Ons Erfdeel. Jaargang 6

[p. 6]

Rondreis in Frans-Vlaanderen
door Anton van Duinkerken
Nijmegen

In het gezelschap van prof. dr. A.A. Weijnen, de taalkundige, maakte ik in september 1961 een rondreis door Frans-Vlaanderen, die voor wat mij betreft, bedoeld was als een eerste cultuurhistorische terreinverkenning. De stad Rijsel had ik vroeger al eens bezocht. Te Duinkerke was ik tot dan toe nooit geweest, ofschoon een taaie, maar niet met de waarheid overeenkomende familielegende mij in mijn jeugd liet geloven, dat daar de oorsprong liggen zou van ons geslacht. Het land tussen Rijsel en Duinkerke kende ik enkel uit beschrijvingen.

Wij logeerden te Hazebroek. Mijn reisgezel, die zich vooral met dialectstudie bezig houdt en hier een degelijk boek over geschreven heeft, was er vooral op uit om de kenmerken van de gewestelijke streektalen vast te leggen. Hij ontdekte op zijn studiereis in het huidige Frans-Vlaanderen nog duidelijk onderscheid tussen vier verschillende spraakvormen van de vlaamse taal. Maatschappelijke taalgroepen konden door het langzame versterven van het nederlands aan zijn zuidelijke taalgrens niet gemakkelijk meer worden vastgesteld. De taal van de pastoor, de onderwijzer, de herbergier, de fabrikant, de boer en de landarbeider vertoont nog maar flauwe sporen van het oorspronkelijke patroon, was onze indruk. Voor alle onderling verkeer behelpen de bewoners zich met het frans, zodat voor de aanduiding van abstracte begrippen het nederlandse woord vaak onbekend geworden is. De administratietaal heeft alleen de benamingen van concrete voorwerpen binnen een begrensde cultuurgroep in hun waarde gelaten. Voor de onderdelen van een kruiwagen,

[p. 7]

een cirkelzaag of een windmolen bestaan de vlaamse benamingen nog, maar door het afnemen van hun gebruik in de handel, verschrompelt de verstaanbaarheid. Bij uitleg, in het vlaams gegeven, moest herhaaldelijk het frans te hulp komen, maar soms lag dit aan ons, of tenminste aan mij, die onvoldoende geschoold ben in de dialectstudie en dus ook binnen de grenzen van Nederland er dikwijls moeite mee heb, een gesprek, dat in streektaal gevoerd wordt, te volgen.

Tegenover de taalverschijnselen hadden wij ons een strikte onbevooroordeeldheid opgelegd. Dat wij nederlanders zijn, was al dadelijk te zien aan het nummerbord van de auto, waarin we onze rondreis maakten. Bovendien spraken we met elkaar gewoon nederlands, met de bevolking naar best vermogen westvlaams en alleen waar we anders niet verstaan zouden worden, frans. Bezwaar hiertegen hebben we in geen enkele stad of dorp ontmoet. Wel bleek ons bij de aankoop van kleinere winkelwaar, zoals een potlood, wat fruit of een doosje sigaretten, dat in de handel het frans de algemene voertaal is, die ook van de bezoeker verwacht wordt. Op de markt te Wormhout hebben wij op woensdag-voormiddag geruime tijd rondgewandeld en bij alle kraampjes aandachtig opgelet, of er marktartikelen werden aangeboden of gekocht in het vlaams. Dit was voor zover wij konden nagaan, nergens het geval. Twee oude boeren namen afscheid van elkaar met enkele woorden vlaams. Voor het overige spraken de marktbezoekers zowel onderling als met de kooplieden frans. Wij stelden dit vast zonder het te willen betreuren of toejuichen. Wij voelden ons niet belast met een apostolische zending om de nederlandse taal te verbreiden in Frans-Vlaanderen. Wij reisden als belangstellende vreemdelingen.

Voor het borstbeeld van Lamartine in de gevel van het stadhuis te Sint-Winoksbergen hadden wij even grote aandacht als voor de grafsteen van de schepen Joannes Winnocus Herwijn, licentiaat in de rechten, opgericht in de kerk. Helaas waren de archivarissen en bibliothecarissen meest op vacantie of naar het grote bibliothecarissencongres te Dijon, dat juist in die dagen plaats vond. Zo misten wij te Sint-Winoksbergen de ontmoeting met mejuffrouw Vergrieten en te Sint-Omaars de kennismaking met kanunnik Coole. Iets, dat ik mij beslist had voorgespiegeld, in Frans-Vlaanderen te zullen vinden, is mij hierdoor ontgaan. Het is de Spieghel van d'eenvoudige Godtheyt der nature, ende d'alderheylichste Dryvuldicheyt der Personen, van pastoor Isaac Ketelaer, uitgegeven in zijn standplaats

[p. 8]

Sint-Winoksbergen in het jaar 1657. Dit boekje heb ik nergens kunnen aantreffen. Onder de zestienhonderd kostbare handschriften uit de tiende tot zestiende eeuw, voortkomstig uit de abdij van Sint-Bertijn, thans in de stadsbibliotheek van Sint-Omaars, bevond er zich geen enkel in het vlaams en ook op de tweehonderd incunabelen van deze bibliotheek was er geen vlaamse. Wel bewaart de bibliotheek het kostbare stadsrecht van Sint-Omaars in handschrift. De kloosterkronieken van Sint-Bertijn zijn in het latijn geschreven.

Voor de cultuurhistoricus wordt het moeilijk, bij de vaststelling van zulke feiten zijn onbevangenheid te handhaven. Immers het kostelijke erfgoed van de vlaamse middeleeuwen is onvoldoende opgenomen in de geestesgeschiedenis van Frankrijk, terwijl het in zeker opzicht verbannen werd buiten de geestesgeschiedenis van Vlaanderen. Met de ontdekking van Michiel de Swaen en de huldiging van enkele vooraanstaande figuren uit het gewestelijke verleden is aan de geschiedenis van de landstreek zeker geen volle recht gedaan. Het boek van de sociale priester Jules Lemire over zijn leermeester Dehaene blijft te zeer een uitzondering. De schepenstukken van Sint-Winoksbergen werden in 1720 nog voor een deel in het vlaams gesteld. De stadsrekeningen betreffende de torenbouw en het klokkenspel lopen er tot 1695 in het vlaams. Eerst in 1702 werden deze zaken afgedaan in het frans.

Wie hiertegenover een behoedzame gelatenheid in acht neemt, vraagt zich toch af, hoeveel erfgoed van de gewestelijke beschaving buiten het grote verband van de nationale geschiedenis, zowel in Frankrijk als in Vlaanderen kwam te vallen. Dit gemis aan een betrouwbare cultuurbodem heeft eigenaardige gevolgen. Ze lijken mij ernstig, onverschillig of men ze bekijken wil van frans of van vlaamse kant. De bevolking bezit geen klassieken. Bijna niemand maakt zich zorg over zulk een gemis, want het lezen van de klassieke schrijvers blijft in iedere taal de bezigheid van een heel klein percentage. Toch is die bezigheid verre van ijdel. Omdat Maerlant en Vondel, Hadewych en Hooft bestudeerd worden op universiteiten en gelezen op middelbare scholen, sluit de lectuur van de gemiddelde bevolking aan op een overlevering. Ze ontbreekt in Frans-Vlaanderen zodat de boekwinkels er niets te bieden hebben van enig belang. Buiten Rijsel is evenmin een Pléiade van Paul Valéry te koop als een roman van Gerard Walschap.

Resten van de abdij van Sint-Winoksbergen staan opgesteld in de

[p. 9]

kerk van Kwadieper, waar veel herinneringen werden opgestapeld. Over de betekenis van de oude monniksorden (benedictijnen en cistenciënsers), zowel als van de bedelorden (dominicanen, capucijnen en meniemen) die in de landstreek werkzaam zijn geweest, is bijna niets meer vast te stellen. Dit komt, omdat de streek hiertoe te laat is ingelijfd bij Frankrijk en te vroeg is afgescheiden van België. Wel is er een levendig gewestelijk genootschap, dat stevige publicaties uitgeeft, maar ze dringen voorlopig te weinig door tot de centra van de nederlandse en van de franse beschaving. In dit opzicht is Frans-Vlaanderen beslist noodlijdend.

Over de schoonheid van het landschap, dat wij in alle richtingen doorkruist hebben, voelden wij ons dagelijks opgetogen. Ook de levensmogelijkheden van dit grotendeels agrarische gebied met veel kleine dorpen, gehuchten en nederzettingen, stemmen tot optimisme. Begrip voor de vraagstukken van een bevolking, die vooruit wil komen, vonden wij zowel bij de vele priesters, die we bezochten, als bij de leraren en onderwijzers aan verschillende scholen. Meer dan een eerste indruk konden wij niet opdoen. Deze eerste indruk is echter over het algemeen zeker niet ongunstig.