Ons Erfdeel. Jaargang 11

Notities bij het werk van Gustave van de Woestijne.

‘Kristus in de woestijn’ (1939) door Gustave Van de Woestijne.

Naarmate de tijd voortgaat worden vele bergen geslecht, gaat veel verdwijnen van wat ooit belangrijk was of de schijn gaf dit te zijn, en komen anderzijds figuren en gebeurtenissen die destijds niet zo opvielen af en toe weer in het licht te staan. Het verleden van onze jeugd is zeer diep geworden, de tijd van onze jeugd verleden. Uit deze jeugdtijd komen mensen te voorschijn die de geschiedenis ingaan en hoe langer hoe meer wordt het onderzoek gewijd aan de kunstenaars en kunststromingen van de eerste helft van deze eeuw. De zo noodzakelijke historische afstand wordt aldoor groter en dus gunstiger voor een objektieve beschouwing. Artistieke en literaire stromingen van deze eeuw kunnen nu al grondig worden bestudeerd. Schrijvers of kunstenaars die nog met een open sterfdatum in de boeken en antologieën van onze jeugd stonden, zijn tans ofwel helemaal verdwenen en vergeten, of worden nu pas op hun juiste waarde onderzocht en geschat.

Gustave van de Woestijne is zo'n figuur. Een kunstenaar die tijdens zijn leven nogal aan de bescheiden kant is gebleven en die pas nu, twintig jaar na zijn dood, als een werkelijk en groot artiest wordt gehuldigd.

[p. 177]

De stad Mechelen heeft er goed aan gedaan gedurende anderhalve maand in het najaar van 1967 de schilder te waarderen die vele jaren direkteur is geweest van haar akadedie voor beeldende kunsten. Een voortreffelijke tentoonstelling van meer dan 150 schilderijen en tekeningen, waarvan verschillende nog nooit de privéverzamelingen hadden verlaten, is voor velen een echte openbaring geworden.

Gustave van de Woestijne is 66 jaar geworden. Hij was Gentenaar (1881), studeerde vanaf zijn veertiende jaar al aan de akadedie aldaar, waar hij o.m. leerling was van Louis Tytgat en er ook een levenslange vriendschap sloot met Hippolyte Daye (1873-1952). Karel van de Woestijne, zijn broer, was eenentwintig en reeds te Sint-Martens-Latem gevestigd, toen Gustave zich daar, 17 jaar oud, bij hem kwam voegen. Aanvankelijk woonden zij er samen met de drukker en sierkunstenaar Jules de Praetere; hun vrienden waren de beeldhouwer George Minne (1866-1941), die als het ware de geestelijke leider is geworden van de Latemse groep, de Hollandse schilder Maurits Niekerk, die een beetje overal in Vlaanderen heeft rondgezworven en o.a. ook een tijdlang te Lissewege verbleef, de kunstschilder Valerius de Saedeleer (1867-1941), de Duitse schilder, litograaf en etser Heinrich Nauen (1880-1941) en natuurlijk Binus van den Abeele (1835-1918), schilder, schrijver van boerenromans, gemeentesekretaris en hulpvaardige vriend van heel deze wat buitenissige en op het eerste gezicht vrij heterogeen samengestelde ‘eerste groep van Latem’. Waarom verkozen ze deze plaats? Het was een prachtig stuk natuurschoon, kalm, rustig, groen, ongerept, met eenvoudige mensen, waar de drukte en het klatergoud van het stadsleven nog niet was doorgedrongen. Hier werden deze begenadigden uitgenodigd tot bezinning en kunstzinnig werk. Te Astene, een paar kilometer verder, eveneens aan de Leie, woonde en werkte toen al, in huize ‘Zonneschijn’ Emiel Claus (1849-1924), die met Franz Courtens (1854-1943), de grootste vertegenwoordiger is geweest van het impressionisme in ons land, een levendig, gul mens en een uiterst vaardig kunstenaar, die op vele jongeren een onbetwistbare invloed heeft uitgeoefend. Het is wel vreemd te bedenken dat vele van die jongeren, die de zogenaamde ‘tweede groep van Latem’ zouden vormen (Gustave de Smet, Constant Permeke, Frits van den Berghe, Albert Servaes), zo dicht bij het licht van deze meester, toch een andere en wel een resoluut andere richting hebben ingeslagen. Enkelen zijn hem blijven volgen: Leon de Smet, de broer van Gust, tot op zekere hoogte ook Binus van de Abeele, hoewel men zijn werk eerder bij de poëtische en naïeve schilderkunst zou kunnen onderbrengen, de latere Saverys, die, impressionistisch blijvende, toch een volstrekt eigen taal heeft gevonden, evenals trouwens Valerius de Saedeleer. George Minne vond Claus' werk te oppervlakkig en ook formeel niet vast en niet gebonden genoeg en dank zij de vriendschap tussen Minne en Gustave van de Woestijne is deze laatste eveneens op eigen vleugels gaan vliegen. Schrijft zijn broer Karel niet: ‘Was hij niet op zo jeugdigen leeftijd naar Sint-Maartens-Laethem komen wonen, hij zou, zoo goed als zeker, evenals de anderen de Leie zijn afgevaren’ tot bij Emiel Claus. Minne was in hoofdzaak een beeldhouwer, iemand die alles in drie dimensies zag, die de dingen in de ruimte met zijn blik mat en omringde en het vormen van de stof poogde te vangen in het steen van zijn beelden. Maar eveneens een kunstenaar, die van een kunstwerk meer wilde dan mooi en habiel klaterwerk, iemand die het kunstwerk wilde maken tot een boodschap van een geestelijke instelling en van en artistieke visie. Het zijn deze hoedanigheden van Minne die van de Woestijne hebben beïnvloed. Vergeten wij echter ook niet dat in 1902 te Brugge de grootse, historisch en kunsthistorisch zo belangrijke ekspositie van de Vlaamse Primitieven was gehouden. Voor het eerst eigenlijk had men gepoogd een overzicht te geven van wat wij de middeleeuwse schilderkunst noemen; daar werd Bruegel als het ware wederontdekt, maar daar hadden de ‘gotische’ schilders Memlinc en Van Eyck ongetwijfeld op vele geestelijk-openstaande jongeren een bijzondere indruk nagelaten. De Latemse artiesten hebben deze tentoonstelling ook gezien en hun hang naar de geestgeladenheid van hun kunst zal ook hierdoor wel een stimulans hebben gekregen.

‘De diepe ernst van een George Minne, een toenmalige en grondige kentering in gemoeds- en geestesleven van een Valerius de Saedeleer, de aanwezigheid in ons groepje van meer intellektueel-ontwikkelde zij het minder artistiek-aangelegde vrienden, en eindelijk - waarom het verzwegen? - mijn eigen genoegen, brachten er mij toe, een avond in de week, al deze lieden om mijn tafel te vergaderen en hun voor te lezen uit Platoon als uit Shakespeare, uit Ruusbroec als uit Aischulos’, schrijft Karel van de Woestijne (Verzameld Werk, IV, 455). Deze intellektuele honger heeft men vaak voor ‘mystiek’ versleten. Gustave van de Woestijne evenwel moet in ieder geval een diep religieus mens zijn geweest, die zelfs een ogenblik aan een religieuze roeping heeft

[p. 178]

‘De Judaskus’ (1937) door Gustave Van de Woestijne.

‘Gaston en zijn zuster’ door Gustave Van de Woestijne.

gedacht, de zieken is gaan verzorgen en in 1905 enige tijd in de Keizersbergabdij te Leuven als novice heeft verbleven. De geestelijke tucht die hij en de anderen van de groep zichzelf hebben opgelegd is echter evengoed als een gezonde menselijke drang naar weten en ‘bekend-worden-met’ te verklaren.

Deze studiën, besprekingen, vriendschappen wederzijds en de haast gedisciplineerde bezinning zijn wellicht de verklaring ook voor het feit dat er zich in het werk van Van de Woestijne alleszins geen bruuske overgangen voordoen. Zijn ‘Deeske’ (1900) en de andere prachtige boerenportretten vertonen reeds de diverse formele kenmerken van zijn kunst: een streng grafisme, een soort eterische strakheid, een bijzonder verfijnd aanvoelen van de kleurenwaarden, een bijna aristokratisch en zeer beheerste behandeling van het onderwerp én van de verfmaterie. Eigenheden die hij in later werk nog wel zal uitpuren en enigszins aksentueren, maar die de zijne zijn, van het begin af, onveranderlijk en onvervreemdbaar. Wat schildert hij dan? Enkele landschappen, voorts meestal koppen, typen, figuren uit de streek, in 1900 al een bijna Giotto-achtige Dominicus voor de kerk van Latem, verschillende religieus-symbolistische voorstellingen en een groot aantal portretten. Er zijn enkele hoogtepunten te onderkennen: ‘De Hof van de H. Agnes’ uit 1911, een haast arkadische meditatie, evenals trouwens de ‘Zondagnamiddag’ uit 1914, beide bijzonder fris van kleur, helder, vrolijk, teder. Portretten als die van zijn vrouw uit 1910 en het levensgrote van de goede reus van Latem en Etikove, Valerius de Saedeleer; komposities als ‘De Kindertafel’ (1919) en ‘De blinde violist’ (1920), wonderlijk evenwichtig opgebouwd.

In 1908 was hij getrouwd met een boeredochter uit Latem, vestigde zich het jaar daarop te Leuven tot in 1912, daarna te Tiegem waar hij zijn vriend De Saedeleer terugvond en waar hij blijft tot het uitbreken van de oorlog. Tijdens de oorlog is hij in Engeland. Met Edgar Tytgat, Constant Permeke, Hippolyte Daye, Jozef Cantré, Frits van den Berghe, Willem Paerels, Gust de Smet, Rik Wouters e.a. behoort hij tot de kruim van de Vlaamse schilderkunst die tijdens de eerste wereldoorlog hetzij in Engeland, hetzij in Nederland heeft verbleven. Er is, bij ons weten, nog geen gedetailleerde en overzichtelijke studie gewijd aan dit buitenlands verblijf van onze kunstenaars, over hun werkzaamheid aldaar, over de mensen die ze er hebben ontmoet, de ideeën die zij er hebben opgedaan, de eksposities die ze hebben ingericht en over de mogelijke invloeden die zij er hebben ondergaan. Het ekspressionisme van de tweede Latemse groep werd alleszins bevestigd door de nieuwe ideeën en vertrouwdheden die De Smet en Permeke uit Laren en uit Chardstock meebrachten. Gustave van de Woestijne heeft daar natuurlijk van dichterbij nog kennis gemaakt met de kunst van Rossetti, Holman Hunt, Millais, Brown, Morris en Ruskin, de zogenaamde ‘Pre-Raphaelite Brotherhood’, die hun kunst hadden geofferd aan de meesters van vóór Rafael:

[p. 179]

Fra Angelico, Giotto en Perugino. Deze Engelse epigonen bleken natuurromantici van wie Van de Woestijne wel de autentieke puurheid, maar niet de vaak banale en zinloze dekoratiezucht in zijn herinnering heeft meegenomen.

‘Feitelijk is Gustave van de Woestijne altijd een ekspressionist geweest; men vergelijke slechts zijn eerste werk met het tijdgenootelijke van zijne meeste vrienden’ schrijft zijn broer Karel (IV, 458). Vooral in de latere werken, waarvan weer vele religieus van inspiratie, zoals het sublieme ‘Christus in de Woestijn’ (1939), het reusachtige ‘Laatste Avondmaal’ (1927) en het aangrijpende ‘Jezus offert zijn bloed’ (1935), maar ook in werken met profane tematiek vinden wij een haast belijdende, in ieder geval getuigende uitdrukking terug, gepaard met een krampachtiger behandeling van ogen en handen vooral. Maar deze kenmerken zouden ook evengoed naar de romaanse kunst of zelfs naar de byzantijnse kunnen verwijzen: de grote, starre, verwonderde ogen en de mooie, geopende, wijd uit elkaar geheven handen. Andere auteurs hebben even terecht van surrealisme en van metafysische schilderkunst gesproken en deze kenmerken kunnen wij in deze en weer andere doeken terugvinden: ‘De Verzoeking’ (1925) bijv. waarop de schilder zelf staat afgebeeld, de hand op een tafel liggend in de richting van een vol glas wijn, of zelfs in stillevens zoals ‘Stilleven met modejournaal’ (1923), dat dan bijna aan kubistische beïnvloeding zou kunnen doen denken. De verhelderende, klare en onomwonden kijk op de dingen, deze scherp realistische visie vinden wij ook terug in een serie prachtige portretten.

In 1919 is Van de Woestijne terug in Vlaanderen, in het ‘Rozenhuis’ te Waregem en in 1925 wordt hij benoemd tot direkteur van de Mechelse akademie. Later nog werd hij ook leraar aan het Hoger Instituut voor Schilderkunst te Antwerpen en aan het Ter Kameren Instituut te Brussel. In deze stad stierf hij op 21 april 1947.

Hoe verscheiden ook de etiketten zijn die de kunstgeschiedenis op zijn werk poogt aan te brengen, toch ontsnapt Van de Woestijne telkens weer en dit is wel een teken van de personaliteit en de oorspronkelijkheid van zijn talent. Met deze verworvenheden is dan meteen de bijdrage van deze kunstenaar gesitueerd in de Vlaamse schilderkunst van deze eeuw. Schilders als G.C. de Bruyne, George Creten, Anto Carte, Leon Navez, Louis Buisseret - vreemd genoeg velen Walen - zijn zonder het werk van Van de Woestijne eigenlijk haast niet denkbaar; zijn beïnvloeding is bij dezen niet weg te cijferen.

Fernand Bonneure