Die nuwe brandwag. Tydskrif vir kuns en lettere. Jaargang 1931

[p. 153]

In Die Gramadoelas.
deur Jochem van Bruggen.
J.L.v. Schaik, Pretoria, 7/6 posvry.

ONS het geen ander skrywer wat die mentaliteit van die plattelandse boer so innig begryp en met soveel liefde uitbeeld nie as Jochem van Bruggen. Org Basson en sy maats is maar 'n klompie doodgewone boertjies wat op die rand van die bosveld woon. Hulle gesels oor alledaagse sake, gee mekaar raad in tyd van siekte en skinder oor hul bure. As die skrywer hierdie dingetjies nie tot 'n kunstige en harmoniese vertelling saamgevoeg het nie, as hy nie deur die dialoog ons meteens die diepste natuur van hierdie boere blootgelê het nie, sou ons noueliks ag op hul geslaan het. Die verafgeleë uithoek waarin hulle woon is so arm aan gebeurtenisse, dat ons die talent van die skrywer moet bewonder, wat dit regkry om met sulke skrale gegewens voortdurend ons belangstelling te span.

Na 'n aangename reëntjie, wat almal in 'n opgewekte stemming bring, stap die boere na 'n Jood se winkel om die weeklikse pos te haal en om hoendereiers om te ruil vir winkelgoedjies. Org Basson trap vanmôre skaars die grond raak, want eindelik is deur sy verkiesing tot ouderling, 'n lewensideaal bereik. Hy het nou ook ‘'n amp’ en ‘'n mens kry op Sukkelaar nie somarso 'n amp nie!’ Buitendien het hy met die verkryging van hierdie status getriomfeer oor sy meer gegoede swaer, Homan, die vrederegter. Langs die pad vind hy geleentheid om heelwat wysheid oor kerksake kwyt te raak aan Ackerman: ‘'n Kerk is soos 'n baster regering’ of soos ‘'n koöperasiestoor - daar is gedurig 'n lot lopende uitgawes’. Hy moet egter versigtig praat, want hy het nog geen offisiële berig van sy verkiesing nie.

Homan is teleurgestel want hy het gereken dat ‘'n ouderlingskap die amp van vrederegter waardiger (sou) maak’. Hy vind egter 'n oulike plan om sy gekweste ydelheid te paai. Sy karretjie en donkies gaan hy vanmôre aan die nuwe ouderling verkwansel om dan die hele buurt dronk te slaan met die aankoop van Meester se Ford! Maar net soos Org swyg oor sy verhoogde status, net so stil bly Homan ook oor hierdie plan. Tog is daar 'n heftige stryd aan die gang tussen die twee waardigheidsbekleders van die Sukkelaarwyk, en ons bewonder die vernuftige taktiek waarmee hulle mekaar probeer koudlei.

[p. 154]

Basson stap huis-toe met die groot koevert wat ‘vas teen sy hartklap brand’. Langs die pad kry hy geleentheid om uit te wei oor die voortreflikheid van 'n predikant, en hy is wonderlik tevrede oor sy eie verhewe gedagtes. Week van aandoening word hy as eindelik die brief sy innige begeerte verwesenlik: ‘Hy, oudste, raadsman, regter, wagter op die mure van sy kerk, 'n voorganger van sy kerkgenote in die diens, 'n leier op die goeie pad van hulle geesteslewe; maar tewens vermaner en bestraffer van hulle wat verkeerd loop. Die laaste een van Sukkelaar se wyk sal eerbied vir hom hê....’

Die verantwoordelikheid van sy nuwe amp begin meteens swaar te weeg sodra hy sy woning binnetree. Alle gedagtes aan die behaalde triomf moet nou wyk vir die besef van die verhewe pligte wat op hom rus. Geen wonder dus dat sy vrou se houding hom kriewelrig maak nie. Sy en die kinders het mos geen begrip van sy heilige roeping nie. Maar sy vrou se praktiese beswaar, die feit namelik dat sy kisklere totaal verbleik is, spoor hom aan tot onmiddellike aksie. Hy kan nooit toelaat dat Andries Homan spot oor sy armoedige klere nie, en 'n manel kan 'n mens mos nie met hoendereiers ruil nie! Meester moet dus maar 'n diplomatiese brief opstel en sy weiering van die amp in die beste voue lê.

Die onderhoud met Meester en die omkeer in Org se gemoed op die tuiswaartse wandeling is met dramatiese spanning geteken. Org het sy kastige redes vir die weiering so mooi uitgedink, maar die eintlike rede kan hy tog nie verswyg nie. Meester se bestraffing bring hom tot nadenke, maar dit is veral die gedagte dat Homan in sy plek sal gekies word wat die deurslag gee. Natuurlik vind hy egter 'n hele reeks godsdienstige oorwegings om sy aanname van die ouderlingskap te regverdig.

Wanneer Org Basson as ouderling bevestig is vervul hy sy pligte so getrou dat sy boerdery 'n bysaak word. Die sieleheil van die Sukkelaarwyk druk swaar op sy gewete. Hy vind dit selfs noodsaaklik om ernstig met Andries Homan te gaan praat oor ‘die nuwe gees wat so stadig en gewis die gebuurte kom verpes’. En hy beklaag Andries wat nou maar te voel moet stap!

Kostelik van tekening is Org se besoek by die apostoliese De Wet's, wat hom skoon oorrompel met hul hallelujas en tekste. Hier maak sy ouderlingswaardigheid glad geen indruk nie en na die koffie vlug hy maar.

By Tannie se sterfbed verkeer hy in 'n meer simpatieke omgewing. Hierdie besoek is 'n allergewigtigste gebeurtenis in sy lewe, want vir die eerste keer gaan hy en sy vrou saam offisieel 'n kranke besoek en dit nogal per rytuig. Org gesels op salwende toon met sy vrou oor ‘ondeurgrondbare en onpeilbare’ sake en hy koester hom in die eerbiedige bewondering van sy ega,

[p. 155]

wat oortuig is dat Andries Homan nooit vir hom sou kon kers vasgehou het nie. Met seldsame suiwerheid het Van Bruggen die godsdienstige ‘diepsinnighede’ van die ouderling weergegee. Daar is geen sweem van spot in die uitbeelding nie. Maar telkens voel ons 'n huiwering om die mondhoeke as die ouderling so humoristies-naïef redeneer. 'n Enkele staaltjie: ‘Ek sê alles word so bestier van Hoërhand, en of nig Walla die afkooksel van dagga of versterkdruppels op 'n kelkie wyn vir ou Tannie ingee - as die gesette tyd daar is, moet 'n mens hensop.’

By die sterfbed kry Basson geleentheid om sy waardigheid as ouderling te laat gevoel en hy steek eers pyp op as alles verby is. Maar wanneer hy aanstaltes maak om te vertrek moet hy ontdek dat die donkies met die kar weggestap het. Hy volg die spore van die eerste bult na die twede, maar gewaar hulle nie. Met sy gedagtes in hoër sfere het hy die soektog begin, want die sterfgeval het hom diep geroer. Maar allengs maak die vrugtelose soekery hom tog kriewelrig en per slot van sake blameer hy... Andries Homan, wat hom 'n gat in die kop gepraat het oor die donkies. Eindelik sien hy Meester se Ford oor die bult kom.

Maar nou kry sy hoogmoed 'n nekslag, want aan die stuurwiel sit .... Andries Homan ‘met 'n glimlag oor sy kakebeen’!

Dat sy aartsvyand, of ten minste sy vernaamste mededinger, wat hy nog onlangs bekla het omdat hy geen ryding het nie, vir hom, die ouderling, hier in die stowwerige pad te voet moet kry - so 'n vernedering is darem te erg!

‘Die ouderling sit langs die vrederegter agter die windskerm, terwyl die motor vorentoe snor. Org Basson kan gladnie met sy swaer Andries Homan gesels nie. Dis of sy tong verstyf, sy gedagtes absent en hyself gebreek is.....’!

En hiermee eindig een van die beste verhale wat Van Bruggen ons nog gegee het. Die naywer en afguns van twee plattelandse waardigheidsbekleders is met die hand van 'n meester geteken. En die staaltjies van die eenvoudige ouderling se ‘studiekursus in die godgeleerdheid’ is so treffend dat Org Basson meteens op onvergetelike wyse gekenmerk staan as tiepe van die onontwikkelde plattelandse kerkraadslid. Ons het geen ander skrywer wat hierdie soort boere so kan laat leef en so kan laat praat nie. Van Bruggen het hulle lief, en deur sy warm-menslike meegevoel kan hy hulle aanstelleryties en gewigtig-doenery met die vergoelikende glimlag van sy humor betrag.

Die orige ses verhale van hierdie bundel bevat ook verrassende skoonhede, maar staan seker nie op dieselfde plan as Org Basson nie. In Vrouestemreg word ons weer getref deur die gemak waarmee die skrywer die

[p. 156]

plattelandse redeneerkuns kan weergee. Twee susters voer 'n heftige debat oor die vrouestemreg en ofskoon die snelheid waarmee hulle van standpunt verander miskien al te onwaarskynlik lyk, sal die leser tog geniet van die komiese effek daardeur bereik.

Ou Loek is 'n tiepe van die getroue Boesmanbediende, wat saam met die plaas oud geword het. Goed geskilder is die angs van die ou skepsel wat in sy eensame kamertjie aangestaar word deur die ‘uitgepeulde oë’ van 'n verongelukte maat wie se lyk hy berowe het.

Met hierdie bundel het die skrywer van Ampie getoon dat hy die hoë peil reeds bereik skitterend kan handhaaf. Mag die boek baie dankbare lesers vind!

P.C. SCHOONEES.