Noord en Zuid. Jaargang 19

[p. 289]

De onderwijzer en de etymologie.

Het stuk onder bovenstaanden titel, voorkomende in den jaargang 1895 van N. en Z. geeft mij aanleiding tot het schrijven van het volgende:

Terecht komt de Heer H.V. Leopold in verzet tegen de meening, dat men van aankomende onderwijzers wetenschappelijke studiën op het gebied der Etymologie mag eischen. Er is m.i. maar één vak, dat de onderwijzer als een wetenschap kan bestudeeren, nam. de Wiskunde. Op dat gebied hebben dan ook velen getoond, wat ze vermogen; andere vakken eischen te veel en te kostbare hulpmiddelen. Het programma van het examen voor hoofdonderwijzer spreekt dan ook van geen wetenschap, wel van

kennis van de hoofdzaken der aardr.;

eenige kennis van de volken der oudheid;

kennis van de beginselen der natuurkunde;

kennis van de beginselen der spraakkunst, en wel: de leer van den zin, de onderscheiding der woordsoorten, de beteekenis der buigingsvormen; de hoofdzaken uit het gebied der woordvorming; de spelregels.

Grondige kennis komt alleen voor bij rekenen.

Nu is de kennis van de hoofdzaken uit het gebied der woordvorming het struikelblok, dat op vele examens aanleiding geeft tot onaangenaamheden, waarom dan ook elke poging om hierin tot eenheid te komen zeer te waardeeren is.

Wat de Heer L. opgeeft sub. 3^o (de leer) ‘van de beteekenis der voor- en achtervoegsels, welke dienen om woorden te vormen, voor zoover zij nog als afzonderlijke lettergrepen voorkomen,’ vereischt eenige nadere bespreking.

Afleiding uit wortels buitengesloten te houden, zal wel naar ieders genoegen zijn. Maar nu ‘de duidelijk te onderkennen voor- en achtervoegsels.’ Iedereen zal met genoegen de vraag: ‘Waar komen deze van daan?’ achterwege willen laten; doch is de vraag: ‘Wie zijn ze?’ zoo zonder voorbehoud te doen? De ‘zwerftocht uit Duitsche talen door Romaansche naar het Middel- en het Nieuw Nederlandsch’ maakt het goed begrip hunner beteekenis zoo moeielijk. Ook komt het mij voor, dat de prae- en suffixen in de Rom. talen

[p. 290]

veel gemakkelijker zijn na te gaan dan die in de Germaansche. In de Slavische talen is het om wanhopend te worden.

De Heer L. zegt: ‘Ik vlei mij, door de bijgebrachte voorbeelden duidelijk te hebben gemaakt, wat ik meen te mogen eischen in zake de woordvorming.’ ZEd. duide het mij niet ten kwade, als ik, hetgeen hij in het midden brengt, omtrent de voorvoegsels, volstrekt niet duidelijk vind. Bijv. ‘de wetenschap, dat aarts- van Griekschen oorsprong is, heeft voor den niet-Graecus geen waarde? Heeft het voor den Graecus soms waarde dat te weten? Zou het voor den niet-Graecus geen waarde hebben te weten, wat aarts- beteekent in aartsbisschop, aartshertog, enz.?

‘Verder gaat de Heer L. voort, ‘dient hij opgemerkt te hebben, dat dit voervoegsel voor Nederlandsche woorden een ongunstige beteekenis heeft.’ In aartsvader dan? En is hertog een Ned. woord of niet? Zijn aartszegenaar en aartsweldoener juist daarom alleen af te keuren, omdat zegenaar en weldoener een gunstige beteekenis hebben? (Zie Ned. Woordenb. aarts-).

Begrijpt men niet gemakkelijker, waarom aartsgauwdief, aartsschelm en dergelijke zoo krachtig de ongunstige beteekenis uitdrukken, als men (zonder Grieksch) de grondbeteekenis in het gebruik van aarts- in het Ned. weet te verklaren?

Van een ander voorvoegsel vindt men bij den Heer L. ‘- Wederom, de vraag naar de herkomst van ont- blijve achterwege. Maar na te gaan, welke kracht dit praefix heeft in ontloopen, ontbinden, ontsluiten, ontslapen, dit heeft terdege zijn nut en mag geacht worden binnen den studiekring van den onderwijzer te liggen.’ Is het genoeg de kracht van ont- te weten in de vier opgenoemde woorden? Is men dan klaar met de 524 overige praefixen ont- die in de Woordenlijst van D.V. en T.W. voorkomen? Dat ‘na te gaan’ moet dat, evenals bij aarts-, door ‘opmerken’ geschieden? Of moeten hierbij Spraakkunst en Woordenboek gebruikt worden?

Zouden allen, die noodig hebben veel Nederlandsch te schrijven, niet nu en dan opmerkingen maken, die het taalgebruik aan de hand geeft? Bijv. dat men wel spreekt van vaderlijke en moederlijke zorg, maar nooit van oomlijke en tantelijke zorg; wel van bewasschen, benaaien, doch geenszins van bekoken (omstreeks 1700 wel in gebruik); zoo ook, dat men wel zegt bestraat, maar dat bebrugd, belantarend zelden voorkomen. Schrijven niet alle beschaafden naar de aangenomen spelling, die zij kennen uit het gebruik? En zou

[p. 291]

nu een onderwijzer, die geëxamineerd wordt in Ned. taal, daarvan niet meer moeten weten? Zou men hem niet mogen vragen, waarom hij zus of zoo schrijft, en welke kracht en beteekenis de woorden in hunne samenstelling hebben?

Dat men het hierbij niet te zeer op de scherpzinnige opmerkingen van den candidaat mag laten aankomen is duidelijk. Iemand, die de Ned. taal bestudeert, maakt dagelijks opmerkingen, en het zou kunnen voorkomen, dat een examinator vandaag iets opgemerkt heeft, wat de examinandus juist morgen doen zal.

Nu ken ik den Heer L. te goed om niet te weten, dat hij geen examinandus négeren (s.v.v.) zal; maar och, die arme cand. onderwijzers! Kunnen ze niet weten, wat gevraagd zal worden, dat ze dan toch zooveel mogelijk weten, wat gevraagd kan worden. Kennis van de vaststaande resultaten der wetenschap, algemeen erkende waarheden (geen hypothesen) en de studie van de wijze, hoe die kennis mede te deelen; ziedaar m.i. wat men van de onderwijzers vergen kan.

Voor onze onderwijzers zou ik het zeer wenschelijk achten, dat er een uitvoerige, volledige Nederlandsche Spraakkunst bestond met veel logische grammatica en weinig grammatische logica, een handboek, dat op de hoogte der Wetenschap staat (Brill is in vele opzichten verouderd) en dat gemakkelijk kon geraadpleegd worden.

De behoefte daaraan bleek mij weer, toen ik in de laatste Vacature (24 Sept.): ‘Een examen voor de hoofdacte’ las. In dit stuk, overgenomen uit ‘de Schoolwereld,’ komt deze vraag voor: Verschillende kracht van ver? De vraag is meer voorgekomen, derhalve rekent de cand. erop; hij wil een goed examen afleggen en vangt zijn onderzoek dus aan. Er zijn in de Woordenlijst van D.V. en T.W. ongeveer 2000 woorden, die met ver beginnen, doch het zal voldoende zijn zich tot de werkw. te beperken. Maar nu zijn er nog een kleine 900. Welnu, zal men zeggen: het aantal doet er niets toe; men heeft ze maar tot verschillende soorten te brengen, en dan de beteekenis van ver in elke soort te bepalen. De kortste weg zal nu wel zijn, dat men de Grammatica raadpleegt; een woordenboek na te slaan, is ondoenlijk; trouwens het Nederl. Woordenboek is in lang nog niet aan ver. En wat vindt nu de studax, als hij alle Ned. Spraakk., die onder zijn bereik liggen (ik tel er 15) doorsnuffelt, met nog eenige van ouderen datum, met nog Ten Kate, met nog een paar Duitsche taalwerkjes

[p. 292]

Heyse en Schwarz, beide in Nederland uitgegeven, en het Woordb. van van Dale? Men komt tot het volgende resultaat.

A. In de eerste plaats is ver afgeleid van var, varen, gaan en beteekent dus verwijdering, weg (Ten Kate).

Bij deze beteekenis hebben acht overgangen plaats, die men bij Brill kan vinden en overgenomen schijnen van Heyse. Schwarz heeft ze ook, maar de ontwikkeling is bij hem eenvoudiger.

1. Ver is weg (fort) verkoopen, verdringen, verstoren (iemand boos maken, buiten zich zelven brengen).

2. Uit de beteekenis van verwijdering volgt verwijdering van het rechte standpunt of doel; vandaar verkeerd handelen: verrekenen, verleiden, verdraaien. Dus = mis.

3. Uit dezelfde beteekenis voortzetting eener handeling: verbruiken, enz.

4. Bij uitbreiding dezer beteekenis overmaat: vervelen, verlieven.

5. Uit de beteekenis van onttrekken aan iets: verzegelen, versteken, verbieden (door gebieden verhinderen).

6. Iets verbergen door met iets te voorzien: vergulden, enz.

7. Overgang van een toestand in een anderen: verarmen, versteenen, verbleeken.

8. Tot versterking bij w.w. van inchoatieve of causatieve beteekenis: verontschuldigen, verontreinigen, verbouwen (graan).

Volgens Brill doet ver niets in verontschuldigen, verbouwen (graan), verhopen, vermissen, verblijven, verwijzen (naar iets) en vertrouwen. Dekker heeft dezelfde ww., uitgezonderd verhopen en verwijzen, daarentegen geeft hij vermeenen.

B. Ver is ontstaan uit er = ur. Maar nu had er vierderlei beteekenis.

1. Aus: erwählen (verkiezen).

2. Auf, empor: erschrecken, erwecken (verschrikken, verwekken).

3. Bis zu Ende: ertragen, erdrücken (verdragen, verdrukken).

4. Anfang oder Ausgang bei inchoativen verben: erlahmen, erstarken (verlammen, lam worden, versterken = sterk worden).

Er en ver, beide richtingen staan tegen elkander over:

er richting naar het pers. object (verwant met her): erlangen, erkaufen, erwerben; ver richting van het pers. object af: verlieren, verkaufen;

Er verandering van toestand, als ontwikkeling: verlichten, verkwikken;

[p. 293]

ver verandering van toestand als teruggang: verbleeken, versteenen, verouderen.

C. Het praefix para in parapluie, parachute, enz. is in 't Grieksch en ook in 't Skr. = tegen, terug, verkeerd. Van para is in 't Perzisch en andere talen per en ver gemaakt bv. perdakhton = vertrekken, waarvan ons vertoog, vertijgen, dus = tegentrekken; - perverto, perversus = verkeerd, bedorven, waarin men dus een reduplicatie ziet.

Van dit woord heeft men ons verweerd afgeleid, dat dus niets met het weer uitstaande heeft. Verwisseling van v en p vindt men in voet, poot, velterij en pelterij, en w is gelijk vv. Met perversus heeft men barbaros (verkeerd, slecht sprekend, in een vreemde taal, enz.) in verband gebracht.

D. Ver uit voor: verzorgen, enz. Voorbeelden bij Terwey.

E. Ver uit over: vernachten, enz. Voorbeelden insgelijks bij Terwey.

F. Ver uit zer = in stukken: zerbrechen, zermalmen, enz.

G. Ver = vi in de eenige beteekenis van verzieren Oudtijds visieren Lat. visare Fr. viser = verdichten, opsieren.

Men ziet uit het bovenstaande, dat de beteekenis van ver uit verschillende beginselen wordt afgeleid. Zoo vindt men ook bijv.:

Verachten, - ver = verkeerd (Brill) = voort (Lulofs) = ten kwade (Ten Kate) = min (Cosijn); nog een paar anderen hebben = tegenstelling, = berooven.

Verbranden, - ver = weg, = uit, = vernietigen, = voort.

Verdenken - ver = weg, = verkeerd, = voort, = te ver. En zoo meer. Is het wonder, dat het een Exs benauwd om het hart wordt, en hij de verzuchting slaakt: ‘ik wou, dat ver heel ver weg was.’ Met al zijn moeite (eigenlijk ontbreekt een cand.-ond. de tijd om zoo uitvoerig te handelen) heeft hij dan nog pas een derde gedeelte van het aantal bestaande ww. met ver gezien. Moet hij niet zeggen: de meesters gissen en wij moeten beslissen?

Met dat praefix is dan ook altijd raar omgesprongen, wat in Lat. ww. per, pro, prae heet, is bij ons alles ver: per-sequor ik vervolg; pro-feteor (pro-fateor) ik verklaar; prae-beo (prae-habeo) ik verschaf. Kiliaan maakt er zich dan ook maar af met: ver praepositio exponitur plerumque per praep. per, re, de, dis, ex, ab, pro, prae, con, ultra. Voor zijn tijd kon dit ook niet wel veel beter.

We kunnen nu ook nog wel een Etym. Wdb. nazien, Franck

[p. 294]

of Vercouillie (wat in dit geval ongeveer hetzelfde is) en vinden dan wel den oorsprong, maar we missen de levensgeschiedenis en kunnen niet verklaren, wat het nu geworden is.

Indien nu een onzer taalgeleerden dat praefix ver (niet enkel voor ww., maar ook voor andere rededeelen - ver = van der in Vermeulen, Vermeer) en ook de andere voorvoegsels eens uitvoerig en volledig wilde behandelen, dan zou hij voorzeker een grooten dienst bewijzen, niet alleen aan studeerende onderwijzers, maar tevens aan allen, die belang stellen in een grondige taalstudie.

Den Haag.

W.B.H. van Deventer.