Die nuwe brandwag. Tydskrif vir kuns en lettere. Jaargang 1929

[p. 143]

Willem Kloos Sewentig Jaar.

IN Mei sal Willem Kloos sewentig jaar oud wees. Die naam van hierdie groot digter en krietikus het 'n historiese klank; dit is nou verbonde aan een van die belangrikste herlewingstydperke van die Hollandse letterkunde. Sommige mense verbaas hulle inderdaad om te hoor dat Kloos nog lewe, - ja, Kloos lewe nog, maar dit is 'n kalmer, bedaarder mens as die magtige stryer van Tagtig. Ook die leeu van Deyssel slaap - die stryd is gewin. In juister historiese perspektief begin ons die beweging van Tagtig vandag sien. Die ‘stormende stortvloed van passie’ van van Deyssel oorweldig ons nie meer so erg dat ons totaal verblind staan teenoor die gebreke van die beweging nie; Kloos se deurdringende, sterk persoonlike oordeel kan ons nie meer altyd so boei nie, dat die rein indiwidualistiese, wat die siel uit die eentonige menigte tot sulke lieriese hoogtes verhef, ons blik so vashou, dat ons nie daaronder die afgrond gewaar nie - ons weet wat die lot was van Icarus wat met verbrande vlerke op die aarde teruggestort het. Niemand twyfel vandag meer aan die waarde van die beweging nie. Resultate bewys dit. Die Hollandse letterkunde het sedert 1880 van sy suiwerste kunswerke ryker geword; die smaak is so suiwer as dit seker nog nooit was nie; daar het 'n geestelike verdieping in die letterkunde gekom wat alleen gepeil kan word deur iemand wat weet hoe dit onmiddellik voor die tyd met die letterkunde gestaan het.

Die beweging van Tagtig was ongetwyfeld 'n voortsetting van die Romantiek. Die golf het miskien hier sy hoogste bult gemaak voor hy gebreek het om te vervloei in die rustige voortstuwing van realisme. In wese was die beweging romanties. Die sterkste bewys daarvoor is die geloof aan die ‘geniale’, aan die ‘onbewuste skeppingskrag’, die ‘goddelike’ en dergelike woorde, wat die Romantisie so graag toegepas het. Geen wonder daarom dat die beweging se voortbrengsels so byna uitsluitend lieries was nie. Tot die rustigheid en breedheid wat die epiek eis, was hulle nie instaat nie, - die gekonsentreerdheid, spanning en botsing van hartstogte wat die drama se wese vorm, was vreemd vir alleen-lopers, wat met 'n veragtende kunstenaarsblik neergekyk het op die kleinheid van menslike gedoentetjies en dus nie die wrywing wat maatskaplike omgang meebring, objektief kon weergee nie; al het hulle dan epiese werk gelewer wat sterk die naturalistiese kenmerk dra, ware epiese werk was dit nie, al was dit daarvoor bedoel; op sy beste het dit

[p. 144]

geword 'n vae objektivering van lieriese passie. Eers later kom die groot realisme wat beter pas by die Hollandse volksaard van die jong stryers.

Hoe heftiger die teenstand, hoe skerper die wrywing met 'n selfvoldane omgewing, hoe driftiger word die indrukke, omgesit in lieriese vorm, teruggewerp, - want die lierikus is soos 'n fonograaf wat opvang en teruggee. So hoog styg die lieriese verrukking dat dit soms aan die waansinnige grens, - en daarom is die gevolg dan weer die diepste verslaendheid, - weemoed. ‘Ik ben een God in 't diepst van mijn gedachten!’ Wie die reëls aandagtig lees, voel al dadelik dat die digter op 'n koord dans bokant 'n onmeetlike afgrond. Hy voel die geweldigheid van sy innerlike vermoë, maar net onderkant die vlam van selfverheerliking is die leegheid, huiwer die vrees wat netnou die siel bespring en hom terugtrek in die dieptes van minderwaardigheidsgevoel en onmag. Dit is by uitstek die hoofkenmerk van die Romantisie. Na 'n ronddobbering op 'n see van onewewigtigheid het Kloos later min of meer die innerlike harmonie gevind en toe het hy self gesê dat bogenoemde sonnet geen waaragtige uitdrukking van sy werklike ek is nie.

So 'n verklaring van 'n skrywer self is soms onnodig en misleidend. Het Gorter nie tot by sy dood ontken dat die ontsterflike ‘Mei’ en sy beste gedigte uit die eerste tydperk swak is in vergelyking met sy sosialistiese maakwerk nie? Ook by skrywers is daar innerlike wendinge, ook hulle moet gehoorsaam wees aan die beloop van onnaspeurbare lewenswette, aan die golfbewegings van die tyd waaraan geen mens ontkom nie. En daarom het die juigende en verslae Kloos later tot homself ingekeer, tot die ‘in-binnenste’, diepste psiegiese grond of nog ander benaminge waarmee hy die wesenskern van sy gees beskrywe het. Die dondering van van Deyssel se woordvloed het vervloei in 'n rustige stroming van die gedagte. Uit sy later werke herken jy gladnie meer die geselaar van Netscher nie, die kwaaijong wat arme prof. Jan te Brinck se siel so uitgetrek het. Ook hier die lieriese drif vir 'n oomblik hoog opgespruit en toe weer teruggesak na die gelykvloeiende aar. Jy kan miskien sê: verslaan deur hulself, verslaan deur die noodlot. Dit is die grootste kenmerk van die grootste lieriese digters van die Romantiek: hulle werk word soms belig met 'n bo-aardse glans, daar is 'n verblindende verskittering in wat jou 'n skoonheidshuiwering gee, daar is die openbaring wat alleen die magiese krag van die intuïesie kan gee. Soms is dit ver verhef bokant gewoon weggestoke verlange, omdat die gewone mens se siel nooit in sulke hoë sfere vertoef nie. Die gees word deur lieriese opwinding tot hoogte gedryf waar ewewigtige digtersnature nooit naby kan kom nie.

Kloos het ingekeer tot homself, hy het homself gevind in die ewige lewe wat in ons algar is - ons diepste wesensgees. Wie die eerste kritieke van

[p. 145]

Kloos lees, die gang van sy gees navoel en naspeur, word met bewondering en eerbied gevul vir hierdie ryk gees. Geen Hollandse krietikus het voor 1880 so suiwer, so fyn onderskeidend, so gevoelig oor hierdie geskrywe as Kloos nie. Sy werk is 'n openbaring. Agter uit sy siel rys die beelde omhoog, word hulle gedra deur die breë beweging van sy prosa. Die inleiding tot Perk se gedigte deur hierdie aanbidder van skoonheid is onvergeetlik. In sy lieriese prosa het Kloos hierdie hoogte nooit weer bereik nie. Die drang na die hoogste hoor jy in die statige sinne - die digter wat bewus is van sy innerlike rykheid, maar ook sy verlatenheid besef onder middelmatige mensies. ‘Die stormt en juigt, en weent en mymert, eenzaam met zyn ziel onder de blauwe oneindigheid.’ Net uit hierdie enkel aanhaling al gaan 'n skoonheidsontroering wat net die grootste digters by ons kan opwek. Sy prosa word almeer ontledend, betogend en minder hartstogtelik lieries - tog in die wese lieries. En dit juis was altyd Kloos se krag en tewens sy beperktheid. Oor lieriese digkuns het hy later heeltemaal uitgepraat geraak, hy het hom eindeloos herhaal en byna ondraaglik omslagtig geword. As hy 'n bundel poësie wil karakteriseer, dan gaan hy eers op lang ou plesiertogte en 'n paar reëls op die end moet dan min of meer die hele bundel kenskets. Kloos was altyd die krietikus wat gesoek het na die wesensessensie, en onder sy eerste kritieke, en selfs onder enkele latere, staan formulerings wat deur juisheid, fynheid van psiegiese insig en diepte seker nie maklik oortref sal word nie. Maar juis hierdie metode om soos, 'n duiker te daal tot in die diepte van die ‘zyn’ en die waarheid op te vis, het by later gebrek aan die konsentrasiekrag van gesonde jeugjare verswak tot prekerigheid en langdradigheid, al duik uit die verstrooide uitsprake dan soms nog heerlik-sterk op die verrassende, waaraan ons dadelik die groot krietikus van vroër ken.

Uit eerbied vir wat die digter eenmaal was, moet mens nie 'n te harde oordeel uitspreek oor sommige van sy latere gedigte en kritieke nie, ook nie oor die ondigterlike skeldsonnette nie. Kloos was altyd so opreg menslik as kon wees, en daarom het hy baie gebots met die huigelagtigheid van sommige van sy medemense.

In sy teleurstelling het Kloos baie dinge gesê wat enigsins soos lelike plekke afsteek teen die hoogheid van sy jeugwerk, maar ons vergeef hom dit maklik uit menslike oorwegings, want het hy nie in een van sy aangrypenste sonnette die diepste bekentenis opgebieg nie; ‘Ik was te veel een mens geweest’? En daarom het die bewoë sonnette uit sy jeugtydperk vir ons so'n waarde. In die hyging van sy ritme, in die sonore klank soos die gedagte in die sonnette voortbeweeg, gedra deur hartstogtelike verlange en byna roman-

[p. 146]

tiese heimw6ee, of soms in die gedempte musiek wanneer hy ‘n oomblik na die hoogste liefdesvreugde weer ‘gedoken’ sit in die skaduwee van sy ewige smart, - in dit alles hoor ons die verlange van ons eie jeugjare wat in verhewe vorm hier verklanking gevind het. As die nageslag die sifwerk doen, sal ongetwyfeld baie van Kloos se werk in die dryfsand van die vergetelheid wegsak, maar 'n aantal sonnette en gedeeltes van sy prosa sal seker, sonder om breedsprakig te word, aan hom die onsterflikheid in Hollandse letterkunde besorg.

En waar die digter nou na gedane arbeid van die hoë berg afkyk na die vlakte waardeur hy gekom het, moet dit vir hom seker tevredenheid verskaf om te sien wat De Nieuwe Gids vir die Hollandse letterkunde gedoen het. Ons wat nie deelneem nie aan die kleingeestige, katterige getwis wat jammer genoeg soms so 'n onsmaaklike indruk nalaat as jy party Hollandse letterkundige tydskrifte lees, kan veilig sê dat Holland baie aan Kloos en die ander oprigters van De Nieuwe Gids verskuldig is. Om die vreugde wat sy beste werk aan ons nog altyd gegee het, sal meer as een Afrikaner hom dankbaar wees.

Wat sou die Hollandse letterkunde sonder 'n Klous, 'n Gorter, 'n Verwey, 'n van Deyssel, 'n van Eeden gewees het - maar veral sonder 'n Kloos?

C.M. VAN DEN HEEVER.