Noord en Zuid. Jaargang 21

[p. 543]

Een nieuwe ‘Spraakkunst’.

Onlangs zag een nieuwe grammatica het licht, die de Redactie van Noord en Zuid in haar tijdschrift besproken wenscht te zien. Het is de Nederlandsche Spraakkunst door J.C. Kummer, Onderwijzer te Amsterdam. (Geëxamineerd in Nederl. Taal en Geschiedenis M.O.) Uitgever is C. van Twisk, Runstraat 23, Amsterdam. De prijs bedraagt f1.90; gebonden f2.25.

Het is verdienstelijk, dat de heer Kummer het doel van zijnen arbeid in het Voorbericht kort en klaar aangeeft. De lezer neme er eerst kennis van.

‘Om tweeërlei reden heb ik dit werk - dat voornamelijk voor candidaathoofdonderwijzers bestemd is - geschreven. In de eerste plaats, omdat ik meen, dat er behoefte is aan een werk, waarin de hoofdzaken uit de grammatica iets uitvoeriger besproken worden, dan zulks in de spraakkunst van Terwey geschiedt en dat aan den anderen kant toch weer minder omvangrijk is, dan de spraakkunst van Den Hertog. In de tweede plaats, omdat ik mij met verscheidene denkbeelden, in de meest gebruikte spraakkunsten meegedeeld of ontwikkeld, niet kan vereenigen. Zoo zijn mijns inziens b.v. de definities, die men gewoonlijk van naamvallen, personen, wijzen geeft, geheel en al verouderd en is het derhalve noodzakelijk, althans te trachten, ze door andere en betere te vervangen.’

Wat de eerste mededeeling aangaat - het is waar, dat de meeste grammatica's in den regel slechts de resultaten van onderzoek en studie aangaande eenig punt opgeven; het dat en niet het waarom of hoe. Vandaar ook, indien les of cursus de leemte niet aanvult, dat gebrek aan een eenigszins helder inzicht in de taalverschijnselen en die weerzin tegen grammatica-studie.

Zal echter in het leerboek een en ander worden opgenomen, dan krijgt het een te grooten omvang, zooals de Schr., met verwijzing naar Den Hertog's groote werk, terecht opmerkt. Hier zou kunnen gewezen worden op de kleine uitgave van den laatsten schrijver - m.i. een aantrekkelijk handboek -, edoch, dit doet er niet toe. De heer Kummer heeft zijn boek op onze leestafel gelegd en heeft er recht op, welwillend en waardeerend beoordeeld te worden.

Volgens den laatsten zin, dien we uit het Voorbericht aanhaalden, wil de Schr. trachten betere definities te geven o.a. van naamvallen, personen, wijzen. Het is opmerkelijk echter, dat de schr. althans van naamvallen en wijzen eigenlijk geen definitie geeft. Op pag. 129 heet het:

‘Wij kunnen op dit oogenblik, bij den tegenwoordigen stand van zaken, alleen dit zeggen: Alnaargelang van de betrekking, waarin een woord in een zin voorkomt, verandert het wel eens van vorm. Die vormen, welke een woord in een bepaald geval aanneemt, heeten naamvalsvormen. Die naamvalsvormen zijn op dit oogenblik NIETSZEGGENDE vormen, overblijfsels van eene reeks van vormen, die in vroeger tijd vrij nauwkeurig de betrekking uitdrukten, waarin een woord in een zin voorkwam.’

Van wijzen wordt op dezelfde manier gesproken, terwijl bij personen aan eene analoog gebouwde beschrijving wordt toegevoegd, en m.i. zeer

[p. 544]

inconsequent: ‘Of anders: de vormen, die het werkwoord aanneemt, alnaargelang het onderwerp eerste, tweede of derde persoon enkel- of meervoud is, heeten persoonsvormen.’

De naamvalsvormen zijn op dit oogenblik nietszeggende vormen, zoo betuigt de Schr. met nadruk. Maar, vragen we, hoe dan te verstaan wat hij een paar regels te voren zegt: ‘Al naar gelang van de betrekking, waarin een woord in een zin voorkomt, verandert het wel eens van vorm. Die vormen..... heeten naamvalsvormen.’? En inderdaad, niemand kan toch staande houden, dat b.v. in buurmans tuin de genitief NIETS zegt? Eén van beide: we begrijpen den Schrijver niet òf hij heeft veel te veel gezegd, meer dan te verantwoorden is.

Trouwens, wat definities betreft, men legge er bij het onderwijs toch niet te veel nadruk op; er is beter te doen: uit de levende taal late men de zaak zien. Ook is Taal een leervak, dat, naar ons inzien, niet zoo veel volkomen zuivere definities kan aanbieden. 't Is als aan het strand met de kustlijn, die ge afbakent; ge ziet er telkens hier en daar de golven nog overheenslaan.

‘O! die definities!’ dachten we dan ook onwillekeurig bij 't lezen der Inleiding. ‘Een taal is het middel, waarvan een groot aantal personen zich bedienen, om’ enz. Zit de Schr. zelf ook niet een weinig verlegen met dat ‘groot aantal personen’? Van ‘beschaafd Nederlandsch’ (Inl. 1) en ‘beschaafden’ (Inl. 6) heeft de Schrijver maar geene definiëering beproefd.

O.i. had Schr. ook beter gedaan de definitie-Den Hertog van zin maar te laten rusten. Hij ontzegt haar ‘alle wetenschappelijke waarde’. Dit moet in 's heeren Kummer's verband zijn: paedagogische of methodische waarde. Maar is dan Den Hertog een schoolboekje, dat het woord persoonsvorm niet gebruikt zou mogen worden, aleer het verklaard is?! Hoe dan te oordeelen over het gebruik van zelfstandigheid (blz. 4), infinitief (blz. 7) naamvalsvorm blz. 16) en andere bij Kummer zelf?

Ook voor de bestrijding van Den Hertog inzake de meewerkende voorwerpen is het ons niet gelukt een goeden grond te vinden. Den H. bedoelt niets anders dan K. betoogt; dat is toch nog al duidelijk, zou men zoo zeggen, althans wanneer men niet aan de letter van een woord blijft hangen.

Intusschen behoeven we den heer Den H. niet te verdedigen; deze is daartoe zelf ongetwijfeld wel in staat.

Als voorbeeld van meew. voorwerp geeft Schr. o.a.: De boekhandelaar zendt dien heer eenige boeken en vermeldt dan als werking, uitgaande van het meerv. voorwerp: die heer heeft eenige boeken besteld. Ons dunkt, dat die twee werkingen zenden en bestellen, te ver van elkaar liggen, om ons zoo eens uit te drukken en dat voor de tweede gelezen moet worden: ontvangen.

Bij de Voorwerpen in het algemeen verwerpt de Schr. het gewone criterium, waarmee men ze van de Bepalingen onderscheidt: ‘noodzakelijk bij 't gezegde betrokken.’ Onzes inziens is dit nog zoo kwaad niet, mits men het goed opvatte: noodzakelijk als zinsdeel, niet: noodzakelijk in de werkelijkheid. Zeker gaat het ook dan lang niet altijd door, maar ons dunkt het in dit en zoo menig ander geval het verstandigst: de gewone definitie voorloopig te behouden en dan te laten opsporen de gevallen, waarin ze

[p. 545]

niet doorgaat. Dit heeft gelijk men zal ondervinden, zijn groot nut.

Kummer's werk is op dezelfde leest geschoeid als dat van Terwey, maar op menig punt is het eerste uitgebreider en geeft het veelszins uitnemende verklaring. De oorzakelijke voorwerpen b.v. zijn duidelijk behandeld. Zoo ook inzonderheid de bijwoordelijke bijzinnen. Volkomen juist is de opmerking (blz. 48) dat zinnen van het model: Werkzaam als hij was enz. lang niet altijd, gelijk gewoonlijk beweerd wordt, onder de redengevende bijzinnen zijn te rangschikken. De verhouding tusschen eene oorzaak en eene toegeving had misschien duidelijker kunnen worden aangegeven, zoo ook hadden we toegevende zinnen van het type: Wat hij ook vertelle, enz. gaarne wat beter gekarakteriseerd gezien. Van de omstandigheidszinnen enkel te zeggen: ‘Alle bijzinnen, die niet tot een van de voorgaande groepen van bijzinnen gebracht kunnen worden, zijn bijzinnen van omstandigheid’, lijkt ons wel wat zuinig. Men verklare ‘omstandigheid’ door te wijzen op de beteekenis van het woord ‘omstander’ bij personen; dit is m.i. de beste weg.

Aan het slot van de zinsleer geeft de schr. een hoofdstuk, getiteld: Hoe sommige voegwoorden aan hun tegenwoordige kracht zijn gekomen. Dit hoofdstuk is voor den onderwijzer van groot belang en dient zeer op prijs gesteld. Een soortgelijk hoofdstuk aangaande de ontwikkeling van de beteekenis der voornaamste voorzetsels (Zie Cosijn - Te Winkel), zou de waarde van het boek nog zeer hebben verhoogd. Schr. tracht van den grondslag, waarop de indeeling der woorden in 10 soorten berust, den lezer een juist denkbeeld te geven en is ook daarin o.i. zeer gelukkig, al kunnen wij ons in de bepaling van het kenmerkend onderscheid tusschen adjectieven en ‘overige hoedanigheidswoorden’ niet te best vinden. De verdeeling der substantieven in concrete en abstracte moest men o.i. na al wat daarover o.a. in vroegere jaargangen van ‘Noord en Zuid’ geschreven is en in aanmerking nemende de vele moeilijkheden, die men daarbij in het onderwijs ontmoet, liever door eene betere vervangen. Bij de bijwoorden van modaliteit heeft de Schr. die van ontkenning vergeten; ook § 189 zou nog aangevuld kunnen worden (het aantal gevallen, waarin welk als betrekkelijk voornaamwoord bijvoeglijk gebruikt wordt). Dat b.v. op in: ‘Hij liep den dijk op’ even goed voorzetsel zijn zou als in ‘Hij liep op den dijk’ (§ 209) kunnen we niet toegeven. Immers het verschil in beteekenis tusschen de twee zinnen wijst reeds op verschil van functie bij dat woordje. In § 227 noemt Schr. als genitieven van kenmerk: de knop der deur, de hoofdstad der provincie, de hak der laars, de geest der eeuw. Wij kunnen het er niet in zien en zouden, ondanks schrijvers afkeuring, van bezitsgenitieven spreken.

Over samenstelling en afleiding in het algemeen geeft Kummer o.i. prachtige en voor onderwijzers zeer noodige opmerkingen. Ook vele voor- en achtervoegsels worden flink behandeld.

Historische opmerkingen voeren altijd op een glibberig terrein. Zelfstandig en grondig onderzoek ontbreken vaak. Men denke slechts aan wat de critiek van Dr. F.A. Stoett in ‘Noord en Zuid’ van 't vorig jaar af te keuren vond in de aanteekeningen van de ‘Bloemlezing’ van De Groot, Leopold en Rijkens! We willen den heer Kummer volstrekt niet lastig vallen, maar plaatsten toch hier en daar een vraagteeken bij het lezen van zijne kantteekeningen. Zoo o.a. waar hielp verklaard wordt uit hiëlp, hialp, halp. Is voorts de verandering genever in jenever gelijk aan die van

[p. 546]

zegede, legede in zejede, lejede; zeide, leide? Ook is het in: ‘Van al deze jongens is hij het knapst’ immers geen lidwoord? Is het zoo zeker, dat de laatste lettergreep van juffer uit vrouw ‘verschrompeld’ is? En eindelijk, waar komt in onze vroegere literatuur toch ergens het woord dwapen (= dwepen) voor, dat in elke spraakkunst wordt opgegeven. 't Is mogelijk te vinden, doch we ontvingen op onze vraag er naar, nog nimmer een antwoord.

Nog eene opmerking ten slotte. De heer Kummer - het is reeds gebleken - is volbloed en ijverig aanhanger van Dr. Kollewijn c.s. We ergerden ons aan eene taalverknoeiing, die me bij de bezittel. voornaamw. aangeeft (§ 177), omdat een ‘oprecht Amsterdammer’ goedvindt te zeggen: ik heb me boek verloren! Waarom dan ook niet mien geboekstaafd, zooals in 't Oosten van ons land en bij de Friezen gebruikelijk is; dit heeft zelfs meer reden van bestaan!

De strijd van het stelsel-Kollewijn is den schr. een kamp van natuur en waarheid tegen conventie en logen (blz. 124). Het is hem eene ‘dwaasheid, aan krankzinnigheid grenzende, om Nederlanders te dwingen, allerlei n's en en's te schrijven, die niemand meer uitspreekt en die tot een nauwkeurige en juiste uitdrukking der gedachte volslagen overbodig zijn.’ (blz. 168) Schr. wil ‘dat de schrijftaal rekening zal houden met wat de BESCHAAFDE, ONTWIKKELDE Nederlanders uit allerlei standen kring - in den dagelijkschen omgang en in openbare bijeenkomsten - algemeen zeggen, zonder dat iemand er aanstoot aan neemt.’ (blz. 168). ‘En wie,’ zoo vraagt schr., ‘met gezonde zinnen. moet zulk streven niet toejuichen?’ Het spijt ons voor den schrijver, maar we moeten van zulk streven niets hebben. We begrijpen het ook niet al te best, want aan wie mag ik het voorrecht toekennen ‘beschaafde ontwikkelde Nederlanders uit allerlei stand en kring’ te zijn?? Nòg eerder begrijpen we dan - al nemen we ze niet voor onze rekening - de sterke uitdrukking, waarmee één der antirevolutionaire Kamerleden de nieuwe beweging op taalgebied voor eenigen tijd qualificeerde.

Doch genoeg hierover. Ons doel was de nieuw verschenen grammatica bij de lezers van ‘Noord en Zuid’ eenigszins bekend te maken, overeenkomstig den wensch der Redactie. Niet beter meenden we dit te kunnen doen dan door het werk hier en daar zelf te laten spreken en enkele opof aanmerkingen ten beste te geven, die we bij het doorlezen onwillekeurig maakten.

Amsterdam.

H. Slotboom.