Noord en Zuid. Jaargang 20

[p. 280]

Boekbeoordeeling.

Schoolgrammatica ten gebruike bij het Onderwijs in het Nederlandsch door W. Draaijer, Leeraar aan de H.B.S. voor Jongens te Leiden. - Leiden J.M.N. Kapteyn. - 1896.

Bij de vele werken en werkjes, die er voor het onderwijs in de grammatica onzer taal bestaan, heeft de heer Draaijer gemeend het zijne te moeten voegen, en wel op grond, dat het in een voor hem bestaande behoefte voorziet, waarbij hij tevens den wensch voegt, dat ook anderen het bij hun onderwijs zullen gebruiken. Wij willen trachten na te gaan, of er voor dezen wensch grond is te vinden, en daartoe het werkje meer van nabij beschouwen.

Deze grammatica bevat 93 bladzijden, waarvan de 70 eerste niet in verhouding staan tot de 23 laatste, gelijk ieder duidelijk zal zijn, die weet, dat de eerste groep de eigenlijke spraakkunst bevat, terwijl de laatste een overzicht geeft van de geschiedenis onzer taal. De schrijver zegt wel in het Voorbericht, dat ‘dit boekje grootendeels is samengesteld uit de dictaten over spraakkunst, die hij sedert eenige jaren in verschillende klassen gaf’, maar, daar hij verzuimd heeft op te geven, hoe de leerstof over die verschillende klassen door hem wordt verdeeld, baat deze opmerking weinig voor hem, die dit werkje bij zijn onderwijs wil gebruiken. Bovendien komt het ons voor, dat de methode in twee andere opzichten te wenschen overlaat. Vooreerst wordt er in het eerste gedeelte over dingen gesproken, die een leerling, die op een hoogere burgerschool komt, reeds weten moet, dingen, die tot het allereerste taalonderwijs behooren, ofschoon het Voorbericht zegt, dat met die kennis des leerlings rekening is gehouden. Ten andere, dunkt het ons, dat het althans voor een leerboekje als dit niet aanbevelenswaardig is, dat eerst over de letters wordt gehandeld, daarna de enkelvoudige zin wordt beschouwd, vervolgens de naamvallen ter sprake komen, dan de woordsoorten aan de orde worden gesteld, na deze de samengestelde zin in behandeling komt en ten slotte de woordvorming een beurt krijgt Waarom wordt de behandeling van den samengestelden zin op bl. 51 aangevangen, terwijl die van den enkelvoudigen op bl. 15 is begonnen? Vormen beide niet één geheel? Daar het hoofdstuk over de naamvallen niet anders bevat dan de opnoeming der gevallen, wanneer een substantief in dezen of dien naamval staat, had het, zoowel als dit met het geslacht en het getal geschied is, bij de behandeling der zelfstandige naamwoorden moeten opgenomen zijn, gelijk de schrijver ook met de vervoeging gedaan heeft. Ook de ‘blinde vragen’, die er hier en daar tusschen gestrooid of aan het einde eener les geplaatst zijn, behooren beter in een werkje, dat afzonderlijk voor de practijk is ingericht. De schrijver, als hij oefeningen noodig keurt bij het geleerde, zal wel niet meenen, dat de gegeven vragen dan genoeg zijn, terwijl nu practijk en theorie ondereengemengd zijn.

Gaan wij na deze aanmerkingen op de methode tot den inhoud zelf over.

Van bl. 1 tot en met 14 wordt over de letters en teekens gehandeld.

In dit gedeelte staat veel, wat een leerling voor wien dit boekje bestemd is, reeds geacht mag te worden te weten, b.v. wat gezegd wordt over de verdeeling der letters, de woorden van één en meer lettergrepen, de uitspraak der klinkers, enz Niet, dat wij daarmede bedoelen, dat de behan-

[p. 281]

deling dier zaken van geen nut kan zijn, maar zooals zij in deze grammatica worden besproken, behooren zij in een werkje van dit genre niet te huis.

Bij de behandeling van de spelling der klinkers en tweeklanken (bl. 4-9) worden de gewone regels aangegeven.

Vreemd klinkt het als wij in § 42 lezen: ‘Woorden op ng veranderen bij verlenging van 't woord soms ng in nk; men kan wel hooren wanneer. Bijv. woninkje, sprinkhaan, aanvankelijk’. Dat men 't hooren kan, is juist; maar wat soms geschiedt, kan niet als regel worden aangegeven.

Zonderling ook mag het heeten, als bij de regels over het gebruik der hoofdletters soms voorbeelden zijn gegeven, en dan weer naar voorbeelden wordt gevraagd, en dat zonder blijkbare reden.

De regel, dat met een hoofdletter geschreven worden ‘de woorden, die God beteekenen alsmede de voornaamwoorden (behalve de betrekkelijke) die Hem aanduiden’ is niet geheel juist, daar eenige schrijvers ook aan de betrekkelijke voornaamwoorden een hoofdletter geven, terwijl andere alle pronomina klein schrijven. De uitdrukking: ‘die God beteekenen’ klinkt wat onhebbelijk.

Wat dunkt den auteur van de aanspraakwoorden in den briefstijl?

Bij de leer van de plaatsing der teekens lezen wij: ‘Men plaatst een punt om een lange rust aan te duiden. Men plaatst een komma om een korte rust aan te duiden. Men plaatst een kommapunt, om een rust aan te duiden, korter dan bij een punt en langer dan bij een komma’. Zou het niet beter zijn, dat op het onderscheid van zinnen en zinsdeelen gewezen werd, daar deze opgaven den leerling niet veel wijzer maken! Ook is het vreemd, dat bij deze teekens geen voorbeelden zijn aangegeven; maar dat dit wel bij het dubbelpunt is geschied.

Bij de behandeling van den enkelvoudigen zin wordt wel, bij de bepalingen, van het lijdend voorwerp gesproken, maar de andere gelijksoortige deelen van den zin worden alle onder den éénen naam ‘bepalingen’ samengevat. Is dit piet al te beknopt in een werkje als dit?

Is het wel juist, als in § 61 gezegd wordt: ‘De noodzakelijke bestanddeelen van een zin zijn onderwerp en gezegde’. Zoo gesteld, wekt de zin de gedachte bij den leerling op, dat ga! geen zin is. Behoort volgens de schrijver de aangesproken persoon al of niet tot den zin? Dit kan men uit § 65 niet opmaken.

Onder de voorbeelden van bijstellingen geeft de schrijver o.a. op: de stad Leiden, oom Gerrit en dergelijke meer. Wat hier de bijstelling is, wordt niet gezegd. Ik voor mij zie in dergelijke uitdrukkingen geen bijstellingen, maar soortbepalingen, zooals ze ook in vroegere drukken van Terwey heeten. Mogelijk zal ik in Noord en Zuid over dit punt, alsook over den dusgenoemden ‘aangesproken persoon’ bij tijd en gelegenheid een woordje in 't midden brengen, altijd met permissie van den redacteur natuurlijk.

Hoe de leerlingen behoorlijk de in § 70 opgegeven zinnen zullen ontleden, zoodat 't ontleden mag heeten, is mij een raadsel, althans wanneer zij zulks met de uit dit boek geputte kennis moeten doen.

§ 79 wordt gezegd: ‘Van sommige intransitieve werkwoorden, die een handeling te kennen geven, is ook een lijdende vorm in gebruik. Bijv. Er wordt gelachen, geloopen. Hier kan men zich geen onderwerp denken,’ Dit laatste is zeker goed bedoeld, maar verkeerd uitgedrukt.

[p. 282]

§ 82. De bepaling van de wederkeerende werkwoorden, hier gegeven, is er geen: ‘Wederkeerende werkwoorden hebben een infinitief, voorafgegaan door zich’. Kon dat niet beter gezegd zijn?

§ 85. Wat een wijs of een tijd is, wordt niet gezegd. Aanstonds luidt het: ‘Een werkwoord staat in de aantoonende wijs,’ enz. Of de auteur de onbepaalde wijs tot de wijzen rekent, is niet duidelijk op te maken. Naar de orde, waarin over haar en over de deelwoorden wordt gesproken, zou men zeggen van neen.

§ 86. Wat in deze paragraaf geleerd wordt, is zeker niet juist te noemen. Zij luidt: ‘Naar de vervoeging worden de werkwoorden verdeeld in: regelmatige en onregelmatige. De regelmatige worden weer verdeeld in zwakke en sterke.’

Twee vragen aan den schrijver: Moet men niet met de laatste onderscheiding beginnen? Is er bij de onregelmatige werkwoorden geen sprake van verdeeling?

§ 94. Na de verdeeling der sterke werkwoorden in zeven klassen met voorbeelden te hebben toegelicht, zegt hij: ‘Uit het bovenstaande blijkt, dat het aantal stamklinkers van een sterk werkwoord: één, twee, drie of vier kan zijn?’ Wat beteekent dat?

§ 124 zegt de schrijver: ‘Ten en ter vervangen het voorzetsel te in: ter uwer verjaring, ten onzent, ten mijnen huize, ten zijnen behoeve’, enz. Indien ten en ter samentrekkingen zijn van te den en te der, is het de vraag, of een gebruik dier vormen, als hier aangegeven wordt, niet verkeerd is.

§ 134. Wanneer de schrijver zegt, dat zij, die schrijven van Karel de Groote, geheel in overeenstemming met de beschaafde spreektaal handelen, dan had hij consequent moeten doorgaan en de afwerping van de n op zijn Kollewijnsch moeten aanprijzen.

§ 135. Door te zeggen: ‘Men maakt onderscheid tusschen: een goed jager en een goede jager, uw ziek paard en uw zieke paard’, maar niet te zeggen, wat dit onderscheid is, wordt de leerling niet veel wijzer.

§ 136. In zijn tuin is de grootste noemt de schrijver grootste een praedicatief adjectief. De aanwezigheid van het lidwoord in verband met den verbogen vorm is, mijns inziens, een bewijs, dat het attributief is gebruikt.

§ 184. Het volgende geldt niet als een bezwaar; het is veeleer een opmerking. Is het wel zoo stellig zeker, dat welke in zinnen als: Ik moet papier, pennen en inkt halen, welke artikelen, enz. bijvoegelijk is? Zou men hier niet eer aan een omzetting te denken hebben, van artikelen, welke, waarbij artikelen als antecedent van welke fungeert? Het strijdt, m.i., met het karakter van een relatief pronomen, dat het bijvoegelijk zou zijn.

§ 195. Of woorden als: ook, bovendien, nochtans enz. bijwoorden, of voegwoorden of voegwoordelijke bijwoorden zijn, (welken laatsten naam de schrijver er aan geeft) hangt af van het standpunt, dat men bij de beschouwing van dergelijke woorden inneemt. Ik zou ze liefst kortaf ‘bijwoorden’ noemen.

§ 197. Hier komen ter sprake uitdrukkingen als: het boek is af, de lamp is aan, de deur is toe, met vier stemmen tegen, enz. Van de gecursiveerde woorden zegt de schrijver: ‘Bijwoorden doen soms den dienst van bijvoeglijke naamwoorden.’ Niet duidelijk is hieruit op te maken, of hij ze adjectieven noemt. Uit het door hem bijgebrachte voorbeeld naê bloedverwanten zou men er toe besluiten, Indien ze werkelijk bijvoegelijke

[p. 283]

naamwoorden zijn, dan behooren ze zoo te heeten. De uitdrukkingen: ‘den dienst doen van’, ‘gebruikt worden als’, ‘gerekend worden tot’, die men in vele, ook door 't veelvuldig gebruik gezaghebbende spraakkunsten aantreft, zijn te onbestemd en daardoor voor den leerling onbruikbaar. Als een woord van functie verandert, dan moet de naam ook veranderd worden.

§ 202. Bij de voegwoorden wordt alleen van de onderscheiding in nevenen onderschikkende gesproken. Van geen verdere verdeeling wordt gewaagd. Dit is onvoldoende, vooral met het oog op de samengestelde zinnen.

§ 233. Hier zegt de schrijver, dat ‘voor de al-of-niet inlassching (van verbindingsletters bij samenstellingen) geen bepaalde regels zijn te geven’, maar dat ‘het gebruik beslist.’ Dit is wel wat sterk uitgedrukt.

§ 234. Wat hier over eigenlijke en oneigenlijke samenstelling staat, is voor den leerling onvoldoende: ‘Een samenstelling is eigenlijk (onscheidbaar) of oneigenlijk (scheidbaar).’ De bedoeling is zeker, dat hij het onderscheid uit de tusschen haakjes geplaatste woorden zal opmaken. Maar hoe zal hij dit doen?

Het hoofdstuk over de vorming der werkwoorden is vooral wat het gedeelte, dat over de vorming door middel van voorvoegsels handelt, zeer onvolledig.

Hiermede is onze beschouwing van het eerste gedeelte dezer spraakkunst ten einde. De voornaamste aanmerking, die wij op dat gedeelte hebben, is deze: sommige paragrafen vermelden zaken, die een leerling eener hoogere burgerschool reeds lang geleerd heeft, zaken, die in een leerboekje voor aanvangers te huis behooren; andere stippen belangrijke en voor leerlingen geenszins duidelijke zaken slechts aan, of laten de noodige voorbeelden door hen zelf zoeken. In één woord: het eerste gedeelte is onmethodisch bewerkt. Bij een tweeden druk zal de schrijver wel doen zich helder voor te stellen, voor welke leerlingen hij eigenlijk zijn grammatica bestemd heeft, en naar dit beginsel zijn stof ordenen, inkrimpen en uitbreiden.

Het tweede gedeelde bevat veel schoons en wetenswaardigs. In het Voorbericht zegt de Schr., dat hij meermalen gebruik gemaakt heeft van prof. Verdam's Geschiedenis der Nederl. Taal. Een paar aanmerkingen veroorloven wij ons in 't midden te brengen.

Bij een voorbeeld uit de Gotische bijbelvertaling, Lucas 2:1, en van de Oudnederlandsche vertaling der Psalmen, Psalm 19:2, had de tekst der Statenvertaling woord voor woord onder 't Gotisch en 't Oudnederlandsch moeten staan, tot betere vergelijking van beide vertalingen.

Het op bl. 72 gezegde, dat onze taal ‘reeds vroeger rijke, uitgebreide litteratuur bezat’, is wel waar; maar dat deze ‘in geen betrekking, hoegenaamd, tot Duitschland stond’ is onjuist.

In 't kort samengevat, komt ons oordeel over deze Grammatica hierop neder. Het eerste gedeelte is hier en daar onnauwkeurig, bevat aan den eenen kant te veel, aan den anderen kant te weinig en moet dus methodisch omgewerkt worden. Het tweede gedeelte moet uitgebreid worden, juist omdat er zooveel schoons in voorkomt dat men in andere boeken van deze soort te vergeefsch zoekt. Mogelijk ware het nog beter, als beide gedeelten afzonderlijk verschenen, dan kon elk zijn eisch bekomen.

Rotterdam.

A.M. Molenaar.