Ons Erfdeel. Jaargang 9

[p. 60]

Het Westvlaams in Frankrijk
door Dr. P.C. Paardekooper
Eindhoven

Toen de Fransen in de achttiende eeuw een deel van het Nederlandse taalgebied bezetten, hebben ze zich niet door een of andere isoglos tegen laten houden (een isoglos is een lijn die een bepaald dialektverschijnsel begrenst); het ligt dus voor de hand dat de Nederlandse dialekten in Frankrijk zich niet in een of ander opzicht onderscheiden van die in de Beneluks. Wel zijn ze in zover homogeen dat ze allemaal vallen binnen het Westvlaams-Zeeuwse gebied dat in het noorden doorloopt tot en met het eiland Goeree-Overflakkee. Vergeleken met andere streken van het Nederlandse taalgebied is dit uiterste zuidwestelijke deel erg homogeen, maar wie eruit afkomstig is en de toestanden in andere dialektstreken minder goed kent, zullen allerlei interne verschillen heel erg opvallen.

De Westerschelde scheidt een noordelijk gebied met ji voor ‘jij’ van een zuidelijk deel met hi voor ‘jij’ en als we dan Zeeuws-Vlaanderen met hout voor ‘goud’ nog 's apart nemen, krijgen we in West- plus Zuid-Vlaanderen (= Frans-Vlaanderen) een nog veel homogener gebied, al zegt iedere Westvlaming weer terecht dat hij z'n provinciegenoten aan hun dialekt precies tuis kan brengen.

Als we dan de dialekten in de provincie West-Vlaanderen en in Zuid-Vlaanderen samen westvlaams noemen, dan kunnen we de gemeenschappelijke eigenaardigheden ervan in hoofdzaak als volgt omschrijven:

1.	geen h waar het ABN die heeft; uus ‘huis’, ant ‘hand’, erte ‘hart’, oeëft ‘hoofd’ enz.;
2.	geen onderscheid tussen g en h; anders gezegd: er is een foneem dat soms als h klinkt en soms als ch: hoeët ‘goed’ tegenover 't is choeët met een ch;
3.	de ABN-klanken ui en ij (voor zover die met ij gespeld wordt) klinken er als uu en ie: muus ‘muis’, kruupm ‘kruipen’ en ies ‘ijs’, mien ‘mijn’ enz.;
4.	waar het ABN zelden een n in meervouden enz heeft, kent het Westvlaams die praktisch overal: kistn ‘kiste’, uuzn ‘huize’, komm ‘kome’, wulln ‘wille’ enz. (ik spel hier ter verduidelijking de ABN-vormen nu zonder n);
5.	daartegenover staat dat talloze enkelvoudige woorden in het Westvlaams op een e uitgaan: platse ‘plaats’, voadre ‘vader’, zunne ‘zon’, moane ‘maan’, stroate ‘straat’ enz.;
6.	typisch-Westvlaams zijn in het algemeen ook de uu-klanken in de buurt van

[p. 61]

	een f, een v of een p, waar het ABN een ij heeft: vuve ‘vijf’, pupe ‘pijp, bluuvn ‘blijven’, wuuf ‘wijf’ enz.;
7.	in grote delen van het Westvlaams komt het tussenwerpsel ee voor, waar het ABN hè heeft;
8.	meestal gaat de eerste persoon van de tegenwoordige tijd er op n uit: ik weetn ‘ik weet’, ik zieën ‘ik zie’, ik zien ‘ik ben’, ik zoen ‘ik zou’ enz.;
9.	in het zg. naamwoordelijk deel van het gezegde krijgen sommige woorden een e in tegenstelling met het ABN: je wos stief rike ‘hij was erg rijk’, 't woater is zoeëte ‘'t water is zoet’;
10.	in veel gevallen beantwoordt er een korte oe aan een Nederlandse ou voor t, d, en s: oet ‘oud’ of ‘hout’; hoedn ‘gouden’, koesn ‘kousen’;
11.	bij het betr. vn onderscheidt het Westvlaams een onderwerpsvorm van een nietonderwerpsvorm in sommige gevallen: entwadde da 't weetn ‘iets dat ik weet’, entwadde die hoeët is ‘iets dat goed is’;
12.	bij sommige verbindingswoorden heeft het een vervoeging: ze duiden aan of het daarop volgende onderwerp enkel- of meervoud is: on d'enn 'n stekveuhl zieën ‘als de kippen een sperwer zien’, o t'enne 'n stekveuhl zieët ‘als de kip een sperwer ziet’;
13.	hetzelfde komt voor bij het woord ja dat - alweer iets aparts - als antwoord op een vraag altijd door een pers. vn gevolgd wordt. Ik stel de vraag nu in het ABN: komt je broertje vlug? Westvlaams: joa ie (= ‘ja hij’), komen je broertjes vlug? Westvlaams: joan's (= ‘ja ze’, meervoud). (In alle Westvlaamse voorbeelden heb ik geen fonetisch schrift kunnen gebruiken; dat betekent dat de klankaanduiding erg primitief is. In het geval van joan's is er bv. geen n-klank, maar een genasaleerde oa, die sterk lijkt op de klinker van het Franse woord Mons.);
14.	na stellende en vergrotende trap kent het Westvlaams of maar het ABN als: zjuust zoe hroeët of ekik ‘net zo groot als ik’ hroeëter of ekik ‘groter als ik’;
15.	de i van pit, de u van gulden en de e van werk zijn er iets opener als in het ABN;
16.	het Westvlaams kent de verbinding -uur uit het ABN niet; daaraan beantwoordt -eur: scheure ‘schuur’, hebeurn ‘buren’, eure ‘uur’ enz;
17.	het sluit zich in een gebruik van dubbele pers. voornaamwoorden aan bij een groot zuidwestelijk gebied dat tot midden in Brabant reikt: 'k hoan ekik nor uus ‘ik ga naar huis’; je moe chi da toeën ‘jij moet dat doen’;
18.	het heeft beklemtoonde meervoudsvormen van het pers. voornaamwoord op een -r: wider ‘wij’, hider ‘jullie’, zider ‘zij’, enz.;
19.	het heeft dubbele ontkenningen met behulp van het woord en dat onafscheidelijk met de persoonsvorm verbonden is: 'k en weetn da nie ‘ik weet dat niet’ enz.;
20.	talloos zijn de gevallen waarin het zich van het ABN en van de aangrenzende

[p. 62]

dialekten onderscheidt door aparte woorden. In een dik en onovertroffen knap boek heeft L.L. de Bo de vorige eeuw duizenden van deze gevallen besproken (Westvlaamsch Idioticon) en later heeft Gezelle er in Loquela nogmaals duizenden verzameld. In dit opzicht is misschien geen dialektgroep beter beschreven als het Westvlaams; helaas missen we met smart een spraakkunst van een Westvlaams dialekt.

Een Westvlaming - en liefst nog een Zuidvlaming - die z'n dialekt goed kent en die bovendien met de moderne metodes van taalbeschrijving vertrouwd is, zou biezonder nuttig werk doen met het schrijven van zo'n boek.

□

Het Westvlaams in het algemeen is al een biezonder oud dialekt, maar dat in Zuid-Vlaanderen is nog iets antieker als dat in België omdat het ABN in Frankrijk nog niet veel invloed op de dialekten uit heeft kunnen oefenen en in België wel. Veel woorden die in Zuid-Vlaanderen normaal zijn, kennen in West-Vlaanderen alleen de oude mensen nog maar: elde leeftijd bv.

Bij dat alles is de werkelijke ouderdom van het Westvlaams heel moeilijk te schatten, maar we moeten m.i. zonder meer aannemen dat de taal van nu vrijwel niet verschilt van die uit de vroege middeleeuwen (afgezien natuurlijk van moderne technische termen e.d.).

Daarover zou natuurlijk lang te praten zijn, maar ik wil toch de veronderstelling wagen dat bv. het Engelse woord flemish ‘Vlaams’ rechtstreeks ontleend is aan het Westvlaams van Duinkerke (in de omgeving daarvan komt de vorm vlemsj voor) en dat de Engelsen bovendien het woord french niet aan het Frans ontleend hebben waarin een a voorkomt en waarin de sj ontbreekt (français), maar aan datzelfde Duinkerkse Westvlaams dat vrij zeker ook in dit woord een e gekend heeft omdat de omgeving van die stad de vorm 't Frensje kent.

□

We weten weinig over de oudste betrekkingen tussen West-Vlaanderen (Zuid-Vlaanderen) en het Engelse en Franse taalgebied. Is het toevallig dat de oudste Nederlandse tekst die we kennen ‘hebban olla vogala nestas bigunnan, hinasi hic enda thu) op een perkamentblad in Engeland gevonden is dat op de achterkant een angelsaksische tekst draagt? Is de beïnvloeding door de Keltische sagelektuur via West-Vlaanderen naar Frankrijk gegaan? Is het toeval dat de Walewein juist in Brugge geschreven is? Als de handelswegen tussen het vasteland en Engeland in Europa over West-Vlaanderen liepen, waarom de kulturele verbindingen dan niet?

De enkele opmerkingen die ik gemaakt heb over het Westvlaams hebben - naar ik hoop - in het historische perspektief dat ik heel beperkt daarop heb laten volgen, het grote belang van dit dialekt duidelijk gemaakt. Ik heb dan nog gezwegen over het feit dat het Westvlaams ook op talloze oude Nederlandse teksten invloed gehad heeft en dat het eveneens bijgedragen heeft tot de vorming van het ABN.

Mogen met name onze Zuidvlaamse lezers uit dat alles konkluderen dat hun dialekt het tegengestelde verdient van de minachting die vroeger z'n deel was, al kan en mag als onderwijstaal ook in Zuid-Vlaanderen natuurlijk niets anders als het ABN dienst doen waarmee het Westvlaams overigens heel wat inniger verwant is als Brabantse en Limburgse dialekten.