|
| |
| |
| |
| |
Johan Overdael.
(1571.)
Aen mynen vriend,
Willem Vertommen, kunstschilder.
I.
De winter was hevig in de maend December van den jare 1571. Het was als of de natuer, tegelyk met de wreedheden die door de Spanjaerds in die ongelukkige dagen gepleegd werden, gezworen had den laetsten druppel bloeds in de harten der Nederlanders te doen verstyven.
Terwyl de nacht zyn somber kleed over de naekte velden nederwierp, zat in een strooijen hut, aen den oever der Schelde, naby Burgt, een man met zyne vrouw en eene jonge eenige dochter rond een smeulend vuer. - Eene aerden lamp hing aen den schoorsteen en zond wyfelend hare laetste stralen door de hut. De vlammen van het houtvuer verlichtten by poozen de
| |
| |
aengezigten der drie persoonen, en lieten dan gemakkelyker hunne gelaetstrekken ontwaren.
Een dier opene, bedaerde, doch in sommige omstandigheden hevige gemoederen, die als geboren zyn om de wisselvalligheden van het wrange lot te tarten en 't zure leven door te brengen, met tegen het ongeluk aenhoudend en moedvol te worstelen, las men in de houding en op het gelaet van den armen visscher. Hy was kalm en niets scheen voor het oogenblik ongemeene zielschokkingen by hem aen te duiden. Eene hevige aendoening schilderde zich op het gelaet der vrouw; men zag in hare vreesvolle en angstige blikken, dat een zielverbrekend leed over haer dreigde neêr te storten. Het meisje zat, overstelpt van droefheid, met hangende lokken in den vuergloed te staren; terwyl twee parelende tranen, over hare verbleekte wangen biggelend nederrolden.
- ‘Wee hem, vrouw, die de eerste de hand op onzen huisraed leggen zal! zoo sprak Johan Overdael, - Ja, wee hem!... Ik sprak gisteren tot onzen schout: - heer, zeide ik, de belasting die de Spanjaerds my willen afeischen kan ik niet betalen; reeds zes weken zyn de binnenwateren vast, reeds drie dagen hebben wy mangel aen brood en zy willen ons nog geld afpersen?! Doch ik dood of myn huisraed behouden, let er wel op. - Zoo sprak ik, hy sloeg de deur voor my toe en ik kon vertrekken.’
- ‘Ach! Johan! gy kent de vervolging niet, die 's lands beheerschers ons toegezworen hebben. Neen, vriend, geloof my, neen, gy weet niet dat, wanneer gy u tegen hun voornemen verzet, de dood, de vrees- | |
| |
selyke dood u verwacht!.... Neen, Johan, zie van dit voornemen af, laet verkoopen, laet medenemen, verzet er u om Gods wil niet tegen! De hemel zal ons bystaen, hy zal niet gedoogen dat wy van honger en koude bezwyken?....’
Johan zweeg en scheen de woorden zyner vrouwe te overwegen. Deze verkropte hare tranen en Louiza vouwde de handen te samen en bad.
- ‘Zal ik dan dit alles gedoogen? hernam Johan, als uit eenen slaep ontwakende, zal ik dan koelbloedig zien dat dit beulenras ons armoede en ellende bereidt?.. Neen, Katharina, neen, by myne ziel...... vrouwe, nooit!....’ Eene hevige zenuwtrekking beliep by deze woorden zyn gansche wezen, en zyne oogen ten hemel verheffende, scheen hy de godheid in gedachten te smeeken: Almagtige! ik kan aen dit alles niet weêrstaen...... wat toeft gy ons tot u te roepen?....
Daer de nacht stil was, en de wind niet hevig blies, hoorde men de dorpsklok tien ure slaen en op denzelfden stond ontdekte men een schaterend gelach van eenige persoonen op den dyk in de verte.
Overdael stapte eensklaps tot het kleine venster, en hy zag, door de duisternis henen, eenige vuerroeren blinken; zy schenen de hut te naderen: ‘Vrouwe, riep Johan, ik zie vuerroeren op den dyk, ik geloof dat er Spanjaerds op onze hut aenkomen. Waer is myne byl?’
Sidderend stonden de twee vrouwen eensklaps regt, vielen op hare kniën en riepen weenend: ‘ô Johan! - ô Vader, doe geen tegenstand, ô bedaer! Uit liefde tot ons!....’
De visscher staerde met weenend oog op de twee
| |
| |
vrouwen, hy kuste zyne geliefde wederhelft, zyne bevallige dochter en de bedaerdheid daelde in zyn hart weder.
- ‘Ei, wie hier?’ riep een Spanjaerd die, eenige oogenblikken later de arme hut binnen trad, - ‘is 't hier de woon van den visscher Overdael?’
- ‘Wat wilt gy van hem? krygsman! sprak Johan bedaerd, ik, ben Overdael.’
- ‘Mannen! 't is hier, treedt vry binnen, hier woont de muiter.’
Een tiental krygsknechten en de kapitein, allen met groote mantels omwonden en den hoed diep op het hoofd gedrongen, traden binnen. Hunne houding liet genoeg zien dat sinds lang het minste medelyden met ongelukkigen uit hun versteende hart gebannen was.
Een van hen nam een geschrift uit zyne tesch en vroeg: ‘Zyt gy Johan Overdael?’
- ‘Ja, heer.’
Dan las hy: ‘Johan Overdael, schipper te Burgt, weigerende de belasting te betalen door 's lands Voogd en Heer bevolen; bevelen wy dat zyn huisraed morgen verkocht en zyne hut te veil gesteld worden, om de belastingpenningen in de koopsom te kunnen ligten. Daer hy aen den schout des dorps verklaerd heeft liever te sterven dan aen de belasting te voldoen, en daerdoor pligtig is geworden, als wederspannig aen de wetten van zyne Majesteit, Filips II, en van zyne Hoogedelheid den Landvoogd, is hy by dezen geschrifte aengehouden en voor den raed gedaegd, om aldaer te worden gevonnisd gelyk het behoort.’
Vooraleer Johan van zyne verslagenheid weêrgeko- | |
| |
men was, prangden reeds de yzeren boeijen zyne armen. Katharina en zyne geliefde dochter, in tranen versmolten, drukten hem het laetste vaerwel op de wangen, en mompelden snikkend: ‘wy zullen elkaer eerlang wederzien, schep moed!’
- ‘Vooruit mannen!’ riep de kapitein, en de weêrklank herhaelde deze woorden vervaerlyk in de vlakte.
't Sloeg middernacht, toen de yzeren deuren van de donkere gevangenis van Beveren achter Johan Overdael krysschend toerolden.
| |
II.
De zon was nog niet ter kimme gerezen; het licht des dageraeds gloorde flauw aen den bleeken hemel en dreef de duisternis allengs voor haer weg. De wind vloog snerpend en koud over de ruwe baren der Schelde die duizende ysklompen tegen hare oevers kwam verbreken. - Twee vrouwen dwaelden in een klein schuitje op de golven, en worstelden tegen den stroom: zy riemden naer den regten oever.
- ‘God is met ons, Louiza, wy zyn aen wal!’
- ‘ô Ja, moeder, God is met ons! doch een angstig yzen beloopt my als ik denk dat ik, binnen weinige stonden, voor den zoo wreeden Landvoogd staen zal.... De spraek zal my van angst ontgaen, moeder.’
- ‘Ach! kind, schep moed! Alva is zoo onbarmhartig mogelyk niet als men het wel zegt. Hy zal medelyden met u hebben, en gewis zal hy u uwen braven vader
| |
| |
wedergeven. - De smeekingen van een kind, Louiza, zullen ongetwyfeld zyn hart bewegen.’
- ‘Moeder, zoo ik het niet alles zeggen kan, zoo ik gevoel dat de krachten my beginnen te ontgaen, zal ik my verhaesten te roepen: Heere en Meester! vergiffenis voor mynen vader!....’
- ‘Heb betrouwen op God, kind, en hy zal u moed en krachten verleenen. De Allerhoogste kent immers onze harten? Hy ziet ze vlekloos; waerom toch zou hy ons niet helpen? Kom, Louiza, kom, laet ons hier op het berymde gras knielen en bidden, opdat God ons behulpzaem zy.....’
De twee vrouwen vielen op hare knien, hieven de handen en oogen smeekend ten hemel en baden. -
Een kanonschot weêrgalmde in de vlakte.
- ‘Louiza, de morgendscheut, de Landvoogd ontwaekt,’ sprak Katharina, opstaende.
Doch Louiza bleef knielen en bidden: twee groote tranen rolden over haer doodsbleek, liefelyk aengezigt.
- ‘Gy weent, myn kind?’ sprak de moeder, Louiza's voorhoofd kussende.
- ‘Moeder, ik moet weenen, dit verligt my 't harte,’ zegde het meisje, regtstaende.
De twee vrouwen omarmden zich en borstten in overvloedige tranen uit. Katharina stamelde nog snikkend: ‘moed, kind! betrouw u op God!...’ en 't meisje antwoordde: ‘neen, 'k heb geen moed, moeder, neen! 'k heb geen betrouwen!... Ach, vader!.. arme vader..’
Eene halve uer later stonden beide vrouwen aen de brug des kasteels.
| |
| |
- ‘Zeg, myn kind, sprak Katharina, dat wy in armoede gedompeld zyn; zeg dat de honger ons hevig drukt; zeg hem dat wy gebrek aen alles hebben en dat de hemel hem zegenen zal, met u uwen braven vader wedertegeven; zeg hem dit, kind!’
- ‘Ja, ja, moeder,’ antwoordde Louiza snikkend.
- ‘Dan, dat God u beware!’ hernam Katharina; kuste nog eens hare weenende Louiza, en deze verdween onder de poort van het kasteel van Antwerpen.
| |
III.
Men verbeelde zich den armen Johan in Beveren's gevangenis, met de hartverbrekendste gedachten in de kloppende borst. Hy denkt dat misschien op dit uer zyne echtgenote en beminde dochter van honger en koude byna bezwyken, zonder schuilplaets weenend rondzwerven!...... En haer niet kunnen bystaen..... En in hare behoeften niet kunnen voorzien!.... De arme vader!.... Hy rukt zich de hairen uit het hoofd, hy huilt hartverscheurend, rolt zich op den kouden grond; - niets helpt! -
Men stelle zich ter zelfder tyd voor, die arme moeder op den Scheldedyk neergezeten; het leven of de dood, het ja of neen, van den verschrikkelyken Landvoogd afwachtende. Hare blikken wenden zich angstvallig dan naer de poort van het geduchte kasteel, dan over den Scheldestroom naer heure hut. Het hart klopt haer hevig en eene gedurige jammerklagt ontvliegt hare
| |
| |
hygende borst. - ô Welke wrange levensbeker nutte de vrouw op dit oogenblik! En Louiza? - 't Meisje stond doodsbleek voor den Landvoogd, Alva, te sidderen.
- ‘Wat verzoekt die, die daer weenend op de knien zit en niet spreken wil? roept Alva tot eene zyner met goud omhangen slaven, - wat wil die ellendige?’
- ‘Zy vraegt de vrystelling haers vaders en het behoud van eene hut, Hoogedele Landvoogd.’
- ‘Wie is die vader en waerom is hy aengehouden?’
- ‘Hy is schipper langs gindsche zy der Schelde en heeft de belasting geweigerd te betalen, Edele Landvoogd!’
- ‘Hoe hoog schat men zyne hut en huisraed?’
- ‘Zestig piasters, Edele Landvoogd!’
- ‘De raed zal hem vonnissen; dat men deze ellendige buiten de sterkte leide!’ sprak hy met bitsen toon.
Gedurende deze samenspraek in spaensche tale, had de arme Louiza een weinig hare zielverbrekende droefheid verkropt en dacht nu hare belangen den Landvoogd voor oogen te leggen. Zy hief de handen smeekend naer hem en ving aen: ‘Genadige Heer en Landvoogd!..’ pas heeft zy deze woorden uitgesproken of een woeste Spanjaerd grypt haer by den arm, trekt haer regt en gebiedt dat zy hem volge! Een blik van verontwaerdiging schildert zich op Louiza's gelaet. - ‘Heere, slechts één woord, aenhoor een ongelukkige!’ ging zy voort.
- ‘Kryger, dat men die uitzinnige aenhoude,’ was 't antwoord van den onverbiddelyken Landvoogd.
Nu greep een forsche arm de tengere maegd vast en
| |
| |
sleepte haer naer de deur der zael. Dan, de handen in wanhoop naer Alva uitstrekkende, vielen deze woorden het meisje van de lippen: ‘Landvoogd! 't is waer gy hebt de magt uwe ooren voor myne smeekingen te sluiten; ja, gy kunt uwe barbaerschheid op mynen onschuldigen vader plegen, zonder dat één arm er zich tegen verzetten zal, gy kunt my en myne arme moeder in droefheid doen bezwyken, ja!......... Doch, weet! dat er een' wreker der onschuldigen is; dat God u hier of hierna, uwe wreedheid bitterlyk zal doen boeten!’
Alva wenkte; de arme Louiza werd eindelyk de zael uitgesleurd.
| |
IV.
Het is nacht! - Ziet gy die vrouwe die daer half naekt met de hangende hairen als eene schim, alleen en traegzaem door de straten van Beveren trekt? Ziet gy ze de handen wringen en zich hopeloos op de borst kloppen, terwyl zy eenige onverstaenbare woorden mompelt, waer uit men slechts nu en dan: myn God en vergiffenis! kan opvatten? - Ziet gy ze, terwyl de sneeuwvlokken heen en wederstuiven, de handen aen het hoofd slaen en, dan weêr ras voortstappen en dan weêr plotslings stil staen?.. 't Is Katharina, Overdael's echtgenoot, Louiza's moeder. - De arme vrouw was zinneloos geworden. De ongelukken zoo hevig, zoo verpletterend en zoo kort achtereenvolgend, hadden haer hart zoo zeer getroffen,
| |
| |
hare ziele zoo fel doorwoed dat, aen dit alles niet kunnende wederstaen, hare zinnen zich verwarden en zy in dolle gebaren door de straten van Beveren liep.
Zy rigt heure stappen naer een oud gebouw waer het mos tusschen de witte margelsteenen des voorgevels groeit en hem omkranst en waerin de haegdissen, de vledermuizen en de gevangenen ééne wooning, éénen rustvloer hadden. - Traegzaem ging zy naer de yzeren staven aen de linker zyde: dáér was Overdael's gevangenis. De slaeplust bekroop den ongelukkige niet; de toekomst kwam hem te zwart, te angstig voor. - Hy had zich aen de yzeren staven geklemd, om de lucht beter te kunnen inademen. Katharina naderde, bewusteloos waerheên zy heure stappen rigtte.
Eene huivering beliep den armen Johan, by het zien zyner vrouwe: ‘Katharina, zyt gy het, beminde?!’ riep hy vol vreugd. Zy ging eenige schreden achterwaerts, wierp een' dwazen blik op het venster en antwoordde niet.
- ‘Vrouwe, zyt gy het?’
Eentoonig en flauw zegt de zinnelooze:
- ‘De spraek der dooden klinkt hol en angstig!’
Nu was de rampzalige Johan tot in de ziele getroffen! - ‘God, ô Algoede!’ - roept hy in wanhoop.
- ‘God!’ herhaelt de zinnelooze.
- ‘God! tot wat al bitterheid ben ik niet beschikt!.’
- ‘God! welke tael! God......’ hervat weêr de ongelukkige.
- ‘ô Ongelukkige vrouwe! zucht Johan, ach ik gevoel het; myne gevangenis, de oneindige droefheid die gy sinds geleden hebt, zyn u dan zoo bitter voorge- | |
| |
komen, hebben dan uwe ziele zoo zeer geschokt!...... Ach, vrouwe!.. en Louiza, waer schuilt ons meisje?...’
Op het woord Louiza, wrong de zinnelooze moeder de handen en riep in woede, den vinger naer Johan uitstekende:
- ‘Juich, juich vry, barbaer! In niemands magt zal zy blyven, neen! De laetste Spanjaerd zal ik eerder den strot verscheuren; ja, eerder zal ik Alva's bloed drinken en zyn hart onder myne voeten vertrappen...... ja, dit moet ik......’
Gelyk een spooksel dat 's nachts de graven zou ontgaen, zat Katharina op de kouden trappen der gevangenis; en ofschoon de sneeuw hevig stoof en ofschoon de koude bytend was en de wind bruizend over de daken blies, zat zy daer als ongevoelig en bewusteloos voor al wat de natuer het vreesselykste in zyne werken had. Zy wrong de handen, zy klopte op de bloote borst, zy speelde met de naekte voeten in den sneeuw, zy zong of zy stortte tranen, zy riep of zy sprak onverstaenbaer. - Johan sprak tot haer, zy antwoorde niet, en wanneer hy zweeg, sprak ze.
Onmogelyk, ô ja, onmogelyk, is het te zeggen wat leed het hart van Overdael op dit schouwspel doorgriefde!....... Woedend wrong hy de yzeren staven des vensters; en gelyk de leeuw die, zich in boeijen gevoelende, zyne ketens in eenen oogenblik van razerny met zyne klauwen aenklampt en aen stukken morzelt, zoo sloeg de forsche schipper de handen aen het venster, en brak en rukte de verroeste staven vloekend ten gronde. Hy klampt zich vast, springt, wringt zich in de braek en de man is de gevangenis ontsnapt!.... Nu ademt hy
| |
| |
vry. - De hemel mag zyne eerste bede verwerven, de Spanjaerden zyn eersten vloek!.....
- ‘Vrouwe, Katharina, wees niet bevreesd, ik kom tot u!’ roept hy.
- ‘Gy tot my?!’ antwoordt de zinnelooze op een spottenden toon, ‘neen, beul! wacht Gods wrake!’ Zoo liep zy henen en strompelde half naekt door 't wit besneeuwde en koude veld zonder dat heur arme Overdael haer achterhalen kon.
| |
V.
Wanneer het des anderdaegs acht uren op den toren van Antwerpen sloeg, stond Johan aen den regten oever der Schelde met diepe blikken op het kasteel te staren. Mager en verbleekt was zyn gelaet; de oogen waren hem diep in het hoofd gedrongen. De blauwe schippersmuts die hy over zyn schedel getrokken had, de gebogen houding en de regter hand op de borst in den rooden kolder, lieten zien dat het voordenken hem hevig in het hart woedde. - Hy beraemde moord! want by poozen trok hy als onvrywillig de hand uit den vriezen kolder en wrong dan knarsetandend het gevest van een kruismes in de toegenepen vuist.
Hy stapt den dyk af en gaet met stille en trage schreden naer de poort des kasteels. - Hy nadert den schildwacht.
- ‘Wie daer?’ roept deze.
| |
| |
- ‘Zwyg, schildwacht, een aerdig geval brengt my hier.... Zyt gy Nederlander?’
- ‘Ja, burger.’
- ‘Kent gy het meisje dat gisteren by den Landvoogd kwam?’
- ‘Neen, burger. - Zy kwam van over 't water weet ik wel...... 't Was een bevallig kind....’
- ‘Vriend, zoudt gy by dit meisje kunnen komen?’
- ‘Ziet gy die deur daer? Die had ik slechts open te stooten; doch ik geloof dat zy reeds een lyk is geworden.’
- ‘Denkt gy dit?’
- ‘Ik geloof het zeker. - Nauwlyks was zy aengehouden, wanneer zy in onmagt gevallen is. De hulp die men haer heeft toegediend, schynt zonder uitwerksel te zyn geweest, en nu, zoo als ik u gezegd heb, moet zy reeds dood zyn.’
- ‘Zie, schildwacht, vriend, ik ben een arme man, ik heb kruis nog duit; doch in myne gebeden zal ik u nimmer vergeten indien ik dit meisje eens zien mag?’
- ‘Nooit, burger, dit zal niet gebeuren; ik ben mynen pligt getrouw.’
- ‘Niemand zal er immers iets van klappen?’
- ‘Dit is om het even.’
- ‘'k Zal u later tien pauwen geven, op myne eer.’
- ‘Draeg ze verder, myn vriend.’
Een flauw en pynelyk gekerm als van eene stervende kwam op dit oogenblik uit de donkere gevangenis. Eene onwederstaenbare rilling greep den bleeken Johan aen:
- ‘Zoo, gy wilt niet?’ hernam hy met hevigheid.
- ‘Ik heb het u gezegd....’
| |
| |
- ‘Daer, dan!’ huilde Johan, terwyl hy het kruismes uit den kolder trok en het den schildwacht in den gorgel drong. De krysman viel dood neder. Overdael sprong de sterkte in, opende de deur van Louiza's gevangenis en viel sprakeloos op zyne stervende dochter, die op 't stroo ter neêr gestrekt lag! ‘Ach Louiza!...’ was al wat de vader zeggen kon; en 't meisje hem de stervende hand toereikende, sprak: ‘Vader!’ en op denzelfden stond had heure ziele zich van den aerdschen sluijer ontdaen!....
- ‘Zie, ginds ver aen de poort; zie, God! De schildwacht ligt op den grond uitgestrekt!’ riepen eensklaps eenige krygers in de sterkte tot elkâer, terwyl zy in haest naer de brug liepen.
- ‘Hebt gy iemand gezien?’ vroeg de eene den andere.
- ‘Ja, een lang mager man.’
- ‘Van waer kwam hy?’
- ‘Hy stond daer straks met den schildwacht te klappen.’
- ‘Hy is de moorder!’
- ‘Vermoedelyk.’
- ‘Waer toch zou die ketter zich verholen houden?’
- ‘Hy is mogelyk gevlugt?’
- ‘Neen, ik heb hem de brug over zien trekken; hy moet hier zyn, sluit de poort, en vinden wy hem, zoo sterft hy, de muiter!’
- ‘Ja, ja, geene vergiffenis!’ riepen zy allen.
| |
| |
Men sloot de poort, de wacht liep alle hoeken in en uit, vloekte en zwoer: ‘Geene genade aen den moorder!’
- ‘Mannen, riep een van hen, die Louiza's gevangenis binnen trad, hier, hier is de ellendeling!’
Zy vonden den armzaligen visscher op de kniën en bittere tranen stortend, op het reeds koud geworden lyk zyner beminde Louiza! De kolf eens vuerroers viel hem in den nek en strekte hem styf ter aerde.
Een uer later, werden twee zakken den kouden Scheldestroom ingeworpen en 't akelig overschot van vader en dochter zonk in 't zwalpend nat.
Eenige dagen nadien, vond men achter de strooijen hut by Burgt, het paersche lyk eener vrouwe: 't was dit der zinnelooze moeder.
eduard michels.
St. Nikolaes, 1842.
|
|
Auteursrechtvrij
