Noord en Zuid. Jaargang 21

[p. 86]

Etymologie en taalgebruik.

Onder dit hoofd wenschen we geregeld artikelen te plaatsen, welke de aandacht der lezers zullen vestigen op de etymologie en het gebruik van verschillende woorden, die eene nadere beschouwing ten volle verdienen. We zullen daarbij niet uit het oog verliezen, dat in zake etymologie halve wijsheid meer schaadt dan baat, waarom we ons zullen houden aan de uitkomsten van onderzoekingen, zooals die o.m. neergelegd zijn in het Woordenboek der Nederlandsche Taal, een boek, dat hoewel op lange na niet voltooid, den onderwijzer bij zijne studie der Nederlandsche Taal goede diensten kan bewijzen.

Aanzoeken is samengesteld uit het werkwoord zoeken en het bijwoord aan, hetwelk te kennen geeft, dat de werking in de onmiddellijke nabijheid plaats heeft; (deze beteekenis heeft aan ook in de samenstellingen: aanblijven, aanbieden, aanzitten). Volgens zijne samenstelling geeft het woord dus te kennen, dat hetgeen men zoekt aan of bij iemand te vinden is.

Meestal wordt van dit werkw. alleen het verl. deelw. en de daarmee samengestelde tijden gebruikt b.v. Hij werd aangezocht de leiding der vergadering op zich te nemen. In de overige tijden vervangt men aanzoeken door aanzoek doen. De algemeene, de wijdste beteekenis is: iemand iets gewichtigs verzoeken, trachten het van hem te verkrijgen. In beperkter beteekenis: 1^o ten huwelijk vragen of 2^o in verzoeking brengen, zoeken te verleiden.

Gaarne is afgeleid van een woord, dat begeerig beteekent en is van den zelfden stam als de woorden gierig, (be)geeren. De eigenlijke beteekenis is die van met genoegen, met lust; de overdrachtelijke die van met bereidwilligheid. Gaarne is een der bijwoorden, welker trappen van vergelijking van verschillende stammen worden gemaakt: gaarne, liever, liefst.

Achterstallig is door middel van het achtervoegsel ig afgeleid van het zelfst. naamw. achterstal. Dit woord, dat meestal in het meerv. gebruikt werd, is samengesteld uit het bijwoord achter en het zelfst. naamw. stal. Stal is afgeleid van staan en heeft dezelfde beteekenis als stand. Achterstal zou dus zijn de toestand van hem, die niet meer staat, waar hij vroeger stond of waar hij behoorde te staan; in overdr. zin: de toestand van iemand, wiens zaken achteruit gegaan zijn. Bij uitbreiding werd met achterstal(len) ook datgene

[p. 87]

bedoeld, wat achter bleef, wat bleef staan, wat niet betaald werd.

Terwijl achterstal(len) voorkomt in de werken van schrijvers uit vorige eeuwen, leeft in de hedendaagsche taal het bijvoegl. naamw. achterstallig voort. Het wordt alleen gebezigd van schulden, die reeds betaald hadden moeten zijn. Zoo leert de geschiedenis der 16e eeuw ons, dat de soldaten dikwijls aan het muiten sloegen, omdat hun de achterstallige soldij niet uitgekeerd werd.

Het gelag betalen. Gelag is afkomstig van den stam van het oude werkwoord geliggen, waarin ge de beteekenis van samen heeft (evenals in gerinnen, van welk werkwoord het verleden deelwoord nog gebruikt wordt in: geronnen bloed). Gelag als verzamelnaam beteekende oorspronkelijk eene verzameling van voorwerpen, die bijeen lagen of die men bij elkander gelegd had, en vervolgens de som der inleggelden, door een zeker aantal personen bijeengebracht met het doel, om daarvan eens goed te eten en te drinken. Later bij uitbreiding ook eene bijeenkomst van personen, die in een herberg vereenigd zijn. Deze laatste beteekenis heeft het woord in gelagkamer.

Het gelag betalen in letterlijken zin beteekent dus betalen hetgeen men verteerd heeft, hetzij voor zich zelven alleen, hetzij ook voor hen, die men getracteerd heeft. In figuurlijken zin beteekent het: alleen boeten voor de misdrijven, die men in vereeniging met anderen gepleegd heeft.

Een hard gelag. Dit woord gelag is afgeleid van een werkw. geliggen, waarin ge alleen het grondbegrip versterkt (z.a. ook in: gevoelen, gedenken). Geliggen moet hier opgevat worden in de beteekenis van gelegen zijn. Voorbeelden van 't gebruik van gelag in de beteekenis van ligging komen voor in de werken van schrijvers uit vorige eeuwen. Meer is ons bekend die beteekenis van gelag, welke steunt op het figuurlijk gebruik van geliggen (= gesteld zijn) en waarin gelag synoniem is met gesteldheid, toestand, lot. We merken nog op, dat gelag dan in ongunstigen zin gebezigd wordt en nooit met andere woorden verbonden is geweest dan met droef, zwaar en hard. Alleen een hard gelag leeft nog in de hedendaagsche taal voort.

Aangenaam is samengesteld uit het bijwoord aan en het verouderd bijvoegl. naamw. genaam, dat in beteekenis samenhangt met nemen. De grondbeteekenis van aangenaam is: geschikt om aangenomen te worden; verder werd die hoedanigheid ook toegekend aan hetgeen men gaarne aanneemt, ondervindt, hoort, ziet enz.

v.d. Mate.