Die nuwe brandwag. Tydskrif vir kuns en lettere. Jaargang 1931

[p. 157]

Booia.
deur Jochem van Bruggen. Uitgewers: Firma J.H. de Bussy.
7/6 posvry.

DIS 'n verblydende teken dat ons beste prosaskrywer, Jochem van Bruggen, in die laaste tyd so vrugbaar is. Hy weet blykbaar dat hy ter wille van sy nasie sy talente nie in 'n sweetdoek mag wegbêre nie. Enige maande gelede het hy in die trant van Op Veld en Rante 'n verdienstelike bundel sketse uitgegee, nl. In die Gramadoelas en nou het weer Booia die lig gesien. Wel-is-waar skuil daar ook gevaar in te groot vrugbaarheid, maar ek glo nie vir Jochem van Bruggen nie, want 'n kunstenaar soos hy sal nie 'n uitgewer stormloop net omdat hy 'n nuwe boek met sy naam daarop wil laat verskyn nie. Selfkritiek word terdeë toegepas op alles wat hy skryf. Nog meer verrassend is hierdie vrugbaarheid as 'n mens weet dat dit maar as peuselwerkies beskou moet word, want Ampie is nog nie voltooi nie en dit is sy magnum opus.

Gelukkig dat Van Bruggen in hierdie jongste boeke nog in die volle bloei van sy kunstenaarskap is. Sy krag lê in die uitbeelding van die armblanke en hier het hy inderdaad lewende wesens geskep. Ek herinner aan Ampie, die Sitmans en Org Basson, maar verskeie minder figure duik oral in sy werk op. In Booia het hy hom op 'n ander terrein begewe, dié van die Naturel, en ook hier het hy uitstekend geslaag. Hy het outas geskep wat in ons letterkunde gaan leef.

Danig vreemd is dit nie dat die Kaffer ook in ons letterkunde sy plek begin opeis nie, maar 'n mens het dit in die Noorde anders verwag as wat dit nou gebeur. In ons geskiedkundige prosa het hy hom teen wil en dank ingedring. Uit hoofde van die bloedige botsings met die Boere moes sy verlede bestudeer word. Maar omdat daar soms wrywing is, het 'n mens nie verwag dat een van ons vooraanstaande kunstenaars hom as bron van inspirasie vir 'n kunswerk sou kies nie. Die negrofiel kon dit wel doen, al sou hy dit moeilik vind om die Kaffer so uit te beeld dat dit nie hier en daar aanstoot gee nie. Afgesien van die simpatieke outa en aia (dink aan Freek en sy perd Bles van Leon Maré, Ou Gawie van Jan Celliers en verskeie van ons toneelstukkies) sal die Afrikaanssprekende nie deur 'n gewone naturelle-onderwerp aangetrek word nie. Van Bruggen het in Booia ‘beskaafde’ Kristelike kafferfamilies gekies. Oor die algemeen is hulle nou verwant aan

[p. 158]

die blanke tiepes wat hy geskep het. Daar is dus geen verskil in wese tussen hierdie boek en die ander werke van dieselfde skrywer nie. Dit sal uit onderstaande verder blyk.

Ek moet eerlik sê dat die eerste aankondiging van hierdie werk my nie baie laat verwag het nie, al was ek bekend met die fyn sielkundige skets Ou Loek wat ook In die Gramadoelas opgeneem is.

Die oorspronklike aankondiging verskyn in die boek as inleiding. Ook hier stoot dit af; ongelukkig nog meer as 'n mens die boek gelees het. Dis effens hoogdrawend, taamlik misleidend en ek kan nie dink dat dit deur die skrywer self is nie. Dit laat aan die Engelse ‘blurb’ dink. Dit begin só: ‘Dis die verhaal van 'n klein kaffertjie, wat 'n dupe word van die bandeloosheid, wat kort-kort uitbreek onder die naturelle-gemeenskappe, wat dikwels met die blanke-beskawingscentra in aanraking kom en waarvan hy deel uitmaak...’

Vir my is Booia werklik nie die hoofkarakter in die boek nie, al kry ons in alses die hoofstukke miskien iets van hom. Van 'n verhaal kan daar ook geen sprake wees nie. Nes in verskeie ander werke van hierdie skrywer tref ons 'n reeks sketse aan. Hulle verteenwoordig saamgeneem 'n stuk naturelle-lewe en dié word taamlik volledig gegee, al moes die meeste lig uit die aard van die saak op seker gebeurtenisse val. Die naturelle-lewe vorm daarom die eenheid en die klein Booia is maar net die dun skakeltjie wat alles verenig. As 'n mens dit só beskou dan is Booia darem 'n roman en die boek eindig baie natuurlik waar Booia, Salina, sy moeder en sy vader, Ou-Rooi, 'n ou lewensfase afsluit.

In die begin van die boek verneem ons dat die kafferfamielie van Putfontein na hulle ou woonplek, Kromloop, wil trek. Hier moet Booia 'n jaar lank vir sy baas werk, maar in die tyd beleef hy allerhande ervarings by die naturelle-skool en saam met sy groot vriend, Sagrys, 'n vroeër toggenoot van sy vader. ‘Teameetings’ word gehou en die word uitstekend beskryf. Ou-Rooi word later tot diaken benoem, maar die dag toe hy voorgestel moet word, is hy so dronk dat hy die plegtigheid nie kan bywoon nie. Die huwelik tussen sy dogter en Ou-Basket wat die dag ingeseën sou word, vind ook nie plaas nie. Die aand is daar weer 'n ‘teameeting’, want alles is by voorbaat gereël. In die oploop wat later ontstaan, word die ontroue Basket deur die teleurgestelde meid dood gegooi. Sagrys word gevang en Booia wat op die punt gestaan het om die skool by te woon, moet nou saam met sy ouers na Putfontein terugtrek, want die skande van die verlore diakenskap sal hulle hier nie oorleef nie.

Hier vind dus dinge plaas wat Jochem van Bruggen, die kopieerder van die daaglikse lewe, in sy volle krag kon vertoon. Dis onnodig om te sê dat hy van die geleentheid die volste gebruik gemaak het. Hier het egter een

[p. 159]

groot gevaar gewees en ek dink stellig dat die skrywer dit ook as sodanig beskou het. Dis naamlik die taal van sy mense. Hoe moes hy hulle laat praat? Hulle is bekeerde Kaffers, sogenaamde ‘makôlas’ wat baie oorlams is. Hulle diens word blykbaar in die Kaffertaal gehou. Die boek is egter in Afrikaans en daarom moet hy hulle 'n soort van Kaffer-Afrikaans laat gebruik. Maar dis juis die moeilikheid: te plat kan dit nie wees nie, te hoogdrawend ook nie. Af en toe kon hy die taal taamlik noukeurig weergee. Sulke plekke moes hy uitbuit, want in die dialoog bereik Van Bruggen sy hoogste vlugte en kom die dramatiese die mooiste uit. Daar was dus gevaar dat die werk tweeslagtig sou wees en hieraan het die skrywer nie heeltemal ontkom nie. Die ‘volk’ praat van ‘meester’, ‘leeraart’, moroetie’ en ‘reverend’. Die eerste twee woorde pas hier nie heeltemal nie. Dis meer vanpas in kleurling-taal.

Te hinderlik vind ek die taal soos dit nou is gelukkig nie. Vir die skrywer was dit seker baie lastig. Dit merk 'n mens in die dialoog en wanneer mymeringe (nie juis letterlik nie) gegee word. Hier is dit kort en kragtig, maar dikwels bietjie ‘hoog’. Die volgende paar sinne kan as voorbeeld dien van die gewone spreektaal: ‘Die nooi sal somar vir jou vat, want al die jong meide loop mos by die dorp.’ ‘Môre die reën hy sal val.’

Die volgende is 'n deel van Jan Ballantoe, die leraar-onderwyser, se mymeringe en laat sommer sien hoe hy historiese sake vir sy eie doel verdraai:

‘Die groot kafferkaptein Dingaan het die boere verniel; hulle het somar aanmekaar dood gebly lê by die rivier; maar die boere het hulle land gevat, hierdie land ook, die boere het vir hom gevat. Eendag sal hulle weer die land terug kry, maar hulle moet net leer soos die witmense. Nou is hulle swart en die boere is wit, maar die siele, want almal is net eners, hy loop by die hemel of hy loop by die hel, somar gelyk, almal saam.’

'n Mens twyfel ook of die skrywer hom heeltemal in die kaffer-siel ingeleef het. Op party plekke het hy dit meesterlik reggekry, veral waar hy hulle redenerings letterlik gee (tiepies is hier die omslagtigheid en beeldrykheid); op verskeie plekke weer voel die leser dat dit meer 'n toeskouer is wat die woord voer - dis nie genoeg beleef nie. Gelukkig is die skrywer sober, sodat 'n mens nie lang uitweidings kry waarteen beswaar gemaak kan word nie. Raak is egter iets soos die volgende:

‘.... Ons wil weer die huis hê. Jy het mos laat weet ou-swaar dat die huis leeg is, nie waar nie?’

‘Hy is leeg, ja, maar ook nie leeg nie.’

‘Ah, ek sien! Maar hy is darem leeg, en nou, wie bly binnekant?’

Hieruit blyk dat die skrywer die Kaffer ken. Hy het sy kunstenaarsintuie oop gehou en alles grondig waargeneem. Die ‘teameetings’ word so goed beskryf dat die vermoede mens bekruip dat Van Bruggen op 'n veilige

[p. *30]

MAGGIE LAUBSER:
VISSERSHUISIE.

[p. 160]

afstand die Kaffers afgeloer en afgeluister het. Op sulke plekke het ons die kunstenaar in sy volle krag en lewer hy bladsye wat gelyk staan met sy beste werk. In realisme lê sy krag en hy het die slag om met 'n paar woorde te tower. Hier is hy onwillekeurig uiters geestig. Neem maar die volgende brokstukke waarin die lof van die bier besing word:

‘Jy is somar nog dom, Booia, ek meen die lekker soos wat jy dink is nie die ding nie, die dagga ook, hy smaak baie sleg, maar jy wil vir hom hê, ek meen die kaffer hy wil doodgaan agter hom, hy roep die lekker binnekant by die lyf.’

En effens verder:

‘Hy loop, Booia, o ja, ek meen hy loop by die kop! Maar soos hy binnekant die kop is, hy bly nie allenig nie. Hy sê vir die moeilikheid gee pad hierso, en hy baklei met die bangeit, ek meen hy maak die kaffer sterk, hy maak hom malkop, ek meen hy sal somar enige dinge doen; en agterna hy roep die vaak, laat jou kop kan rus.’

Ongelukkig kon ek hier nie die beste voorbeeld kies nie, want daarin kom 'n paar groot woorde voor. In die boek self gee hulle vir die leser wat die Kaffer ken geen aanstoot nie. Ek vrees egter dat die arme skrywer van seker kant weer aangeval sal word om die naturalistiese trekke in sy werk. Oneg sou dit egter gewees het as dit meer gekuis was. Ons moet mos die Naturel neem soos hy is, of hom laat staan.

Dis wonderlik hoe geleerdheid, emansipasie, onsedelikheid, godsdiens en dranksug mekaar in hierdie boek afwissel. Bier, maar ook ‘kafferblits’, ‘tiermelk’, ‘perskebrandewyn’ en selfs ‘lemoenbrandewyn’ is verantwoordelik vir byna alles wat in die boek gebeur. Die beste dele is juis die beskrywing van die ‘teameetings’ en hulle onvermydelike uitvloeisel: die gerusie en gevegte. Dis hier waar die skrywer in ons letterkunde kop en skouers bokant ons ander prosaskrywers staan. In hierdie boek kom dit veral uit in die skepping van Ou-Rooi, 'n outa wat in ons letterkunde gaan leef. Hy is uiters verslaaf aan die drank en nou wil die moroetie hom as diaken hê. Hy het baie besware, maar dit geld sy krukkige knie en nie sy dranksug nie. Sy ou meid, wat uiters trots voel dat haar ou diaken gaan word, waarsku hom: ‘Jy moenie so aanhou proe-proe nie.’ En tog is die versoeking die dag wanneer hy voorgestel moet word so groot dat die ‘kafferblits’ hom baie gou in 'n doodslaap het. Alles word in die werk gestel om hom voor die diens tot sy positiewe te bring, maar tevergeeefs.

‘Wees nou verstandig en kom met ons saam,’ sê sy ou maat en nie lank nie of die ‘roerlose beeld met star starende oë begloei deur wanhoopsgedagtes’ sê:

‘Wag eers, ou-broer!... Wag eers! Sê vir my: what is a noun?’

[p. 161]

Ou Sagrys is uit die veld geslaan, maar omdat sy ou maat aanhou met sy vervelende vraag, kom hy tot besinning en dan antwoord hy soos hy dink soos hy vanmelewe ook geleer het: ‘... a noun is the name of everything!’

Dis kostelik. Dink aan die kontraste: die diaken en die drank en die uitwerking van die onnasionale onderwys. Dis humor van die suiwerste water, maar dan moet daar by die leser die nodige meegevoel wees. Vir die meeste Afrikaans-lesende persone sal dit net 'n kostelike grap bly. Maar dis nie Van Bruggen se skuld nie.

Daar is verskeie sulke skitterende bladsye. Daar is afgesien van die realistiese en lawaaierige slemppartye, die komiese ondervindings van Booia by die skool, maar veral geestig is die onortodokse eksegese van Sagrys. Eers is dit oor die ‘twede natuur’ en later gaan dit oor ‘die skape en bokke’. Iemand moet werklik so droog wees soos 'n mieliestronk in Augustus as hy op sulke plekke nie uitskater van die lag nie. Dit laat baie dink aan die redeneerdery oor die regte name wat Adam die esel en vark gegee het en die verwarring wat ‘bestuur’ en ‘bestiering’ in Bywoners veroorsaak. Die verwantskap duik orals op, al het ons hier met swart velle te doen.

Dis die moeite werd om ook die aandag by seker onderdele van die boek te bepaal, want niks is vir die skrywer te nietig nie. Hy is hier in sy volle krag, daarom moet 'n mens se kritiek oor die werk as 'n geheel so gunstig wees. Mooi word Jan Ballantoe en sy skool weergegee. Daar troon hy met die kweperlat en nes ons ‘meesters’ van ouds bou hy hierdeur 'n naam op. Die skoolkinders steur hulle egter nie hieraan nie, want hulle word dit gewoon. Mooi word die onnasionale in hulle onderwys uitgebring: elke dag word ‘God syf die king’ uitgedreun en hulle dril in Engels. Nêrens sing die volk egter Engelse liedjies nie. Mens sou verwag dat hulle kafferliedjies sing, maar dit gebeur ook nie. Dis vir my weer 'n bewys van die tweeslagtige van 'n naturelle-onderwerp dat hulle by hulle ‘teameetings’ gewone Afrikaanse liedjies sing. ‘Hiersy weer, hiersy weer met haar rooirok voor die deur’ word deur die ‘baie oorlams’ Ou-Basket lustig gesing. Miskien doen hy dit alleen, want in 'n paar ander rympies neem hy ook die voortou, bv. ‘Kryewa die moer is los’ waarop die Kaffers in koor antwoord: ‘Draai hom vas, draai hom vas!’

Op sulke plekke kom by die skrywer alles vanself, daar is geen prekery oor die sedelike agteruitgang van die ‘volk’ of die oppervlakkigheid van hulle godsdiens nie. Die kunstenaar bou net. Soms kan die skrywer darem die versoeking nie weerstaan om te generaliseer nie. Dit vorm knopperige plekke op die glad-gepleisterde mure van sy kunswerk. Neem maar die volgende: ‘Kaffer se kind dink egter niks van groot afstande nie; dis van geslag tot geslag geërf om op die voete oor die weg te kom.’ En weer: ‘.... die kaffernasie kan amper nie genoeg bier suip nie.’

[p. 162]

Booia, die Kaffertjie, word oor die algemeen goed geteken. Hy is die verstoteling, die ‘randeier van die huisgesin’. Interessant is dit om te sien hoe hy by Sagrys ontdooi, maar die romantiese verering van die groot Kaffer lyk effens onnatuurlik.

Van Bruggen bereik soms baie deur 'n enkele beeld of vergelyking. Daardeur laat hy ons sien of hoor wat hy waargeneem het. In die skool word die lesse deur die hele klas en die onderwyser as 'n soort van voorsanger herhaal: ‘Die stem van Jan Ballantoe dreun altoos bo 'n sagte gebrom uit, soos 'n tor wat saam met 'n klompie bye in die vrugtelaning rondswerm.’

En verder: ‘.... Ismael bring die úh - úh - úh uit soos 'n hoenderhaan, wat vir die eerste keer uitvind dat hy ook kan kraai.’

Ongelukkig is die taal van die boek nie goed versorg nie, veral die eerste helfte bevat allerhande foutjies. Uit die aangehaalde stukkies het dit al geblyk. Daar is ‘holrug dak’ en nog verskeie sulke samestellings, ‘geslypte oorlams jong’ is baie onmoontlik. Verder is dit ‘boland’, ‘ou-swaar’, ‘ah’, ‘nê’, ‘dê’. Die skrywer hou verder baie van die toevoeging ou- by eiename. Dis ‘Ou-Rooi’ en ‘Ou-Basket’, maar ‘oom Rooi’. Die koppelteken moet in sulke gevalle daar uit. Hier en daar tref 'n mens ook 'n woord wat verkeerd gebruik word soos ‘besorg’ i.p.v. ‘versorg’. Die woord ‘as’ word ook nie goed gebruik nie. Soms beteken dit ‘toe’: ‘Sy oë tintel by die aanskouing van die verwilderde osse, wat Sagrys uitkeer, as hulle om en om dam in dom astrantheid.’ Op ander plekke staan ‘as’ vir ‘soos’: ‘Die voorpunt knik reëlmatig op en af, as die kop van 'n stappende os’.

Maar dis kleinigheidjies. Een ding staan vas en dit is dat Jochem van Bruggen ons letterkunde met 'n gawe kunswerk verryk het. In ons prosakuns is hy die liefdevolle uitbeelder van die armoedige lewes van die minder-bevoorregtes of hulle nou wit of swart is.

M.S.B. KRITZINGER.