Raad van Beheer van de B.R.T. blijven. (Van de tien leden die de Raad van Beheer van de B.R.T. telt, worden er acht bij geheime stemming door de Kamer aangeduid. Dit is evenwel uitsluitend een aangelegenheid van C.V.P., B.S.P. en P.V.V. Die acht koöpteren nog 2 leden. De heer Albert Maertens was voorzitter van de Raad van Beheer van de B.R.T., de heer Albert De Smaele is gekoöpteerd lid.)

Krantenbedrijven en weekbladen.

Om de pozitie van de Vlaamse krantenbedrijven te kennen dient men ook nog rekening te houden met de weekbladen die zij uitgeven.

N.V. De Standaard:
Ons Volk (oplage: 146.000 eks.^o)
Chez Nous (oplage: 143.000 eks.^o)
Zie-magazine (opl. 103.000 eks. in 1969)
In 1969 heeft de N.V. De Standaard de kontrole verworven over de volgende in Frankrijk verschijnende bladen (h):
L'Echo de la Mode (modeweekblad oplage: 612.000 eks.)
Mon ouvrage, Madame (damesmaandblad; oplage 383.000 eks.)
N.V. Perexma (N.V. De Standaard en N.V. De Vlijt):
TV-Ekspres (met TV-Strip: oplage: 87.000 eks. dec. 1969)

Uitgeverij J. Hoste N.V.:
Telstar (oplage: 39.000 eks.^o)
Kwik (oplage: 230.000 eks. in 1969)
Zondag-Nieuws (opl.: 309.000 eks. in 1969)
Sport '69 - Le Sportif '69 (beide laatste, het eerste Nederlandstalig, het tweede Franstalig, zijn sportweekbladen met een gezamenlijke oplage van 136.000 eks. in 1969)

N.V. Drukkerij Het Volk:
Ons Zondagsblad (opl.: 110.000 eks. in 1968)
Samedi (oplage: 45.000 eks. in 1968)

S.M. Ontwikkeling:
ABC (oplage: 56.000 eks.^o)

Inzake dit aspekt wil ik slechts een overzicht geven. Toch moet nog even gewezen worden op de rol van de sensatiebladen Kwik en Zondag-Nieuws, die hét model vormen voor de uitgevers die het via sensatie zoeken. Op het merkwaardige verschijnsel dat de Vlaamse pers nagenoeg geen afzet heeft (of nooit gezocht heeft?) in Nederland, zijn beide bladen een uitzondering: respektievelijk 37,2 en 23,7% van de oplage gaat naar Nederland. De inhoud van Kwik en Zondag-Nieuws: reportages over pastoors en hun meiden, koninklijke en andere prinsessen en elke week een paar weinig estetische foto's met wat vrouwelijk bloot (waarbij onverbiddelijk gecensureerd wordt door het blad met de twee, drie traditionele zwarte vierkantjes). De teksten worden geprezenteerd in de stijl: wij vinden dit ook afschuwelijk, maar wij willen aan onze lezers niets verbergen. Het zou m.i. een grove vergissing zijn te menen dat deze bladen iets te maken zouden hebben met welke ontvoogding ook. Termen als hypokrizie en obskurantisme passen hier beter.

De publiciteit vraagt hoge oplagecijfers.

Natuurlijk zijn de snel stijgende investeringskosten niet vreemd aan het koncentratieverschijnsel.

[p. 63]

Maar de koncentratie kan ook niet losgedacht worden van de rol die de reklame speelt⁽³³⁾. Men mag aannemen dat de pers in Vlaanderen gemiddeld voor 2/3 haar inkomsten uit de advertenties betrekt⁽³⁴⁾. Hoe groter de oplage hoe groter de inkomsten uit de reklame⁽³⁵⁾. De rush naar hoge oplagecijfers vindt hier haar oorzaak. Waar het niet kan met ‘anneksatie’ (cfr. Het Handelsblad, enz.) moet het lukken met een zich gezamenlijk aanbieden aan de publiciteitswereld (cfr. Groep 1, enz.). Wat de zaak nog erger maakt, is het feit dat de verhouding tussen oplagecijfers en publiciteitsinkomsten een meetkundige reeks vormt (b, c). De cijfers over 1963 voor drie Franse kwaliteitskranten (La Croix, Le Monde en Le Figaro) zijn het aanhalen waard. Hun respektievelijke oplagecijfers vertoonden een verhouding 1 - 1,7 - 3,5; hun inkomsten per nummer uit de publiciteit een verhouding van 1 - 4,88 - 9,89, en het totaal van hun inkomsten uit de publiciteit een verhouding van 1 - 8,2 - 35. In grote trekken kunnen die cijfers een idee geven van de verhoudingen kwa inkomsten uit de publiciteit tussen de verschillende Vlaamse kranten, al moet men rekening houden met belangrijke afwijkingen van dat Franse patroon. Een krant als Gazet van Antwerpen bijv., die de grootste verspreiding heeft in een belangrijk centrum als Antwerpen, kan eventueel relatief grote inkomsten betrekken uit zo'n publiciteitsmarkt. Maar Gazet van Antwerpen zal hierop wel een uitzondering vormen. Men mag dus aannemen dat de krant met de hoogste oplagecijfers een steeds grotere brok van het totaal van die publiciteitsbesteding aan de pers tot zich gaat trekken. De reklame dikteert de hoge oplagecijfers en die kan een direktie blijkbaar het snelst bereiken door de aankoop van zwakkere kranten, door depolitizering van de krant en een aksentverschuiving, weg van de politieke informatie, in de richting van ontspanning en sensatie⁽³⁶⁾. Men moet hier direkt aan toevoegen dat de opkomst van de televisie, die vooral in het begin kon.-kurrerend werkte, ook een rol heeft gespeeld. Het is weinig waarschijnlijk dat de publiciteitswereld rechtstreeks druk zou uitoefenen op het al dan niet brengen van bepaalde informaties⁽³⁷⁾. Het is echter duidelijk dat de dagbladpers het sisteem van de konsumptiemaatschappij niet ter diskussie kan of mag stellen, zonder haar eigen sisteem ter diskussie te stellen⁽³⁸⁾. Het is ook opvallend dat onder de druk van de publiciteit een groot aantal Vlaamse kranten hun uiterlijk zijn gaan wijzigen. Efficiënte publiciteit in een krant vraagt een goede plaats en dus neemt men het niet zo nauw met het groeperen van publiciteit en het duidelijk scheiden van publiciteit en informatie⁽³⁹⁾, (tenminste voor wat betreft de advertenties voor koerante konsumptieartikelen. Rubriekadvertenties worden wél gegroepeerd).

De dag waarop de bladen van Groep 1 en van de B.D.U. hun frontpagina verkochten aan de publiciteit was niet meer als een moment van logische doortrekking van een beleid dat door de meeste direkties al lang en langzaamaan gevoerd wordt⁽⁴⁰⁾. Die gebeurtenis veroorzaakte bij vele krantelezers in Vlaanderen een schok. Hoevelen zullen beseft hebben dat het spel ook geraffineerder gespeeld kan worden en ook gespeeld wordt. Hoe dankbaar zullen vele Vlaamse lezers de nieuwe rubrieken en speciale bladzijden begroet hebben. Zij vergeten dat die er in veel gevallen niet uitsluitend kwamen om hen over meer onderwerpen te informeren, maar ook als middel om meer advertenties te kunnen plaatsen⁽⁴¹⁾.

Enkele voorbeelden uit Gazet van Antwerpen: De speciale bladzijden over de E-3 of over de Kennedy-tunnel, de vakantiebladzijden over onderwijs en gezin, allemaal tevens prima middelen om nieuwe advertenties aan te trekken⁽⁴²⁾. Het is niet moeilijk om zich de volgende stap in te denken: firma X voor kampeeruitrusting levert 2/3 blz. publiciteit + het overige 1/3 ‘informatie’ met aantrekkelijke foto's over heerlijk vissen aan de Semois (artikel geschreven door de persdienst van dezelfde firma X)⁽⁴³⁾.

Nu al is een redaktionele en journalistieke aanpak merkbaar die er in bestaat van een onbenullig feit een aantrekkelijk ingekleed artikel te maken dat de

(33) Men gaat steeds uit van het dogma, dat kranten van reklame moeten leven. Dat is geen dogma maar een door de jaren (eeuwen) heen scheefgegroeide toestand in een maatschappij van ‘vrije onderneming’. Is het niet absurd dat één der meest belangrijke raderwerken van de demokratie, namelijk de informatie van de burger, nog altijd afhankelijk is van de willekeur (want dat is het toch tenslotte) van een aantal reklamebureaus. Wat zou men ervan denken, indien men de kosten van bijvoorbeeld het parlement ook door reklame zou laten betalen? (Kris Borms).
Eerste oorzaak: de groeiende onkosten van een door radio en televisie vergrote informatie (kwantiteit en kwaliteit), plus natuurlijk de enorme evolutie in de drukkerijen (komputers, fotosetting). In onze konstellatie kunnen die onkosten alleen door middel van de reklame worden betaald. (een journalist - De Standaard).

(34) Gemiddeld halen de Vlaamse bladen 50% van hun inkomsten uit de publiciteit. (Leo Siaens).

(35) Niet alleen de oplage telt, ook het ‘impact’ op de lezers. (Paul Martens).

(36) De informatie is beter, duurder en meer uitgebreid geworden dan bijv. tien jaar geleden. (Frans Verleyen).
Het door U gekonstrueerde verband tussen advertentie en strekking, respektievelijk kwaliteit (of gebrek aan kwaliteit) van de informatie beantwoordt niet aan de werkelijkheid. Wel is het juist dat men de verkoop probeert te vergroten door het geven van meer z.g. onderhoudende kopij. (een journalist - De Standaard).

(37) Toch gebeurt dat. (Paul Martens).

(38) Er wordt toch over geschreven? (een journalist - De Standaard).

(39) Waarom zou men moeten scheiden? Die scheiding kan ook gebeuren op dezelfde pagina. (een journalist - De Standaard).

(40) Over het algemeen blijven ‘onze’ eerste pagina's vrij maagdelijk vergeleken met bepaalde Franse of Engelse bladen. (een journalist - De Standaard).

(41) Redenering fout - niet bona fide. Hoe méér advertenties hoe meer leeskopij. Dat is alleen toch maar gunstig! (Frans Verleyen).

(42) Geen bezwaar hiertegen, als de artikels maar goed zijn. (een journalist De Standaard).

(43) Daar staakt iedere redaktie voor! Dat gebeurt gewoon niet! (Frans Verleyen).

[p. 64]

lezers moet boeien voor wie de publiciteit (naast, onder, en/of boven het artikel) bestemd is. Een toevallig gekozen voorbeeld: Op 25 november 1969 brengt de Standaardgroep op een bepaalde bladzijde de volgende publiciteit voor een winkelconcern dat Mevrouw doet uitroepen: ‘Nu moet ik hem (de winkelier van het winkelconcern) toch omhelzen’ (omvang: 1/2 blz.) voor een sigaret die ‘aangename momenten’ bezorgt (± 1/10 blz.) en van een tochtband die ‘Uw deuren en vensters knusjes tochtvrij houdt’ (± 1/8 blz.). Er is dus ± 1/4 blz. open voor tekst. Welke tekst? Een stuk met als titel: ‘Ik deed Paola's haar van kleur veranderen.’ Slot van het stuk: ‘De beweging die hij daarbij maakt heeft iets van een zwierige buiging. Hij doet ons denken aan een hoveling.’ Twee foto's als illustraties bij het artikel: de kapper en een kapsel gekreëerd door bedoelde kapper. De tweede foto zo dicht mogelijk bij de sigaret van de ‘aangename momenten’⁽⁴⁴⁾. Alleen maar toeval? Dan toch een toeval waarover de adverteerders heel tevreden kunnen zijn!

(44) Wat bewijst dat? Ik ken honderd advertenties naast een ‘saai’ stuk over buitenlandse politiek. (Frans Verleyen). Onzin! Als U denkt dat dit zo gepland was, dan hebt U nooit op een krant gewerkt. (een journalist - De Standaard). Helemaal zeker? Wie weet hoe een krant vaak in elkaar ‘gesmeten’ wordt. (Jaak Dreesen).

De informatie.

Na het voorafgaande wordt het begrijpelijk dat de oorspronkelijke taak van de pers, informatie te brengen, naar het tweede plan verhuist of al verhuisd is⁽⁴⁵⁾. Sprekend over de kwaliteit van de informatie moet toch eerst gewezen worden op een paar tipische Vlaamse aspekten.

Vlaanderen kent geen traditie van een kwaliteitspers naast een boulevardpers. Het lezerspubliek voor een Vlaamse krant was de hele 19e eeuw door een publiek van tweederangsburgers op sociaal en kultureel gebied. Het heeft geduurd tot 1848 (het jaar van de volledige afschaffing van de zegelbelasting op de pers) tot de eerste dagelijkse Vlaamse krant mogelijk werd. De Vlaamse pers is tot voor enkele decennia een trouwe weerspiegeling geweest van de socio-kulturele situatie van haar lezers. De Vlaamse kranten waren vrijwel uitsluitend partij-gebonden en gescheiden in een klerikale en een anti-klerikale groep. De redakties zagen hun informatietaak in de eerste plaats op het gebied van een popularizerende opiniëring.

De krant was een flamingantistisch, katoliek, socialistisch of liberaal strijdwapen. De Vlaamse kranten hebben nog altijd iets overgehouden van die oude stempel.

Het feit dat het grootste deel van de bevolking deze scherpe tegenstellingen grondig beu was⁽⁴⁶⁾, heeft een evolutie tot gevolg gehad. Het is de bedoeling hier summier het huidig peil van de Vlaamse pers te toetsen aan drie kriteria: de kwaliteit van en het onderscheid tussen de drie klassieke aspekten van de informatief: feiten-weergave, duiding en opiniëring, (‘duiding’ kan men omschrijven als het leggen van verbanden tussen de feiten en het weergeven van de achtergronden; ‘opiniëring als het toetsen van de feiten aan een opinie), de noodzaak voor een moderne kwaliteitspers om de lezer wegwijs te maken in een steeds ingewikkelder en veranderende wereld, en ten slotte de verhouding tussen wat we gemakshalve maar het politiek nieuws en het sensatienieuws zullen noemen.

De tijd dat een katolieke krant in 't geheel geen verslag uitbracht over een socialistisch kongres, of omgekeerd, en enkele dagen later er toch maar lukraak op los kommentarieerde met klassieke dooddoeners, gaat nu stilaan tot het verleden behoren⁽⁴⁷⁾. De televisie heeft hier zeker een rol gespeeld. De toestand is evenwel nog verre van gezond. Opvallend is bijv. de niet-objektieve weergave bij kamerverslagen, verslagen van gemeenteraadszittingen, van massa-bijeenkomsten of -demonstraties. Op dit punt kunnen alle Vlaamse kranten helaas nog wat leren van de Franstalige konservatieve La Libre Belgique. Opvallend is ook het feit dat de Vlaamse pers zich meestal niet waagt aan het publiceren (volledig) van belangrijke politieke dokumenten (regeringsverklaringen bijv.)⁽⁴⁸⁾. De meeste kranten maken wel een duidelijk onderscheid tussen feitenweergave en een opiniërend artikel⁽⁴⁹⁾.

In de mate waarin de hoeveelheid informatie in onze maatschappij groeit wordt de behoefte groter aan een uitgebreider

(45) De pers brengt meer informatie dan vroeger. Over alles, zowel op nationaal, gewestelijk als internationaal gebied. Een aantal rubrieken komen meer en meer aan bod (financiën, ekonomie, bedrijfsleven, enz.). De informatie is niet naar het tweede plan verhuisd. Zij werd uitgebreid en verstevigd door beschouwingen en toelichtingen, die het de lezer mogelijk maken, zoals hij wenst, zijn eigen oordeel te vormen aan de hand van een volledige voorlichting. (Leo Siaens).

(46) Wellicht ook samenvallend met de invloed van radio en televizie. (een journalist - De Standaard).

(47) Wat zegt Volksgazet over de V.U.? (een journalist - De Standaard).

(48) In het buitenland kunnen alleen kranten als Le Monde zich de publikatie van zulke dokumenten permitteren. (een journalist - De Standaard).
Soms toch wel. Maar de krant is geen droog dossier. Dat is de taak van gespecializeerde media. (Frans Verleyen). ‘Waagt’? Meestal is er doodgewoon geen plaats voor integrale teksten. Verder is het zo, dat dergelijke teksten de leesbaarheid van de krant niet ten goede komen. Een enkele keer is publikatie zeker wenselijk. (een journalist - De Standaard).
Dacht U dat Nederlandse kranten wel regeringsverklaringen afdrukken? (een journalist - De Standaard).
Informatiebladen, die naam waardig, geven dit wel. Er is daarbij geen sprake van ‘wagen’ maar wel van leesbaarheid. Vaak zijn dergelijke dokumenten zo zwaar op de hand, dat de doorsneelezer (en ook de andere) er niets aan heeft. De moderne journalistiek vereist, dat de redakties het essentiële woordelijk weergeven met toelichting en duiding. (Leo Siaens).
Volksgazet deed dit wel n.a.v. het jongste regeringsakkoord. (Paul Martens).

(49) Ook de keuze van een feit weerspiegelt vlug een opinie. (een journalist - De Standaard).

[p. 65]

vorm van duiding, waarbij de lezer (kijker of luisteraar) zijn rol in en zijn verhouding tot de maatschappij beter gaat vinden of begrijpen, waarbij de journalist afstand weet te bewaren tegenover het dagelijkse feitenmateriaal dat eigenlijk maar oppervlakteverschijnselen vertegenwoordigt als het niet in een ruimer perspektief gezien wordt. Het komt er ook op neer dat van de journalist gevraagd wordt ook de strukturen aan het licht te brengen die de feiten mogelijk maken.

Het spreekt van zelf dat zo'n vorm vanwege de direktie een grote investering in gespecialiseerde medewerkers vraagt.

Op dit terrein staan de kranten in Vlaanderen nog biezonder zwak. De enigste krant die duidelijk ook in die richting probeert te informeren is De Standaard⁽⁵⁰⁾.

Terwijl de Vlaamse pers de laatste decennia een meer intellektueel lezerspubliek gekregen heeft - de vernederlandsing en demokratisering van het onderwijs, de sterkere sociale en ekonomische pozitie van de Vlamingen, dat alles moet toch een rol gespeeld hebben - en men dus een toename van het algemeen politiek nieuws zou verwachten, valt eerder een toename van sensatienieuws en ontspanning op te merken⁽⁵¹⁾. Dit is het meest het geval bij Het Nieuwsblad⁽⁵²⁾. Het politiek nieuws is in deze krant op sommige dagen uiterst gering. Bovendien slaagt die krant erin het weinige politieke nieuws telkens een dramatische kop te geven en zo sensationeel mogelijk voor te stellen. De frontpagina van Het Volk bevat nagenoeg geen artikelen meer, alleen nog een zestal sensationele koppen en foto's. Binnenin bevat deze krant wel een aantal bladzijden met behoorlijke politieke informatie. Het is alleen een sensationele ‘vitrine’. Het Nieuwsblad en de titelpagina van Het Volk zijn twee toevallige voorbeelden. Alle Vlaamse kranten spelen in meerdere of mindere mate de kaart van het sensatienieuws. Zelfs De Standaard ontsnapt hier niet helemaal aan door het opnemen van heel wat Nieuwsblad-stof⁽⁵³⁾.

Samenvattend kan men zeggen dat de periode van de meest ergerlijke mediokriteit zoals die tot voor enkele decennia nog schering en inslag was in de Vlaamse pers in het algemeen, tans voorbij is⁽⁵⁴⁾. Toch blijft er een grote afstand tussen de investeringen in materieel-technische uitrustingen en de investeringen in mensen die de kranten inhoudelijk een betere kwaliteit moeten geven (q). Een uitzondering hierop vormt De Standaard, al staat deze krant nog niet op het peil van een buitenlandse kwaliteitskrant⁽⁵⁵⁾. Bedroevend is dat andere ook kapitaalkrachtige ondernemingen die kwaliteit niet nastreven. Men denke maar even aan de enorme oplage van de door de Uitgerij J. Hoste N.V. uitgegeven weekbladen Kwik en Zondag-Nieuws en de kwaliteit van Het Laatste Nieuws⁽⁵⁶⁾. Sensatie wordt niet gebruikt om een kwaliteitsblad uit te geven, maar gewoon als een element van konkurrentie.

(50) Toch te sterk! Gazet van Antwerpen, ook Het Volk (in De Spectator) doen pogingen. (een joernalist - De Standaard).

(51) Ik blijf dat hardnekkig betwisten. Het aantal politieke redakteurs in Vlaanderen nam tussen 1960-1970 met bijna 50% toe. (Frans Verleyen).

(52) Dit blad is nooit een uitgesproken politieke krant geweest. Het heeft periodes gekend waarin het minder (binnenen buitenlandse) politiek gaf dan nu gebeurt in de uit De Standaard overgenomen reportages, korrespondenties, enz. (een journalist - De Standaard).
Het onderscheid Nieuwsblad - De Standaard is niet zo duidelijk meer. Alleen de plaatsing van de stukken verschilt. (Johan de Roey).

(53) Ook De Standaard wordt door sensatie gekleurd. Of druipen sommige artikels (zoals van L.D.L.) niet van sensatieberekening (wel eens lager dan in welke andere krant ook; maar het is briljant geschreven). Bovendien wordt niet gewezen op het feit dat De Standaard eigenlijk leeft dank zij de sensatie in andere kranten van de groep. (een journalist - Gazet van Antwerpen). Ook daar is er een tendens naar vervlakking, bv. het ‘oppeppen’ van popsterren, enz. (Jaak Dreesen).

(54) Dat geloof ik niet. De reuzen van de middelmaat bereiken nu pas hun definitieve groeiperiode! (Johan de Roey).

(55) De Standaard heeft nu ± 40 redakteuren meer dan vier jaar geleden! Ook elders zoekt men vooral akademici. (een journalist - De Standaard).
Er werd in de laatste jaren zeer veel geïnvesteerd, ook redaktioneel. Ondanks koncentraties is het aantal journalisten gestegen. De algemene redaktiekosten nemen aanzienlijk toe. Wat de uitrusting betreft heeft Het Laatste Nieuws sedert 1960 met eigen middelen evenveel geïnvesteerd als het voordien bezat. (Leo Siaens).
Gazet van Antwerpen doet de laatste jaren ook een zware inspanning om het redaktiepersoneel op peil te brengen. Dat is zeker geen monopolie van De Standaard. De beweringen op deze pagina beantwoorden niet aan de werkelijkheid en verdienen beslist genuanceerd te worden. (een journalist - Gazet van Antwerpen).

(56) Ik vind dit alles bij elkaar te lovend voor De Standaard en te streng voor Het Laatste Nieuws. Wie nader toekijkt kan zich vaak niet van de indruk ontdoen dat de beweging in omgekeerde richting begint te verlopen: naar een grotere degelijkheid en diepgang toe bij Het Laatste Nieuws; naar meer oppervlakkigheid en journalistieke aanstellerij bij De Standaard! (een B.R.T.-journalist).

De pozitie van de journalist.

Terecht mag men zich afvragen welke rol de journalist speelt in de Vlaamse pers. De vrijheid en de beroepsbekwaamheid en -liefde van de journalist zijn belangrijke elementen voor een degelijke en vrije pers (b). Op iedere redaktie in Vlaanderen zitten eerlijke en bekwame journalisten. Het wordt pas moeilijk als men de vrijheid van de Vlaamse krantejournalist gaat onderzoeken. Hij is een driedubbele gevangene: van de passiviteit van het grootste deel van zijn lezerspubliek, van de krantedirektie die de winst als eerste motief ziet en van een overheid die weinig voelt voor een eerlijke en objektieve informatie.

In ieder land bestaat bij de overheid de neiging om de informatiemedia te kontroleren, in het algemeen belang, in het belang van haar politiek of in het belang van een gevestigde toestand Het hoeft nauwelijks gezegd te worden dat de overheid ook de neiging heeft die belangen met elkaar te verwarren. In België bestaat zelfs de neiging om over bepaalde problemen géén informatie te laten verstrekken (cfr. de geschiedenis van het tv-programma Mijnalarm van M. Dewilde, of de motivering van de Minister van Openbare Werken bij zijn weigering

[p. 66]

ambtenaren van zijn departement te laten meewerken aan een TV-programma, ook weer door M. De Wilde, over het havenbeleid, of het feit dat op 20 januari 1970 een minister in funktie 2 BRT-journalisten afsnauwde met ‘Jullie zijn allemaal fascisten!’).

Op mijn vraag aan een journalist van het Aktueel-magazine op B.R.T.-radio waarom een interview met een bepaald politikus zo ‘slap’ uitviel, kreeg ik het oprechte en voor Belgische toestanden zo revelerende antwoord dat een B.R.T.-journalist na een ‘onzacht’ interview een volgende keer geen woord meer loskrijgt van die politikus⁽⁵⁷⁾. Het hoeft geen betoog dat de krantejournalist er niet beter voorstaat.

De rubrieken ‘Lezersbrieven’ in de Vlaamse pers bevatten voor de politieke journalist weinig aanwijzingen voor de mate waarin hij zich gelezen, gesteund of afgekeurd weet. De lezersbrieven zijn wel talrijker geworden de laatste jaren. Maar het aantal dat betrekking heeft op de informatie die de politieke journalist brengt, blijft nog altijd gering. Het ontbreken van de stimulans van een kritisch ingesteld lezerspubliek moet op de duur wel remmend werken⁽⁵⁸⁾.

Hoe staat het met de verhoudingen tussen de (kommerciële) direktie en de redaktie (a, m, n, o)⁽⁵⁹⁾? Teoretisch is de autonomie van de journalist erkend. In de praktijk is dit noch wettelijk noch in de traditie van ieder krantenbedrijf afzonderlijk vastgelegd. De bekentenis van Piet van Brabant (Het Laatste Nieuws) op de Vlaamse sociale dagen 1968 te Den Haan (tema: De sociale kommunikatie-media... een kulturele revolutie?’) dat veel journalisten zich alleen maar ‘weddetrekkenden’ voelen, is veelzeggend. Hij is vrij, zolang hij ‘de algemene lijn’ van zijn krant volgt⁽⁶⁰⁾. Zijn sociale pozitie ligt beneden die van een B.R.T.-journalist⁽⁶¹⁾. Waar een grotere krant een kleinere in zich opnam, stonden de getroffen journalisten voor de keuze vernederende voorwaarden te aanvaarden of maar te vertrekken⁽⁶²⁾ (vergelijk ook met 30 en 43). Op het ‘Tweede Vlaams congres voor Communicatiewetenschappen 1969’ klonk de waarschuwing dat de journalist, zonder spoedige wijzigingen in de bestaande persstruktuur, gedegradeerd zal worden tot een marionet van de eigenaars en ‘uitbaters’ van de krant (n)⁽⁶³⁾.

(57) Dat is overal zo. De journalist moet de ondervraagde taktisch aanpakken. (Frans Verleyen).

(58) De beoordeling van de lezersrubriek is iets te negatief. Ik zou niet zo absoluut stellen dat de Vlaamse journalist over geen resonantiebodem beschikt. (een journalist - De Standaard). Vaak worden op krantendirekties brieven gewoon niet gepubliceerd. (Jaak Dreesen).

(59) Wat er vooral nodig is in de Vlaamse pers is een principiële, effektieve scheiding van kommercieel en redaktioneel beheer. Pas daarna kan men gaan denken aan inspraak van de redakteuren (en op een ander gebied ook van de bedienden en arbeiders) in het beleid en de werkwijze van de krant. (Johan de Roey).

(60) De pozitie van de journalist met betrekking tot zijn vrijheid van opinie wordt al te pessimistisch afgeschilderd. In ieder blad waar ter wereld ook dient de journalist tot op zekere hoogte rekening te houden met de ideologische strekking. Maar binnen dit raam bestaat een grote vrijheid. Ik geef U bijv. in overweging dat de artikelen van Troch nu al twintig jaar verschijnen in een groep behorend aan wat sommigen een konservatieve krantenkoning noemen. (een journalist - De Standaard). Over de algemene lijn van de krant is reeds enige voorzichtige diskussie ontstaan in het kader van de inspraak. Het is allemaal nog erg voorzichtig, maar houdt wel beloften in voor de toekomst. Het zou kunnen dat die ‘algemene lijn’ dan wat minder star wordt. (een journalist - Gazet van Antwerpen).

(61) Ik wàs dat. De B.R.T.-journalist lijdt dan weer onder de inertie van zijn ambtenarenstatuut. Hij is een vastbenoemde funktionaris die in het politieke web vastzit. Is dat zo ideaal voor de informatie? (Frans Verleyen).
Het is niet langer juist dat de sociale pozitie van de krantejournalist ligt beneden die van de B.R.T.-journalist. In elk geval niet die van de meeste journalisten werkend in de grote kranten waar de bezoldiging in overeenstemming is met het universitair niveau. (een journalist - De Standaard).
Wanneer hier de financiële status bedoeld wordt, gaat de opmerking niet voor alle kranten op. (een journalist - De Standaard).

(62) Toch niet bij De Standaard. Integendeel! (een journalist - De Standaard).
Wanneer twee kranten fuzionneren, komt men met een dubbel potentieel aan journalisten te zitten. Het gevolg hiervan: de journalisten van de ‘geannekseerde’ krant (of van de krant in de minderheidspozitie), die zich met nationaal en internationaal nieuws bezighielden, zullen in vele gevallen deze funktie niet meer kunnen uitoefenen. Ik heb in mei '69 de vraag gesteld aan de heer J. Merckx (Het Handelsblad) of deze journalisten na de fuzie hebben moeten overschakelen op regionaal nieuws. Zijn antwoord was het volgende: ‘De buitenlandse redakties waren op de Vlaamse kranten toen (vóór hun koncentratie) zeer beperkt. Het ging meestal om agentschap-kopij en de journalist die met deze post belast was, deed dus meer aan bewerking van de telegrammen van agentschappen dan aan kommentaar. Men heeft hiervoor natuurlijk een oplossing moeten vinden bij de overschakeling en hierbij heeft men zoveel mogelijk rekening gehouden met de oriëntering van de journalisten in kwestie. Bijv. de redakteur buitenland van Het Nieuws van de Dag, werd redakteur buitenland bij De Standaard en redakteur buitenland van Het Handelsblad is redaktiesekretaris bij De Standaard geworden. Sommige journalisten hebben natuurlijk wel een aanpassing moeten ondergaan, maar wanneer er bijv. een nieuwe plaats vrijkomt, houdt men altijd eerst rekening met de ervaring van die journalisten.’
De heer Merckx haalde in dit verband ook het argument van de overschakeling naar een hogere loonkategorie aan, maar ik betwijfel nog steeds of deze ‘aanpassing’ voor de betrokken journalisten kan gerechtvaardigd worden. De meeste van de journalisten worden hierin immers voor de keuze gesteld: degradatie of ontslag.
Frans Vink (Het Laatste Nieuws) meent dat de koncentratie veel goeds heeft meegebracht voor de journalisten: ‘Er zijn thans in onze onderneming 45 t.h. meer journalisten werkzaam dan in beide ondernemingen in oktober 1957, vóór de samenwerking.’ Hij spreekt hierin niet over het probleem van de aanpassing maar ik veronderstel dat deze noodzaak ook hier heeft plaatsgevonden. De uitbreiding van de redaktie zal trouwens ook niet van vandaag op morgen gebeurd zijn. (Diane de Langhe).

(63) De onafhankelijkheid van een redaktie die uit bekwame journalisten bestaat, is veel groter dan soms vermoed wordt. Er zijn direkties die beseffen dat het beeld van de krant (t.o.v. het publiek) bepaald wordt door de redaktie, en die terdege rekening houden met de intellektuele en morele betekenis van de redaktie. Uit ervaring weet ik dat een permanente dialoog tussen direktie en redaktie mogelijk is en dat daarbij de eigen opvattingen van de redaktie gerespekteerd worden. Hoofdzaak is dat de redaktie oog heeft voor de ekonomische aspekten van het persbedrijf, en dat aan de andere kant de direktie vertrouwen heeft in de eerlijkheid en de beroepsbekwaamheid van de redakteuren. Dit staat in nauw verband met de politiek van rekrutering. Indien de direktie onbekwame journalisten aanwerft, zal uiteraard de redaktie geen prestige hebben. Maar dat keert zich, op korte termijn, tegen de direktie die niet bij machte is een goede krant op de markt te brengen. Bekwame elementen aanwerven, versterkt de autonomie van de redaktie, maar komt ook de krant (en dus de direktie) ten goede. (een journalist - De Standaard).

Enkele konklusies.

1. De door de grondwet gewaarborgde persvrijheid is tans beperkt tot de vrijheid van de financieel sterksten om hun krant(en) verder uit te geven en zwakkere kranten op te slorpen. Het is voor geen enkele nieuwe of jonge opiniegroep financieel mogelijk een nieuw blad uit te geven.

2. De koncentratie in de Vlaamse pers is al zeer ver gevorderd. Ongeveer 25% van de oplage is in handen van de Standaardgroep. Bijna 90% is in handen van vier krantenbedrijven. Er is nog geen wetgeving die verdere koncentraties in de weg staat. Ik herinner er even aan, dat in 1968 de Güntherkommissie in de Duitse Bondsrepubliek tot de konkluzie kwam dat de bedreiging voor de persvrijheid begint waar een uitgever 20% van de totale oplage van de dag- en zondagsbladen in handen heeft (h)⁽⁶⁴⁾.

3. Zonder advertenties is een krant niet meer leefbaar. Pozitieve aspekten hiervan zijn dat de krant verkocht kan worden tegen een prijs die lager ligt dan de werkelijke kostprijs, en dat het mogelijk wordt de krant technisch en eventueel ook kwalitatief te verbeteren. Het is de vraag of die voordelen (als ze dan al optimaal gebruikt worden) opwegen tegen de nadelen. Het feit dat de publiciteit een ‘goede krant’ vraagt (d.i. prettig om lezen en door een zo groot mogelijk publiek gekocht)⁽⁶⁵⁾, wordt beantwoord met het naar voren schuiven van sensatienieuws ten nadele van de algemeen politieke informatie. Gaat men op die weg door, dan moet de krant zich nóg ‘verleidelijker’⁽⁶⁶⁾ prezenteren als er eenmaal reklame komt op de B.R.T.

4. De evolutie, zoals hierboven geschetst, wordt nog gevaarlijker voor het goed funktioneren van de demokratie doordat andere media (weekbladpers, radio en televisie) geen voldoende tegenwicht vormen. Het sukses van weekbladen als Kwik en Zondag-Nieuws zet er de krant toe aan de handschoen op

(64) Gevarenzone! Effektieve aantasting is bij 40%. (Frans Verleyen).

(65) Dat is niet de adverteerder maar het publiek. Adverteerders staan in de rij bij Le Monde! (Frans Verleyen).

(66) Dat verleidelijke kan ook in de betere ‘achtergrondartikels’ schuilen. Er is nu al in de V.S. een grote vraag naar kwaliteitsbladen. (een journalist - De Standaard).

[p. 67]

te nemen op het terrein van het sensatienieuws. Alleen De Nieuwe⁽⁶⁷⁾ (onafhankelijk informatieweekblad), De Bond (weekblad van de Bond van Grote en Jonge Gezinnen) en Humo (onafhankelijk radio- en TV-weekblad) kunelk op hun terrein weekbladen van een goede kwaliteit genoemd worden. Ondanks de inspanningen van een aantal B.R.T.-journalisten (men moet echter blijven bedenken hoe een M. De Wilde bijv. ‘aangemoedigd’ werd!) beantwoorden radio en televisie nog niet aan wat men ervan mag verwachten en eisen op het gebied van informatie. Er is gelukkig al een kontinu algemeenpolitiek informatieprogramma dat hierop een uitzondering vormt, ‘Aktueelmagazine’ op BRT-radio.

(67) De Nieuwe is toch geen informatieblad! Alleen (gelukkig) opinie. (een journalist - De Standaard).

Alternatieven:

Het lezerspubliek kan hoogstens nog defensief optreden⁽⁶⁸⁾. De lezers kunnen kwaliteitsinformatie eisen van de bestaande kranten en misschien koncentraties met anneksatie als gevolg tegenhouden⁽⁶⁹⁾. Maar zij kunnen geen nieuwe kranten oprichten. En zij kunnen de zwakke kranten al evenmin de middelen bezorgen om nog mee te kunnen in de konkurrentiestrijd. Uit wat voorafgaat blijkt zelfs zo'n defensieve houding nu nog niet mogelijk te zijn. Waar bij een klein maar groeiend deel van het lezerspubliek al een kritische instelling bestaat, vindt die nu nog niet in voldoende mate een klankbord. Hieruit kan de krantenmanager eventueel nog konkluderen dat het lezerspubliek de krant(en) heeft die het verdient⁽⁷⁰⁾. Soms lijkt het wel een vicieuze cirkel: het publiek is apatisch omdat het geen degelijke informatie gewoon is, de krant brengt informatie beneden peil omdat het publiek niets méér schijnt te verlangen. De cirkel is per definitie niet zo hermetisch gesloten en dat vanwege het bestaan van andere belangrijke kommunikatiemedia (die weliswaar nog in gebreke blijven), in de eerste plaats radio en televizie.

Ondanks haar monopoliepozitie is de B.R.T. kwetsbaarder als een krantenbedrijf dat een privébedrijf is. Al is de direkteur-generaal van de B.R.T. de verantwoordelijke, toch moet de Minister van Nederlandse Kultuur, die voogdijminister is over de B.R.T., het beleid kunnen verantwoorden voor het parlement. Het parlement (in feite de drie traditionele partijen) benoemt de leden van de Raad van Beheer van de B.R.T. Als het Vlaams publiek eisen gaat stellen inzake de kwaliteit van de informatie, dan moet de B.R.T. op korte of langere termijn toegeven aan die druk⁽⁷¹⁾. Gezien de gunstiger konkurrentiepozitie van de tv t.o.v. de krant, kan deze laatste niet zomaar voorbijgaan aan een kwaliteitsinformatie op de B.R.T. De mogelijkheid bestaat evenwel ook dat de krantedirekties de uitdaging van een betere B.R.T.-informatie beantwoorden met het volledig schrappen⁽⁷²⁾ van de informatietaak als bestaansreden voor hun krant en zich nog ekskluziever gaan toeleggen op het werven van publiciteit door alleen maar sensatienieuws⁽⁷³⁾ en ontspanning te brengen.

In Frankrijk werd een eksperiment gewaagd dat tenminste voor één krant een sukses is geworden, zowel voor wat de informatie als het financieel beleid betreft, de ‘Société des Rédacteurs’ van de Parijse Le Monde (b, f). Toen een meerderheid van de aandeelhouders de direkteur Hubert Beuve-Méry wilde dwingen de onafhankelijke koers van het blad te laten varen, bood deze zijn ontslag aan (27 juli '51). De redaktie weigerde echter de nieuwe direktie te erkennen en verklaarde zich solidair met de ontslaggevende direkteur. Een gemeenschappelijke aktie van Le Monde-lezers, simpatizanten en redaktie dwong de aandeelhouders ertoe hun ingrijpen ongedaan te maken. De journalisten verenigden zich in een ‘Société des Rédacteurs’ die 28% (later verhoogd tot 40%) van de aandelen in de S.A.R.L. (société à responsabilité limitée) Le Monde verkreeg. Hierdoor konden de overige aandeelhouders (met minder dan drie-vierde van de aandelen in handen) geen ingrijpende wijzigingen meer doorvoeren zonder de instemming van de journalisten. Hubert Beuve-Méry kon z'n funktie van direkteur weer op zich nemen (12 december 1951). Op 15 maart 1965 werd een akkoord van kracht dat o.a. volgende principes institutionalizeerde: 1. primordialiteit

(68) Het Vlaamse lezerspubliek is tam, mak en onverschillig. Veel en verstandig reageren kan wél invloed hebben. (Huib Dejonghe).

(69) In een verdere toekomst zou het om verscheidene redenen mogelijk gemaakt moeten worden dat kwalitatief opmerkelijk betere Nederlandse kranten ‘Vlaams’ nieuws opnemen en een belangrijk gedeelte van de ‘markt’ in België inlijven. (Johan de Roey).

(70) Dit is zowat de kern van de ‘zaak’. Een krantendirekteur is bereid alles te verkopen, zelfs kwaliteit, indien er vraag naar is. (Huib Dejonghe).

(71) De demokratizering van het onderwijs levert hopelijk een generatie van meer kritische krantelezers op. (Jaak Dreesen).

(72) Dat is onmogelijk. Mogelijk is wel dat men de ‘feitenkrant’ meer vervangt door een ‘achtergrond’- of ‘opinie- en leeskrant’ met veel entertainment. (een journalist - De Standaard).
De krant kan zich ook verdedigen met een vorm van journalistiek die de TV niet kan bedrijven: leesstof, uitgediepte stukken, meer achtergrond, dossiers, enz. (Huib Dejonghe).
Dat het zover zou komen geloof ik niet. Het is wel zo dat er een betreurenswaardige evolutie naar sensatie te zien is, maar het volledig verdwijnen van de informatieve taak van een krant kan ik moeilijk aannemen. (Diane De Langhe).
Nonsens! In de V.S. is het net andersom verlopen... (een journalist - De Standaard).

(73) Wat is eigenlijk sensatienieuws? Wie durft te bepalen wat (moreel) goed nieuws en slecht nieuws is? Wie trekt de grens tussen wat de lezer moet (mag) en niet moet (niet mag) weten? Wie gaat die vorm van censuur voorstaan? Wordt het vertrouwen van de lezer geschokt dan keert hij zich van zijn blad af. Er zijn daarvan voorbeelden te vinden. (Leo Siaens).

[p. 68]

van een objektieve en veelzijdige informatie; 2. medebeheer en -verantwoordelijkheid van de journalisten; 3. het verhinderen dat bij het overlijden van aandeelhouders de aandelen in handen komen van mensen of groepen die alleen het winstmotief zien; 4. de oprichting van raden (financiële raad en redaktiekomitee) met uitsluitend advizerende bevoegdheid. Toen Hubert Beuve-Méry eind december 1969 afscheid nam als direkteur van Le Monde, kon de krant in haar nummer van 23 december naast de namen van alle redakteurs ook de volledige lijst publiceren van alle aandeelhouders met vermelding van het aantal aandelen.

Het rezultaat van de aktie die in 1951 begon is bekend: een Le Monde die het model is van een veelzijdig, objektief en indringend informatiemedium. Elders in Frankrijk werd dezelfde formule geprobeerd, echter niet met hetzelfde rezultaat. Waarom de ‘Société des Rédacteurs’ van Le Monde wel slaagde in haar opzet heeft verschillende oorzaken. Allereerst was er een uitzonderlijk gunstige konfliktsituatie. Direkteur Beuve-Méry was een zeer knap krantedirekteur met een verheven opvatting over de informatietaak van een krant. Tenslotte beschikte Le Monde al over een uitstekende groep journalisten. Het is moeilijk zich in te denken hoe zo'n samenloop van omstandigheden bij een Vlaamse krant kan voorkomen⁽⁷⁴⁾.

Uitgaande van het standpunt dat het brengen van informatie de eerste taak van een krant moet zijn en dat de informatie een vorm van dienstverlening is, is er nog een laatste mogelijkheid. De bestaat erin dat de gemeenschap de hele technische apparatuur van een krant (van drukinkt en papier tot persen en distributiemiddelen) ter beschikking stelt aan de redakties⁽⁷⁵⁾. Dit alternatief wordt bij ons vooral verdedigd door Kris Borms (a). Dit komt niet neer op etatizering, als maar aan een aantal voorwaarden voldaan kan worden. De bestaande ondernemingen kunnen blijven bestaan en men kan ze ook de bestaande voordelen (bijv. inzake port) die toch al door de gemeenschap gedragen worden, laten behouden. Het grote knelpunt zou liggen bij de uitwerking van een statuut dat elke rechtsreekse of onrechtstreekse staatstussenkomst of -druk op het redaktioneel beleid onmogelijk moet maken. Natuurlijk moet ook gewaarborgd worden dat deze gemeenschapsapparatuur alleen ter beschikking staat van redakties die op de eerste plaats informatie willen brengen⁽⁷⁶⁾. Of dit systeem duur zou uitvallen? Dat hangt ervan af welke waarde men hecht aan de informatie als voorwaarde tot een goed funktioneren van de demokratie. Dat hangt ook af van de mogelijkheden die men nog wil zien in de krant als middel om daartoe bij te dragen. Want voor velen dringt zich al het perspektief op van een verdere koncentratie in de Vlaamse pers die op korte termijn moet uitlopen op het voortbestaan van nog drie krantenbedrijven en die op lange termijn wellicht kan leiden tot de ene Vlaamse krantenonderneming⁽⁷⁷⁾.

(74) Zelfs in ideale omstandigheden voorlopig vermoedelijk ondenkbaar. (Huib Dejonghe).

(75) Een typisch socialistische teorie: produktiemiddelen in staatshanden... (een journalist - De Standaard).
Interessant, maar wordt meestal als utopisch beschouwd. (Huib Dejonghe). Als de staat steun geeft, komt vroeg of laat ook staatstoezicht op het gebruik ervan. Daarom wordt eerder gedacht aan indirekte steun door verlaging van belastingen en taksen op grondstoffen, verkoop, enz., naast de bestaande tariefverminderingen voor verzending, die nog royaler gemaakt kunnen worden. Daardoor kan men de financieel zwakke kranten enorm helpen, maar zal men anderzijds niet voorkomen dat kranten, die nu al financieel sterk staan, nog rijker zullen worden. Ook met het stelsel van Kris Borms is dat zo, tenzij men een onderscheid zou gaan maken, wat dan tot willekeur aanleiding zal geven. (een journalist - Gazet van Antwerpen).
Dit is het ergste wat een demokratische gemeenschap kan overkomen. De bladen komen dan in handen van de overheid zoals in de totalitaire landen, maar dan op een verborgen wijze, wat nog rampzaliger is voor de vrije meningsuiting. Goede wijn hoeft geen krans. Bladen die op hun behoud staan weten dat zij het beste moeten brengen en daarvoor een inspanning moeten doen op redaktioneel gebied en door een goed ekonomisch beleid. (Leo Siaens).

(76) Wie kan geloven dat er een waterdicht systeem wordt gevonden? Staatsinvloed is onvermijdelijk. En dan? Is dat een alternatief voor ons probleem? En waarom zou de redaktie plots heilig worden? Nee, ik geloof meer in een systeem van demokratische remmen op de grote trustvorming. En hoop op niveaustijging bij journalisten à la Le Monde. (een journalist - De Standaard).
Redakties die zich zulke staatswaarborgen zouden laten welgevallen, zouden zich misschien veilig voelen maar inslapen. Zij zouden een groep van gevestigde funktionarissen worden, die geen journalistiek initiatief meer zouden nemen en voor hun eigen behoud de opkomst en de ijver van jongere kollega's zouden afremmen. (Leo Siaens).
Wie zal dit bepalen en hoe? Waar ligt de grens? Wat is informatie en wat niet? Alles is informatie! Nog een vraag: verdient een ernstige, maar partij-politieke krant die uit politieke of ideologische motieven (en propaganda) de waarheid geweld aandoet, ook steun van de staat en de maatschappij? (Huib Dejonghe).

(77) Dat kan ik mij nog niet voorstellen (om politieke en andere redenen), maar teoretisch is het natuurlijk mogelijk. (een journalist - De Standaard).

[p. 69]

[p. 70]

[p. 71]

[p. 76]

Bibliografie:

(a)	De macht van de media (krant, radio en televisie), teksten van G. Geens, K. Hemmerechts, A. Breyne, J. Verhaeghe, B. Gijs, C. Goossens, R.G.H. Schoonhoven, C. Borms, H.J. Neuman, P. van Brabant en F. van Isacker, n.a.v. de Sociale Studiedagen in Den Haan, 1968, Lannoo, Tielt, 1969.
(b)	Jean Schwoebel, La presse, le pouvoir et l'argent, Editions du Seuil, Parijs, 1968.
(c)	Pierre Albert, La Presse, Coll. Que Sais-je P.U.F., Parijs, 1968.
(d)	Fernand Terrou, L'information, id.
(e)	R.H. Wiegenstein und Fr. J. Raddatz, Interview mit der Presse, Rowohlt, Hamburg, 1964.
(f)	H.D. Fischer, Die grossen Zeitungen, D.T.V., München, 1966. verder talrijke bijdragen in tijdschriften, kranten en weekbladen, o.a..
(g)	De Pers, nr. 64, 1970, driem. uitgave van de Belgische Vereniging van de Dagbladuitgevers, Brussel.
(h)	Keesings Historisch Archief, verschillende jrgn.
(i)	Manu Ruys, De Pers, bijlage van Reflector, 9e jrg.
(j)	Henry C. Faas, De Nederlandse dagbladpers, in Ons Erfdeel, 12e jgr., nr. 2, dec. 1968.
(k)	Mark Grammens, Is onze pers in België vrij, in Vandaag, 3e jrg., nr. 4, dec. 1967.
(l)	De Belgische dagbladpers en de reclame, in Weekberichten van de Kredietbank, nr. 13, 22e jrg., 1 april 1967.
(m)	Verslag over het Tweede Vlaams Congres voor Communicatiewetenschappen, (1969) in ‘Wetenschappelijke Tijdingen’, 28e jrg., 1969, nr. 4; en in ‘Tijdschrift voor Sociale Weten-schappen’, 14e jrg., nr. 2, 1969.
(n)	Paul Martens, in ‘De Bond’ (9/5/69), ‘Prof. Kluyskens: “te grote persconcentraties zijn schadelijk voor de democratie”’.
(o)	Jaak Dreesen, in ‘De Bond’ (27/9/68), ‘Hoe vrij is de journalist’
(p)	Frans Verleyen, ‘Het papieren Europa’, in De Standaard (24-25-26/11/69).
(q)	Scriba, ‘Het Intellektueel Peil van de Vlaamse Pers’, in De Maand, 9e jrg., nr. 2, febr. 1966.
(r)	Emiel Parez, ‘Een andere inventaris’, in Het Pennoen, 18e jrg., nr. 1, sept. 1967, en ‘Bezeten door persproblemen’, in Het Pennoen, 18e jrg., nr. 5, febr. 1968.
(s)	Karel Hemmerechts, ‘Het recht op informatie’, in Streven, nov. 1968.
(t)	Huib Dejonghe, ‘Sociale communicatiemedia: culturele revolutie?’ in Kultuurleven, dec. 1968.
(u)	Herman Welter, ‘Dagbladkoncentratie in Vlaanderen?’, in Neerlandia, jan. 1970.
(v)	Frans Verleyen, ‘De Belgische Dagbladpers’, in De Standaard (5 en 7/2/70).