Noord en Zuid. Jaargang 21

[p. 47]

Van Eeden's ‘Kleine Johannes’.

Wie dit boek gelezen heeft, zal het zeker meer dan eens voor een oogenblik hebben dicht gedaan en getracht zich even te recht te vinden; en stellig zou menigeen heel graag hierbij de wetenschap inroepen van een der geesten welke erin helpend optreden. Wel betoonen zij zich hulpvaardig voor den kleinen Johannes, den held van het boek, doch voor ons, gewone lezers, laten zij hun licht niet schijnen en wij moeten dus zien ons zelf te redden. Of wij, trots al ons zoeken, daarbij het rechte zullen treffen? Het is integendeel zeer waarschijnlijk, dat de verklaringen bij verschillende lezers nog al zullen uiteenloopen.

Wat een vreemd werk! denk men wellicht. - Het is dus vatbaar voor afwijkende uitleggingen?

Dat is het inderdaad. De schrijver zegt op het einde van zijn boek, dat het wel op een sprookje gelijkt. Laat ik dadelijk bijvoegen: een diep philosophisch sprookje, en daarbij betooverend mooi.

Frederik van Eeden's Kleine Johannes is een gesymboliseerde historie van het zieleleven van den mensch.

Windekind, een elf, verschijnt voor het droomerig oog van den kleinen Johannes. Hij is geboren uit de laatste stralen der zon en de eerste stralen der maan: een kind dus van de halve duisternis. In zijn gezelschap doorleeft Johannes een gansche wereld van droomen, midden onder dieren wier taal hij leert begrijpen, wier lichtheid hij verkrijgt. Hij dringt door in het intieme leven der dieren, welke hij beschouwt met het welwillend oog der verbeelding, zoodat ze voor hem in een zeer poëtisch licht komen te staan. Windekind leidt hem in de krekelschool en op het weldadigheidsfeest in het konijnenhol, met zijn eigenaardig gedrapeerde balzaal; Johannes verneemt de geschiedenis van den teerhartigen glimworm en wordt ingelicht over de roeping van den meikever; hij hoort allerlei over de wereld en de natuur en den mensch, dit alles beschouwd van het standpunt der dieren.

Windekind laat zijn kleinen leerling slechts de poëtische zijde zien van de natuur; hij ontwikkelt in hem het gevoel voor het schoone, en leert hem bidden, niet tot een bepaald wezen of met

[p. 48]

bepaalde woorden, doch zwijgend, in stomme verbazing neergezonken voor de grootsche majesteit der natuur.

Doch aan zulke oppervlakkige, geïdealiseerde beschouwing heeft de mensch niet altijd genoeg; hij wil dieper doordringen tot de oorzaak der dingen, en als Johannes, begint hij al spoedig te zoeken naar ‘het boekje waarin staat waarom alles is zooals het is’.

Deze zucht tot weten ontneemt hem zijn rust. Bij Windekind is het thans niet meer zoo vroolijk en prettig: wat Johannes nu zag, scheen hem niet meer zoo mooi en wondervol als vroeger. ‘Zie nu, zegt Johannes tot zijn vriend, waarom blaast de wind door de boomen, dat zij moeten buigen en weer buigen? Zie, zij kunnen niet meer, - de mooiste takken breken, en bij honderden laten de blaadjes los, ook al zijn ze groen en frisch. Ze zijn zoo moede en kunnen niet meer vasthouden, en toch worden ze telkens op nieuw geschud en geslagen door dien ruwen, nijdigen wind. Waarom is dat? Wat wil de wind?’

In deze vragen treedt bij Johannes de mensch op den voorgrond. Waarom evenwel de natuur niet genomen van haar goede en schoone zijde, waarom niet eenvoudig genoten? Ziet hij dan niet, dat het nooit voldane zoeken naar het waarom zijn geluk verstoort? Waartoe dan die onbedwingbare weetzucht, geïncarneerd in den kabouter Wistik?

Om die te voldoen, om te zoeken samen met Wistik naar het boekje ‘dat het rechte geeft’, wordt Johannes ontrouw aan zijn vriend Windekind, die van toen af onzichtbaar wordt. Doch Wistik leidt op dwaalwegen: hij schuwt het licht, en deelt zijn wijsheid slechts uit bij nacht, bij het twijfelachtige schijnsel der paddestoelen - kleine kaarsjes. Wistik, omdat hij de valsche wetenschap voorstelt gegrond op traditie, verschijnt onder een vorm die niet bestaat, als een kabouter, en weet slechts oude, oude verhalen, uit de oude boeken der wouddieren. Zijn leven lang heeft hij gezocht naar het geheimzinnige boekje waarin nauwkeurig moet staan waarom alles is zooals het is, maar gevonden heeft hij het niet.

Johannes gelooft in Wistik, en zoekt het boekje onder de menschen. Doch als een mensch vergeet hij al zijn vroegere idealen in de blauwe oogen van een menschenkind. Wistik wordt het wachten moe, en verlaat op zijn beurt zijn jongen vriend, die meer en meer tot het menschelijke terugkomt en weldra in aanraking treedt met Pluizer, den geest van het koud prozaïsch onderzoek.

[p. 49]

Dit is de derde phaze in het zieleleven van Johannes. Pluizer verpersoonlijkt de wetenschap, welke zoekt om te weten, de wereld onderst boven keert - een van Pluizer's geliefkoosde houdingen - en met behulp van doctor Cijfer's werktuigen alles onder formules en cijfers brengt: zij verbant uit het leven harer volgelingen alle poëzie. Thans begint voor goed de lijdensgeschiedenis van den armen Johannes. Als mensch zich bewegend onder de menschen, leert hij thans de volheid des levens kennen, met zijn ellende, met zijn zwoegen. Hij leert in het aardsch bestaan belang stellen, hij loutert zich voor het leven, en moet eerst ‘een goed mensch’ worden, voor hij kan hopen het rechte boekje te vinden. Pluizer doet hem ook het ijdele kennen van het menschelijke leven; niets is er voor hem, heelemaal niets, dan die bleeke man, die steeds in zijn gevolg schrijdt, en zonder de minste ontroering weghaalt uit den wriemelenden mierenhoop dengene, wiens uur daar is. Dit slaat voor allen en het beetje asch en beenderen, dat de prooi wordt der pieren en aardwormen, is het eenige wat blijft van den glans der wereldschepselen. En ook dit eerbiedigt Pluizer, de onverbiddelijke geest der wetenschap, niet; zijn handlangers beginnen in tegenwoordigheid van Johannes zelf, het ontzielde lichaam van Johannes' vader te ontleden.

Hiertegen komt nu echter Johannes in verzet, en worstelt, worstelt. Hij behoudt de bovenhand in dezen strijd en het dierbare lichaam blijft verschoond van de heiligschennis, gepleegd met wetenschappelijke doeleinden. De tegenstand van Johannes stelt den strijd voor tusschen den eerbied voor het door het bloed geheiligde en den niets ontzienden geest van onderzoek. Daardoor echter verjaagt Johannes zijn geleerden geleider, en de geest der koudmaterialistische wetenschap wijkt voortaan van hem. Wanneer hij de oogen opslaat, ziet hij zich met den Dood alleen, wanhopig en diep ongelukkig; hij wenscht nog slechts te sterven, doch zijn uur is niet geslagen, en de Dood kan hem niet meenemen.

Dit roept hem terug tot de werkelijkheid; en vertwijfelend herinnert zich Johannes den gelukkigen tijd, toen hij zich leiden liet door Windekind: bij hem was troost, bij hem was geluk. Ook de mensch in bange uren zoekt vaak zijn toevlucht bij Windekind, doch het is slechts zinsbedrog, evenzeer als het laatste visioen dat voor Johannes verschijnt: dobberend op de zee ziet hij Windekind, die hem steeds wenkt, en toch hem altijd meer ontwijkt; en Jo-

[p. 50]

hannes wil mede, ofschoon hij ook den bleeken mageren man, dien hij aan 't werk heeft gezien, achter zijn vriend ontwaart. De poëzie heeft al haar macht op het beproefde menschenkind behouden. Hij wordt echter in zijn besluit aan 't wankelen gebracht door een andere gestalte, met wonderbaar diepe en donkere oogen vol zachten weemoed. En Johannes voelt zich aangetrokken tot dit wezen, hooger dan Jezus, hooger dan God, den geest van Liefde, dien Johannes heeft leeren kennen toen hij vertoefde onder de menschen; want die geest was het, welke hem deed weenen om de menschen, terwijl hij zijn tranen niet kon begrijpen. Die geest was het, die Johannes de menschen deed liefhebben: Johannes kent hem, en heeft vertrouwen in hem. ‘Zie, zegt hij tot Johannes, hem het dobberend vaartuig wijzende, dat is de weg naar alles, wat gij verlangd hebt. Een andere is er niet. Zonder die beiden zult gij het niet vinden’: een levensbeeld; zonder de fantazie ontsnapt ons de oplossing van het groote levensraadsel. Wie deze meent te kennen, paait zich zelf met beelden zijner fantazie, misschien omdat hij Pluizer met geweld van zich heeft verwijderd. Zoo eindigt ook vaak bij den mensch de strijd tusschen twijfel en geloof. In den Dood echter vindt iedereen de gewenschte oplossing.

Aan zijn roeping wordt Johannes herinnerd door zijn nieuwen vriend. Voor de levensraadselen hem onthuld worden, heeft de mensch hier op aarde een plicht te vervullen: te lijden met de lijdende menschheid, te zwoegen met haar; een mensch te zijn onder de menschen. ‘En met zijn begeleider ging Johannes den killen nachtwind tegemoet, den zwaren weg naar de groote, duistere stad, waar de menschheid was en haar weedom’.

*_**

Frederik van Eeden is zooals men weet, een nieuwe-Gidser. Bij dit woord komt misschien wel bij den lezer een of ander schrikbeeld op: dat wellicht van eenig wezen, voor hetwelk de conventies niet bestaan, dat zich hult in een wolk van duisterheid, en er zich niet om bekommert of de lezer begrijpt, in een woord, het beeld van iemand, die schrijft om zich zelf genoegen te doen. Zoo zijn er inderdaad.

Er zijn er onder de volgelingen der jonge school, die niet alleen een taaltje op eigen hand scheppen, maar ook breken met alle regelen, welke vroeger de keus van het onderwerp beheerschten. Er

[p. 51]

zijn er, die ‘de gedachte der decentie als een stinkend ziekteverschijnsel’ aanzien. Gelukkig niet zóó van Eeden: een poëet, even als een schilder, is niet alleen kunstenaar door zijn vermogen tot expressie, maar ook door oordeel des onderscheids tusschen mooi en leelijk. Dit principe paste hij toe in zijn Kleine Johannes; en zoo schiep hij een boek, dat een parel mag genoemd worden aan de kroon onzer jongste Nederlandsche letterkunde.

Luik.

Aug. Gittée.