Noord en Zuid. Jaargang 21

[p. 375]

Primaire en secundaire buiging.

‘Naamvallen zijn de vormen, die de zelfstandige naamwoorden en voornaamwoorden aannemen, om de betrekkingen uit te drukken, waarin deze woorden in den zin voorkomen.’

Op de vraag, waarom in deze definitie alleen van zelfstandige naamw. en voornaamw, gesproken wordt. verkrijgt men soms een antwoord, dat duidelijk toont, hoe het juiste inzicht in de buiging der zelfstandige woorden, vergeleken met die der bijvoeglijke woorden, ontbreekt.

Welke zijn die betrekkingen, waarin de woorden, waarbij van naamval sprake is, in den zin kunnen voorkomen? In hoofdzaak deze: Onderwerp - Naamwoordel. deel van 't gezegde - Lijdend voorwerp - Meewerkend voorwerp - Oorzakelijk voorwerp - Bijvoegl. bepaling - Bepaling van gesteldheid - Bijwoordelijke bepaling.

Welnu, de verschillende vormen, die een woord aanneemt om te doen uitkomen, welke van deze diensten het in den zin waarneemt, - dàt zijn naamvallen. Het onderwerp staat in den nominatief, of wil men: de onderwerpsvorm is de nominatief; enz.

In onze tegenwoordige taal zijn het nu niet altijd meer verschillende vormen: eerste en vierde naamval zijn gelijk, althans bij 't zelfstandig naamwoord. Oorspronkelijk echter had men wèl voor iederen naamval een eigen vorm. Het Gotisch verboog b.v. dag in het enkelvoud aldus: dags - dagis - daga - dag; en in het meervoud: dagôs - dagê - dagam - dagans. Wij hebben nu voor het enkelvoud slechts 2 vormen: dag en dags (soms nog in een' deftigen datief dage) en voor het meervoud: éen, n.l. dagen. Bij de voornaamwoorden vinden we er nog wel eens vier b.v.: zij, hunner, hun, hen.

Doch hierover weiden we thans niet verder uit.

De jongen plukt den rijpen appel. In dezen zin staat jongen in den 1^en naamval en appel in den 4^en; de lidwoorden helpen om nog verschil van vorm aan te brengen, al zit dit dan ook niet in de substantieven zelf. Waartoe staan nu die woorden respectievelijk in den 1^en en in den 4^en nv.? Immers, om de betrekkingen aan te geven, waarin ze in den zin voorkomen, de diensten,

[p. 376]

die ze daarin vervullen, n.l. die van onderwerp bij de werking plukken en lijdend voorwerp bij idem.

Let men nu echter op bijvoeglijke woorden: lidwoorden, bijv. naamwoorden, bijv. voornaamwoorden, bijv. telwoorden, - dan ziet men verschil. Ook bij deze spreekt men wel van naamvallen, doch die naam betreft vormen, die niet voortvloeien uit de diensten, die de woorden in den zin vervullen.

Nemen we maar weer het zinnetje van zooeven.

De jongen plukt den rijpen appel. Hierin benoemen we de als 1^en naamv., den als 4^en, rijpen als 4^en. Waarom? Waaruit vloeit hier die bepaalde naamval voort? Natuurlijk uit den vorm, uit den naamval van resp. jongen en appel. Jongen is 1^en naamv.; daarom is de òok 1^en nv.; appel staat in den accusatief; daarom is het met den en rijpen evenzoo.

Maar dan is ook uitgemaakt, dat de bijvoegl. woorden die verschillende vormen aannemen niet krachtens de betrekking, waarin ze in den zin voorkomen. Dit kunnen we ook op andere manier nog beredeneeren.

Welken dienst toch verrichten de bijvoeglijke woorden in den volzin? Antwoord: dien van bijvoeglijke bepaling. Hadden ze nu eenen naamval, afhangende van dien dienst, dan - het volgt er van zelf uit - zouden ze altijd in denzelfden naamval staan, gelijk immers woorden, die onderwerp zijn, altijd in den nominatief voorkomen.

Als we dit alles nu goed inzien, begrijpen we, dat in de vermelde definitie van naamvallen de bijvoeglijke woorden niet ingesloten mogen worden. Afzonderlijk moet over de ‘naamvallen’ dezer woorden gesproken. Hunne vormen heeten ook naamvallen, maar zijn het niet in den echten zin. Ze worden ook congruentie-vormen genoemd; omdat de bijvoeglijke woorden met de zelfstandige, waarbij ze in den zin behooren, congrueeren.

Of ook: de buiging der zelfstandige woorden noemt men primaire of oorspronkelijke en die der bijvoeglijke: secundaire of begeleidende.

Omgekeerd geeft dus het letten op de soort buiging, die een woord vertoont, een middel aan de hand, om tot het zelfstandig of bijvoeglijk karakter van een woord te besluiten. Op de vraag, of wiens in zinnen als: Wiens boek is dat? zelfstandig of bijvoeglijk gebezigd is, hoort men nog vaak een verkeerd antwoord. Toch is de zaak helder als glas. Wiens is een ginitiefvorm, boek staat

[p. 377]

in den 1en naamval. Er is dus geen congruentie, wiens heeft een eigen buiging en is dus zelfstandig.

Nemen we nu welke in eenen zin, als:

Wij bezochten verleden zomer het Maasdal in België, welke landstreek veel bekoorlijks bezit.

Landstreek staat in den nominatief; welke evenzeer (immers de accusatief welke ware in 't geheel niet te verklaren!); het heeft dus secundaire buiging en is alzoo bijvoeglijk betrekk. voornaamwoord bij landstreek.

Op examens is wel eens gevraagd: Hoe bewijst ge, dat het eerste deel in de samenstelling zijnsgelijke een persoonlijk en niet een bezittelijk voornaamwoord is? Het antwoord is ook hier zeer eenvoudig. Ware het een bezittelijk voornaamw., dan zou het een bijvoeglijk bezitt. v.n.w. wezen (vormen als zijn gelijke, meervoud: zijne gelijken komen dan ook even goed voor), en in denzelfden naamval staan moeten als gelijke, dat een als zelfst. naamw. gebruikt adjectief is. Beschouwt men nu het woord zijnsgelijke b.v. in dezen zin:

Wie vond in deeg'lijkheid ooit zijnsgelijke weer?

dan blijkt, dat gelijke, of liever het geheele woord zijnsgelijke, in den accusatief staat als lijd. voorw. van weêrvinden, terwijl zijns op zich zelf zich als een genitief doet kennen. Bezittelijk voornaamwoord is het alzoo niet en er blijft niets over, dan er den 2^en naamval in te zien van hij, dus: persoonlijk voornaamwoord. Als zoodanig is het vanzelf zelfstandig, vandaar dat het met gelijke ook niet congrueert.

Amsterdam.

H. Slotboom.